Badania miedzy laboratoryjne pracowni badań dokumentów

Badania miedzy laboratoryjne pracowni badań dokumentów

Z PRAKTYKI
Badania międzylaboratoryjne
pracowni badań dokumentów
policyjnych laboratoriów kryminalistycznych
Przygotowania do uzyskania akredytacji w zakresie
polityki jakoœci policyjnych laboratoriów kryminalistycznych przebiegaj¹ na ró¿nych etapach zaawansowania.
Ma na to wp³yw wiele czynników zewnêtrznych o charakterze makrosytuacji poszczególnych jednostek policyjnych. Nie analizuj¹c przyczyn takiego stanu rzeczy,
a bior¹c pod uwagê d¹¿enia laboratoriów do wykonywania badañ na optymalnym poziomie jakoœciowym,
aby realizowaæ obecne standardy badañ laboratoryjnych – uzyskanie potwierdzenia instytucji zewnêtrznej
w tym wzglêdzie sta³o siê koniecznoœci¹.
Podstaw¹ funkcjonowania polityki jakoœci Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy G³ównej
Policji sta³a siê koniecznoœæ i przede wszystkim chêæ
wykonywania badañ na jak najwy¿szym poziomie oraz
zapewnienie, ¿e uzyskiwane wyniki badañ s¹ miarodajne, obiektywne i spe³niaj¹ œwiatowe standardy. Dostosowanie zasad pracy laboratorium badawczego do wymogów
okreœlonych
w
normie
PN-EN
ISO/IEC 17025:2005 („Ogólne wymagania dotycz¹ce
kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcuj¹cych”)
jest procesem z³o¿onym, wymagaj¹cym zrozumienia ze
strony kierownictwa i personelu oraz ich pe³nej wspó³pracy. Wiedza, doœwiadczenie, umiejêtnoœci pracowników w po³¹czeniu ze œwiadomoœci¹ skutecznoœci, ale
i koniecznoœci podejmowania dzia³añ, stanowi¹ o faktycznym zapewnieniu odpowiedniej jakoœci wykonywania badañ. Aby zapewniæ sta³e monitorowanie miarodajnoœci wyników badañ, niezbêdne s¹ procedury sterowania jakoœci¹. Jednym z istotnych narzêdzi s³u¿¹cych
nadzorowaniu jakoœci badañ jest udzia³ w badaniach
bieg³oœci – testach miêdzylaboratoryjnych.
Klasyczne badania dokumentów s¹ jedn¹ z dyscyplin kryminalistyki, w której wynik badañ w znacznej
mierze zale¿y od umiejêtnoœci i doœwiadczenia
wykonuj¹cego je eksperta. Wypadkow¹ wiedzy i doœwiadczenia eksperta jest umiejêtnoœæ wartoœciowania
cech pisma, któr¹ nale¿y uznaæ za najistotniejsz¹,
wchodz¹c¹ w zakres pojêcia „wiadomoœci specjalne”,
decyduj¹c¹ o prawid³owym przebiegu wnioskowania
z przeprowadzonych badañ. Umiejêtnoœæ wartoœciowania cech to nic innego jak nadanie wyodrêbnionym
cechom pisma takiej wartoœci, która stanowi o jej pozycji i znaczeniu dla kierunku wniosków.
A wiêc czynnik ludzki przy zastosowaniu takich samych narzêdzi badañ i metodologii ma decyduj¹ce
52
znaczenie w sformu³owaniu ostatecznej konkluzji z badañ.
Skoro wyniki badañ zale¿¹ od umiejêtnoœci przeprowadzaj¹cego je eksperta, mo¿e zdarzyæ siê, ¿e wnioski
w tej samej sprawie, przedstawione przez ró¿nych ekspertów, bêd¹ siê ró¿niæ. Otó¿ powtarzalnoœæ dzia³añ
badawczych opartych na pewnym schemacie, przy œcis³ym zastosowaniu siê do kolejnych etapów metody,
jest przewidywalna. O naukowoœci metody œwiadczy
bowiem powtarzalnoœæ wyników badañ, a wiêc przewidywalnoœæ wniosków. Gdyby rozbie¿noœci pomiêdzy
wynikami badañ kszta³towa³y siê na poziomie 50 procent, znaczy³oby to, ¿e naukowoœæ czy te¿ wartoœæ badawcza zastosowanej metody, jest niewiele wiêcej warta ni¿ rzut monet¹. W przypadku kryminalistycznej analizy dokumentów powtarzalnoœæ wyników jest znacznie
wy¿sza, pokazuje to praktyka badañ, ale i zaufanie
chocia¿by œrodowiska sêdziów, jakim te ekspertyzy siê
ciesz¹. Badania nad grup¹ sêdziów pokazuj¹, i¿ kryminalistyczna ekspertyza dokumentów znajduje siê
na trzecim miejscu (po analizie DNA i daktyloskopii)
pod wzglêdem zaufania i wiarygodnoœci jako dowodu
naukowego.
Nieod³¹cznym aspektem towarzysz¹cym ocenie
wartoœci metody, a poœrednio tak¿e opinii, jest pytanie
o poziom b³êdów. Szacowanie bud¿etu niepewnoœci
metody zwi¹zane jest z wieloma czynnikami, które maj¹ wp³yw na wynik. Nie mo¿na w œcis³y, matematyczny
sposób ustaliæ marginesu b³êdu wynikaj¹cego z zastosowanej metody w po³¹czeniu z wiedz¹ eksperta przeprowadzaj¹cego badania, a w tego typu analizie, jak
ju¿ ustalono, to w³aœnie ten czynnik jest decyduj¹cy.
Uwzglêdnienie, obok poziomu trafnych wyników,
skali b³êdów umo¿liwia w³aœciw¹ ocenê metody, sposób postêpowania badawczego oraz szeroko rozumiany poziom kompetencji personelu. Nale¿y wspomnieæ
tak¿e, i¿ dotychczasowe œwiatowe próby stworzenia
oprogramowania wspomagaj¹cego lub wrêcz wyrêczaj¹cego eksperta w analizie pisma rêcznego nie powiod³y siê. Innymi s³owy, nieprawdopodobna iloœæ kombinacji podstawowych poddanych badaniom p³aszczyzn
(wymiarów) pisma (zespo³ów cech), a przede wszystkim umiejêtnoœæ ich wartoœciowania – tworz¹ uk³ad,
w którym wprawna obserwacja, w po³¹czeniu z umiejêtnoœci¹ kojarzenia faktów, oraz bardzo gruntownym
i rzetelnym przygotowaniem teoretycznym i praktycz-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008
Z PRAKTYKI
nym eksperta decyduje o prawid³owym przeprowadzeniu badañ.
Jak widaæ przygotowanie eksperta klasycznych badañ dokumentów ma kluczowe znaczenie dla wyniku
badañ. Ten fakt, w kontekœcie istniej¹cych b³êdów
w opiniowaniu zmusza do poszukiwania i ustalenia poziomu rozbie¿noœci wniosków, a tak¿e okreœlenia,
w którym momencie i dlaczego w ogóle do nich dochodzi. Kwestie te stanowi¹ podstawowe pytania, na które
powinien daæ odpowiedŸ test kompetencji.
Istniej¹ ró¿ne sposoby szacowania b³êdu niepewnoœci w badaniach laboratoryjnych. Dla kryminalistycznej
ekspertyzy dokumentów, ze wzglêdu na decyduj¹c¹
rolê czynnika ludzkiego w opiniowaniu, podstawowe
znaczenie ma badanie bieg³oœci personelu (ISO Guide 43 + ISO 13528). Niezale¿nie jednak od tego, jaki
sposób szacowania niepewnoœci powinien byæ zastosowany w okreœlonych badaniach, w ka¿dym przypadku trzeba:
jasno i precyzyjnie zdefiniowaæ zakres badania,
starannie przeanalizowaæ proces badania w celu
zidentyfikowania najwa¿niejszych sk³adników
niepewnoœci.
Istotne jest równie¿, w niektórych sytuacjach, zidentyfikowanie pojedynczych (indywidualnych) sk³adników
niepewnoœci. Zastosowanie prawa propagacji niepewnoœci pozwala na „oszacowanie niepewnoœci z³o¿onej
wyniku”. Oprócz porównania wyników powinny byæ tak¿e zbadane i brane pod uwagê ró¿ne czynniki, które
mia³y wp³yw na badanie, tak aby prawid³owo oszacowaæ margines niepewnoœci. Rozpatrywanie ró¿nych
parametrów stosowanej metody wymaga wiêc takich
samych kryteriów ich oceny.
Jednym z istotnych narzêdzi s³u¿¹cych monitorowaniu wyników badañ jest udzia³ w badaniach bieg³oœci
– testach miêdzylaboratoryjnych. Jednostka akredytuj¹ca zaleca laboratoriom udzia³ w badaniach bieg³oœci
lub innych porównaniach miêdzylaboratoryjnych, a nawet mo¿e wymagaæ od akredytowanych laboratoriów
uczestnictwa w nich.
Ogólne założenia badań międzylaboratoryjnych
W polityce PCA u¿ywa siê dwóch okreœleñ: badanie
bieg³oœci i porównanie miêdzylaboratoryjne.
Badanie bieg³oœci dotyczy okreœlenia, za pomoc¹
porównañ miêdzylaboratoryjnych, zdolnoœci laboratorium do przeprowadzenia badañ.
Porównanie miêdzylaboratoryjne to zorganizowanie,
wykonanie i ocena wzorcowañ/ badañ tego samego lub
podobnych obiektów przez co najmniej dwa laboratoria,
zgodnie z uprzednio ustalonymi warunkami.
Polskie Centrum Akredytacji przyk³ada du¿¹ wagê
do uczestnictwa laboratoriów w badaniach bieg³oœci
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008
i porównaniach miêdzylaboratoryjnych. Wyniki uczestnictwa w tych badaniach s¹ istotnym elementem ocennym w procesie akredytacji i nadzoru, chocia¿ nie s¹ jedynym kryterium otrzymania akredytacji. PCA nie wymaga, aby laboratoria uczestnicz¹ce w programach badañ miêdzylaboratoryjnych uwzglêdnia³y wszystkie typy badañ czy pomiarów objêtych zakresem akredytacji.
Laboratoria mog¹ przedstawiæ inne wiarygodne i skuteczne œrodki wykazania swojej bieg³oœci.
Organizatorami badañ miêdzylaboratoryjnych, akceptowanymi przez PCA, mog¹ byæ:
krajowe jednostki akredytuj¹ce,
regionalne lub miêdzynarodowe organizacje zrzeszaj¹ce jednostki akredytuj¹ce,
przemys³ lub organizacje/zrzeszenia producentów,
komercyjni organizatorzy programów porównañ
miêdzylaboratoryjnych i badañ bieg³oœci.
Warunkiem dobrego uczestnictwa w tych badaniach
jest przestrzeganie nastêpuj¹cych zasad:
badania musz¹ byæ przeprowadzane w sposób
nieodbiegaj¹cy istotnie od przyjêtej praktyki postêpowania,
nale¿y uczestniczyæ w tego typu badaniach z w³aœciw¹ czêstotliwoœci¹,
nale¿y dokonaæ analizy wszystkich wyników badañ, potencjalnych trendów. Szczególnej analizie
nale¿y poddaæ wszystkie w¹tpliwe oraz niezadowalaj¹ce wyniki, czego skutkiem powinno byæ podejmowanie dzia³añ koryguj¹cych i zapobiegawczych.
Podsumowuj¹c, wœród ogólnych zasad uczestnictwa laboratoriów w badaniach miêdzylaboratoryjnych
oraz wykorzystania ich wyników w procesach akredytacji, nale¿y uwzglêdniæ:
za³o¿enia i kryteria oceny osi¹gniêtych wyników
w konkretnym programie badañ,
¿e zakres wykonywanych badañ musi odpowiadaæ tym ekspertyzom, jakie wykonuje siê w danym laboratorium (w przypadku badañ pismoznawczych chodzi o rozró¿nienie badañ klasycznych i technicznych oraz o kompetencje personelu w tym zakresie),
zachowanie zasad czêstotliwoœci uczestnictwa
w kolejnych programach (lub etapach) badañ,
opracowanie analizy wyników badañ, podjêcie
ewentualnych skutecznych dzia³añ koryguj¹cych.
Laboratoria, staraj¹ce siê o akredytacjê lub w nied³ugim czasie rozpoczynaj¹ce takie starania, powinny
przedstawiæ dowody uczestnictwa z pozytywnym wynikiem w przynajmniej jednym programie porównañ miêdzylaboratoryjnych, w okresie nie d³u¿szym ni¿ dwa lata przed z³o¿eniem wniosku o akredytacjê. Rezultaty
osi¹gane przez laboratoria w badaniach miêdzylabora-
53
Z PRAKTYKI
toryjnych maj¹ wp³yw na okreœlanie przerw miêdzy auditami nadzoru w kolejnych cyklach wa¿noœci akredytacji i planowaniu zakresu auditów.
Niniejsze opracowanie ma na celu omówienie sposobu organizacji badañ miêdzylaboratoryjnych dla ekspertów klasycznych badañ dokumentów.
Dotychczas eksperci Wydzia³u Badañ Dokumentów
i Technik Audiowizualnych CLK KGP uczestniczyli
w dwóch cyklach badañ miêdzylaboratoryjnych organizowanych dla laboratoriów wiod¹cych w kraju, zrzeszonych w ENFSI (Europejska Sieæ Laboratoriów Kryminalistycznych). By³y to badania na szczeblu miêdzynarodowym:
badania autentycznoœci dokumentów – testy kompetencji
zorganizowane
przez
ENFSI
QA/EDEWG,
badania pisma rêcznego – testy kompetencji organizowane przez ENFSI/ENFHEX.
W przypadku klasycznych badañ dokumentów do tej
pory przeprowadzono osiem edycji badañ miêdzylaboratoryjnych. Eksperci CLK KGP brali udzia³ w trzech
z nich. Wyniki badañ s¹ omawiane podczas spotkañ
grup roboczych, a tak¿e przesy³ane do poszczególnych
uczestników badañ. Przedmiotem analiz do tej pory by³y zapisy rêczne, podpisy czytelne oraz podpisy nieczytelne.
Eksperci technicznych badañ dokumentów CLK
KGP trzykrotnie brali udzia³ w tego typu przedsiêwziêciu. Przedmiotem zleconych badañ by³o okreœlenie
techniki wykonania dokumentu, w którym wykorzystywano ró¿norodne techniki powielania (drukarki atramentowe, laserowe). Ostatni test dotyczy³ analizy œrodków kryj¹cych (past d³ugopisowych).
W tym roku po raz pierwszy eksperci klasycznych
i technicznych badañ dokumentów CLK KGP wezm¹
udzia³ w certyfikowanym teœcie miêdzylaboratoryjnym
organizowanym przez Collaborative Testing Services
Inc.
W roku 2007, w okresie od stycznia do listopada,
Wydzia³ Badañ Dokumentów i Technik Audiowizualnych Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego
KGP w Warszawie przeprowadzi³ badania bieg³oœci
ekspertów badañ dokumentów wszystkich policyjnych
laboratoriów kryminalistycznych metod¹ porównañ
miêdzylaboratoryjnych.
Dobór materia³u badawczego podyktowa³y nastêpuj¹ce okolicznoœci:
– test organizowany by³ po raz pierwszy, a wiêc mia³
odpowiedzieæ na pytanie, czy mo¿liwe jest spe³nienie warunku pracy na tych samych orygina³ach
dokumentów,
– rêkopisy porównawcze nie mog³y byæ ra¿¹co ró¿ne (skrajne ró¿nice w zakresie cech zespo³ów
ocennych), gdy¿ test ten skierowany by³ do spe-
54
cjalistów, ekspertów, na co dzieñ wykonuj¹cych
badania identyfikacyjne pisma rêcznego. Nie móg³
byæ ani zbyt ³atwy, ani zbyt trudny, w czym mia³y
pomóc m.in. badania pilota¿owe. W badaniach
wykorzystano rêkopisy z kategorii tzw. grafizmów
podobnych. Zjawisko to jest obecne w kryminalistycznych badaniach dokumentów i zosta³o wielokrotnie opisane w literaturze przedmiotu.
Materia³ dowodowy stanowi³y: rêkopis kwestionowany (tekst ci¹g³y) oraz rêkopisy trzech typowanych osób
– ka¿da z próbek materia³u porównawczego zosta³a
oznaczona literami A, B, C.
Materia³ dowodowy stanowi³ tekst ci¹g³y, realizowany pismem zwyk³ym na dwóch stronach kart
formatu A4, z wyznaczon¹ liniatur¹ oraz marginesem. Rêkopis realizowany by³ w sposób zamaszysty, w œrednim i szybkim tempie pisarskim. Przebieg linii graficznej pisma by³ spontaniczny, zachowywa³ zró¿nicowany poziom nacisku narzêdzia pisarskiego na pod³o¿e, przejawiaj¹cy siê
m.in. cieniowaniem linii konstrukcyjnej. Poziom
wypracowania i ustabilizowania graficznych cech
pisma, z obszaru wszystkich zespo³ów cech ocennych, nie pozostawia³ w¹tpliwoœci co do ich jednorodnoœci pod wzglêdem wykonawstwa. Skala rozpiêtoœci wahañ strukturalnych i wielkoœciowych
analizowanego rêkopisu pozwala³a na ustalenie
specyficznych elementów struktury syntetycznej
i szczegó³owej, indywidualnych dla jednego wykonawcy. Odchylenia przebiegu linii graficznej mieœci³y siê w naturalnych granicach osobniczej fluktuacji grafizmu.
Materia³ porównawczy stanowi³y rêkopisy trzech
osób (próbki oznaczono literami A, B, C). Ka¿dy
z rêkopisów typowanych osób zachowywa³ adekwatnoœæ pod wzglêdem:
– brzmienia form wyrazowych,
– typu pisma (pismo tzw. zwyk³e),
– tempa kreœlenia (motoryki pisma),
– topografii u¿ytego pod³o¿a (liniatura, format,
szerokoϾ marginesu),
– narzêdzia pisarskiego (d³ugopis).
Oprócz rêkopisów kreœlonych na polecenie, spe³niaj¹cych wszystkie wymogi stawiane materia³owi tego
typu, w obrêbie ka¿dej grupy materia³u porównawczego znajdowa³y siê rêkopisy o charakterze bezwp³ywowym. Aby unikn¹æ ewentualnego sugerowania siê odpowiedziami udzielonymi przez inne laboratoria i wzajemnej wymiany informacji na temat wyników testów,
grupy (próby) materia³u porównawczego wysy³ane
do poszczególnych jednostek ró¿nie oznaczano.
W celu zapewnienia jednorodnoœci materia³u testowego wszystkie laboratoria otrzyma³y w oryginale ten
sam materia³ dowodowy i porównawczy. Oprócz mate-
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008
Z PRAKTYKI
ria³u badawczego przygotowano instrukcjê przeprowadzenia badañ testowych. Pracownia z laboratorium objêtego badaniem opracowywa³a wspólne stanowisko.
W przypadku zarówno kategorycznej identyfikacji wykonawcy kwestionowanego tekstu, jak i kategorycznego wykluczenia nakreœlenia tekstu przez któr¹œ z osób,
których wzory pisma stanowi³y materia³ porównawczy
pracownicy jednostki objêtej badaniem w punktach
wskazywali cechy wspólne/ró¿ne obu konfrontowanych
materia³ów. Odpowiedzi prawdopodobne nale¿a³o
szczegó³owo uzasadniæ.
Test skierowano w kolejnoœci do ka¿dego z 17 laboratoriów kryminalistycznych komend wojewódzkich Policji i Komendy Sto³ecznej Policji (kolejnoœæ alfabetyczna). By³ adresowany do wszystkich ekspertów pracowni badañ dokumentów posiadaj¹cych uprawnienia
do wykonywania ekspertyz z zakresu klasycznych badañ dokumentów. Eksperci poddani testowi mieli
do dyspozycji orygina³ materia³u dowodowego i materia³ porównawczy trzech typowanych osób. Po przeprowadzeniu badañ i wype³nieniu karty odpowiedzi materia³y zwracano do CLK KGP.
Materia³ dowodowy oraz rêkopisy porównawcze by³y obszerne, co pozwala³o na ocenê wszystkich zespo³ów cech ocennych: syntetycznych, topograficznych,
mierzalnych, konstrukcyjnych oraz motorycznych. Zespo³y te podlegaj¹ standardowo ocenie w badaniach
z wykorzystaniem metody graficzno-porównawczej,
która jest podstawow¹ metod¹ badania rêkopisów czytelnych, u¿ywan¹ w badaniach pisma rêcznego wszystkich laboratoriów uczestnicz¹cych w teœcie.
Wynik badania uwzglêdnia³ nastêpuj¹ce kategorie
mo¿liwych odpowiedzi:
kategoryczne lub prawdopodobne wskazanie wykonawcy rêkopisu kwestionowanego przez jedn¹
z osób, których wzory pisma stanowi³y materia³
porównawczy (A, B, C),
kategoryczne lub prawdopodobne wykluczenie typowanych osób z grona potencjalnych wykonawców spornego tekstu.
Badania metod¹ porównañ miêdzylaboratoryjnych
maj¹ na celu ustalenie poziomu jakoœci pracy. Zebranie
doœwiadczeñ w prowadzeniu tego typu badañ, nawet
przy stwierdzeniu ewentualnych ró¿nic w wypracowanych stanowiskach (wnioskach), ma doprowadziæ
do podniesienia jakoœci wykonywanych badañ. Stwierdzenie nieprawid³owoœci w jakimkolwiek zakresie,
na którymkolwiek etapie badañ nie powinno skutkowaæ
represjami ze strony jednostki wykonuj¹cej test, a jedynie wskazaæ kierunki pomocy w celu eliminacji zaistnia³ych b³êdów.
Autorka ma nadziejê, ¿e poczynione uwagi i zawarte w niniejszym opracowaniu informacje, pomog¹, choæ
w czêœci, rozwiaæ w¹tpliwoœci co do celowoœci stosowanych badañ miêdzylaboratoryjnych i uœwiadomi¹ koniecznoœæ przeprowadzania tego typu testów. Testy
miêdzylaboratoryjne nie tylko stanowi¹ wymóg formalny, ale przede wszystkim daj¹ okazjê ekspertom
do „sprawdzenia siê”, do potwierdzenia s³usznoœci stosowanej metody i w³asnych umiejêtnoœci, s¹ wreszcie
elementem samokontroli. Pomagaj¹ w okreœleniu wartoœci diagnostycznej metody, która wymaga wielu badañ eksperymentalnych i du¿ej praktyki. U³atwiaj¹ tak¿e ocenê rzetelnoœci i prawid³owoœci metody, a przez to
wartoœci wyników badañ w opinii jako dowodu naukowego.
Eksperci badañ dokumentów CLK KGP, jako organizatorzy pierwszego testu miêdzylaboratoryjnego laboratoriów policyjnych w Polsce, maj¹ nadziejê, ¿e nie s¹
jedynym œrodowiskiem, wœród du¿ej grupy osób zajmuj¹cych siê t¹ dyscyplin¹ kryminalistyki, które zauwa¿a
koniecznoœæ ustawicznej samokontroli dla poprawy jakoœci pracy.
Katarzyna Wójtowicz-Garcarz
Szczególne podziêkowania kierujemy w stronê
Wydzia³u Jakoœci CLK KGP za wk³ad i pomoc przy
organizacji testu.
BIBLIOGRAFIA
1. Ekspertyza S¹dowa, [red.] Józef Wójcikiewicz,
Zakamycze, Kraków 2002.
2. Polityka PCA dot. wykorzystywania badañ bieg³oœci/porównañ miêdzylaboratoryjnych w procesach
akredytacji i nadzoru laboratoriów, DA. 05 Wydawnictwo PCA, Wydanie IV, Warszawa 07.02.2008 r.
e-mail: [email protected]
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 261 (lipiec–wrzesieñ) 2008
55