docMoja postawa dzisiaj scenariusz
download 
Reklamacja Transkrypt
Moja postawa dzisiaj scenariusz
Scenariusz zajęć edukacyjnych na temat Pierwotnej Profilaktyki Wrodzonych Wad Cewy Nerwowej Temat: Moja postawa dzisiaj – Twoje zdrowie jutro Czas trwania zajęć: 2 godziny lekcyjne (90 minut, najlepiej w formie zajęć zblokowanych) Cel główny: • uświadomienie uczniom, że dbałość o zdrowie prokreacyjne jest podstawowym czynnikiem wpływającym w przyszłości na zdrowie ich dzieci. Cele szczegółowe: Po zajęciach uczeń: • rozumie znaczenie terminów: zdrowie prokreacyjne, prozdrowotny styl życia • zna przebieg rozwoju prenatalnego człowieka • uświadamia sobie, że dbałość o zdrowie prokreacyjne jest jednym z czynników sprzyjających posiadaniu zdrowego potomstwa • wymienia czynniki wpływające na rozwój dziecka w okresie wewnątrzmacicznym • proponuje sposoby działań i stylu życia zapewniające prawidłowy przebieg ciąży • wie na czym polega prozdrowotny styl życia • zna rolę kwasu foliowego w metabolizmie człowieka • uświadamia sobie, jakie znaczenie dla rozwoju cewy nerwowej zarodka ma kwas foliowy • zna źródła kwasu foliowego • analizuje i przetwarza informacje • jest przekonany, że stosowanie kwasu foliowego jest właściwą profilaktyką wrodzonych wad cewy nerwowej Metody: • • • • • • Indywidualne wypowiedzi uczniów, tzw. rundka Praca w małych grupach równym frontem Praca w małych grupach różnym frontem – linia czasu Mini-wykład Praca w grupach – wykonanie plakatu Ewaluacja – niedokończone zdania Formy pracy uczniów: • indywidualna • zespołowa Środki dydaktyczne: • szary papier pakowy • komplety kolorowych grubych mazaków (po jednym komplecie dla 4 – 5 osobowego zespołu uczniów) • magnesy do tablicy lub blu-tack • małe karteczki samoprzylepne Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 1 z 25 • • • • • używane przez uczniów podręczniki do nauki biologii (omówienie przebiegu rozwoju prenatalnego człowieka) rozsypanka – załącznik 1 zdjęcia (foliogramy) poszczególnych etapów rozwoju prenatalnego – załącznik 3 foliogramy do mini-wykładu – załącznik 4, 5 i 6 materiały informacyjne dla uczniów– załącznik 8 Bibliografia: • „Zapobieganie wrodzonym wadom cewy nerwowej”, red. Z. J. Brzeziński, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1998 • „Już teraz mogę zadbać o zdrowie swego przyszłego dziecka”, Program edukacyjny dla młodzieży w wieku 16 – 24 lat. Materiały dla prowadzących zajęcia edukacyjne, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1999 • Solomon, Berg, Martin, Villee „Biologia”, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1998 • Obowiązujące, zatwierdzone przez MEN podręczniki biologii Zgodność z podstawą programową kształcenia ogólnego (Rozporządzenie MENiS z dnia 26 lutego 2002r, Dz.U. z 2002, Nr 51, poz. 458 z późniejszymi zmianami): Biologia – zakres podstawowy: C-1, 2; Z-1; T-1.6); O-2 Edukacja prozdrowotna: C-1; Z-1; T-1, 5, 8; O-1, 4 Wychowanie do życia w rodzinie: C-4; Z-5; T-18; O-4 Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 2 z 25 Przebieg zajęć: Faza wstępna Czynności nauczyciela Nauczyciel prosi uczniów o odpowiedź na pytanie „Czy w przyszłości chcecie (zamierzacie) zostać rodzicami?” Nauczyciel pyta uczniów o wnioski, jakie im się nasuwają po wysłuchaniu wszystkich wypowiedzi, a następnie krótko podsumowuje wypowiedzi uczniów: „Większość z Was w przyszłości chce zostać rodzicami Nauczyciel prosi, aby uczniowie podzielili się na 4 – 5 osobowe zespoły, w których zastanowią się i odpowiedzą na pytanie „Jakie cechy (postawy) charakteryzują (powinny charakteryzować) dobrych rodziców?” Czynności uczniów Materiały i środki dydaktyczne Uczniowie siedzą w kręgu, kolejno odpowiadają na pytanie. Wypowiedzi rozpoczyna ochotnik, następnie zaprasza do wypowiedzi osobę ze swojej prawej lub lewej strony. Uczniowie odpowiadają kolejno, aż tzw. rundka dotrze do osoby, która ją rozpoczęła. Chętni uczniowie podsumowują swoje wypowiedzi, dzielą się refleksjami, a następnie słuchają komentarza nauczyciela. Pomieszczenie, w którym uczniowie mogą siedzieć w wygodnym kręgu, niezbyt stłoczeni, tak, aby dobrze się wzajemnie widzieli i słyszeli. Uczniowie dzielą się na zespoły. Sposób doboru uczniów do zespołów dowolny (np. odliczanie w kręgu, jedynki tworzą pierwszy zespół, dwójki drugi itd.). Uczniowie mogę się także samodzielnie dobrać w zespołach. Ten drugi sposób jest bezpieczniejszy, ponieważ kryterium doboru stanowią wzajemne relacje pomiędzy uczniami. W tak dobranym zespole jest wyższy poziom bezpieczeństwa, który sprzyja wykonaniu zadania. Uczniowie rozmawiają z sobą w ramach zespołu, a następnie wypisują na arkuszach szarego papieru cechy dobrych rodziców. Komplet kolorowych grubych mazaków, ¼ arkusza szarego papieru pakowego dla każdego zespołu: Opracowała Grażyna Skirmuntt Przewidywane odpowiedzi uczniów Czas trwania „Tak, zamierzam kiedyś mieć dzieci.” „Nie wiem.” „Nie zastanawiałam/em się jeszcze nad tym.” „Chyba nie.” 5 min. Refleksje uczniów dotyczą faktu, że wszyscy lub prawie wszyscy kiedyś w przyszłości chcą być rodzicami. 2 min. Wśród cech dobrych rodziców podawanych przez uczniów zwykle pojawiają się: • odpowiedzialność • opiekuńczość • troskliwość • postawa zrozumienia • wyrozumiałość • zdolność przewidywania • miłość • akceptacja • tolerancja Jeśli te cechy nie pojawią się w pracach uczniów, nauczyciel może w rozmowie naprowadzić uczniów na ten trop, lub sam dodaje pominięte cechy do listy uczniów. Strona 3 z 25 5 min. Nauczyciel prosi uczniów o omówienie wyników pracy poszczególnych zespołów. Po wysłuchaniu omówień pracy wszystkich zespołów nauczyciel prosi uczniów o wzajemne porównanie wypisanych cech dobrych rodziców i wypisanie na tablicy uwspólnionej listy. Nauczyciel prosi o wskazanie (podkreślenie) tych cech (postaw), które powinny cechować przyszłych dobrych rodziców – „Które z wypisanych przez Was cech (postaw) powinny cechować już teraz ludzi w waszym wieku, którzy w przyszłości pragną zostać dobrymi rodzicami?” „Które z wypisanych postaw mogą już teraz pomóc w zadbaniu o zdrowie dziecka, jeśli w przyszłości podejmiecie decyzję o jego poczęciu?” Nauczyciel podsumowuje rozmowę uczniów i wprowadza termin zdrowie prokreacyjne. Liderzy zespołów (wytypowane przez zespół osoby) umieszczają swój plakat w wyznaczonym przez nauczyciela miejscu (tablica, ściana, listwy do przypinania prac uczniów), a następnie odczytują i ewentualnie komentują pracę zespołu. Uczniowie porównują swoje prace i tworzą wspólną listę, którą wybrana osoba (np. dyżurny, osoba, która lubi pisać na tablicy) zapisuje na tablicy Uczniowie się naradzają, odpowiadają na postawione przez nauczyciela pytanie, podkreślają te cechy, które ich zdaniem są odpowiedzią na pytanie. Miejsce w klasie do wywieszenia plakatów (np. tablica), magnesy lub blu-tack. Plakaty wszystkich zespołów powinny być dobrze i w porównywalny sposób wyeksponowane. 5 min. Tablica, kreda 2 min. Tablica, kreda Uczniowie słuchają wyjaśnienia nauczyciela Uczniowie powinni podkreślić cechy: Odpowiedzialność, zdolność do przewidywania. Jeśli uczniowie mieliby kłopot ze wskazaniem tych cech, nauczyciel powinien w rozmowie umiejętnie pokierować rozmową. Istotnym kryterium wyróżniania cech powinna być troska o zdrowie przyszłych rodziców, w szczególności przyszłej matki, niezależnie od tego, kiedy podejmie decyzję o posiadaniu potomstwa. Faza realizacyjna Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 4 z 25 1 min. 1 min. Nauczyciel rozdaje zespołom uczniów (lub uczniowie losują) materiały (rozsypanka dotycząca przebiegu rozwoju prenatalnego człowieka) i prosi uczniów o zastanowienie się kiedy (w którym dniu, tygodniu lub miesiącu ciąży) zachodzą opisane procesy. Na tablicy rysuje linię czasu (załącznik 1). Podczas wykonywania tego zadania nauczyciel może pozwolić uczniom na korzystanie z podręczników biologii. Nauczyciel wspólnie z uczniami sprawdza poprawność wykonania zadania. Nauczyciel uzupełnia linię czasu o zdjęcia kolejnych etapów rozwoju prenatalnego człowieka. (załącznik 3). Nauczyciel prosi uczniów o podanie znanych im czynników szkodliwych dla przyszłej matki i rozwijającego się dziecka. Nauczyciel prosi uczniów o przepisanie do zeszytów listy czynników, a następnie dopisanie do każdego z Uczniowie w zespołach wykonują zadanie, zastanawiają się nad przebiegiem rozwoju prenatalnego człowieka. Następnie przy pomocy blu-tacku przyklejają w odpowiednich miejscach otrzymane (wylosowane) elementy rozsypanki Rozsypanka dla uczniów (np. po 3 opisy etapów rozwoju prenatalnego dla każdego zespołu), narysowana na tablicy linia czasu. (załącznik 1) Prawidłowo uzupełniona linia czasu – załącznik 2 Uczniowie korygują ewentualne błędy 1 min. Uczniowie analizują wygląd zarodka i płodu w poszczególnych etapach rozwoju. Zdjęcia przedstawiające zarodek i płód w poszczególnych etapach rozwoju. Uczniowie w formie burzy mózgów wymieniają czynniki wpływające szkodliwie na rozwój dziecka, jedna osoba zapisuje je, jeden pod drugim, na tablicy Tablica, kreda Uczniowie przepisują z tablicy listę szkodliwych dla zarodka i płodu czynników, a następnie dopisują propozycje Opracowała Grażyna Skirmuntt 5 min. 1 min. Przykładowe czynniki wymieniane przez uczniów: „sposób odżywiania w czasie ciąży” „Za mała lub za duża kaloryczność posiłków” „Używki takie jak kawa, mocna herbata, Cocacola” „Palenie papierosów”, „Narkotyki i środki psychoaktywne” „Leki” „Choroby matki lub kontakt z zarazkami – różyczka, STI, toksoplazmoza, cytomegalia, HIV” „Brak witamin” „Kwas foliowy” Jeśli uczniowie nie wymienią kwasu foliowego wówczas nauczyciel uzupełnia ich wypowiedzi. Przykładowe odpowiedzi uczniów: „Prawidłowy pod względem ilości i jakości sposób odżywiania się.” Strona 5 z 25 5 min. 5 min. nich sposobu zapobiegania (profilaktyki) jego wpływowi na rozwój dziecka oraz dopisanie innych rad (zaleceń) dotyczących stylu życia przyszłej matki - „W jaki sposób powinna się zachowywać przyszła matka, aby zapewnić zdrowie swojemu nienarodzonemu (lub jeszcze nie poczętemu) dziecku? Na czym polega prozdrowotny styl życia?” zachowań prozdrowotnych. Chętni (lub wskazani przez nauczyciela) uczniowie odczytują swoje propozycje prozdrowotnych zachowań przyszłej matki. Nauczyciel prosi uczniów o zastanowienie się, a następnie zaznaczenie na linii czasu, okresu rozwoju, w którym rozwijające się dziecko jest najbardziej narażone na działanie szkodliwych czynników. Nauczyciel komentuje i uzupełnia odpowiedzi uczniów: zarodek najbardziej jest narażony na wpływ czynników szkodliwych w okresie powstawania i kształtowania się narządów. Okres ten kończy się w 11 – 12 tygodniu rozwoju. Do tego momentu istnieje możliwość powstawania wad wrodzonych. Nauczyciel wyjaśnia w formie mini-wykładu, że dla rozwijającego się dziecka szczególnie ważny jest etap Uczniowie w grupach opracowują odpowiedź na pytanie nauczyciela. Uzupełniona linia czasu Uczniowie słuchają komentarza nauczyciela. Linia czasu z zaznaczonym okresem, w którym zarodek jest szczególnie podatny na działanie czynników szkodliwych. 1 min. Uczniowie słuchają mini-wykładu Foliogramy załączniki 4, 5 i 6 5 min. Opracowała Grażyna Skirmuntt „Unikanie używek.” „Nie przebywanie w towarzystwie osób palących i w zadymionych pomieszczeniach.” „Nie przyjmowanie żadnych leków bez konsultacji z lekarzem.” „Nie używanie narkotyków.” „Szczepienia ochronne dziewcząt na różyczkę.” „Unikanie przebywania w towarzystwie osób chorych np. na grypę” „Suplementacja diety w kwas foliowy” „Unikanie stresu.” „Spokojny, regularny tryb życia.” „Właściwa proporcja pomiędzy pracą a odpoczynkiem” „Regularna, odpowiednia dla kobiet w ciąży aktywność fizyczna.” „Regularne wizyty u lekarza i wykonywanie zaleconych badań kontrolnych.” „Pierwszy trymestr ciąży” „Do trzeciego miesiąca ciąży” Strona 6 z 25 1 min. formowania się cewy nerwowej, a następnie krótko omawia ten proces (załącznik 4). Dla prawidłowego jej rozwoju konieczny jest kwas foliowy, którego niedobory mogą prowadzić do powstawania pierwotnych wad cewy nerwowej (załącznik 5 i 6). Nauczyciel pyta uczniów: „Jak się Wam wydaje, co czują rodzice, gdy rodzi im się chore dziecko np. z przepukliną oponowordzeniową? Co Wy byście czuli w takiej sytuacji?” Nauczyciel podsumowuje wypowiedzi uczniów: Zwykle rodzice w tak trudnej sytuacji zadają sobie i innym pytanie „Dlaczego tak się stało?”. Kobiety zadają sobie pytania „Czy to moja wina? Co zrobiłam w czasie ciąży źle?” Nauczyciel w formie mini wykładu omawia rolę kwasu foliowego w przebiegu rozwoju cewy nerwowej. Tezy mini-wykładu: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Uczniowie w formie burzy mózgów dzielą się swoimi przemyśleniami. W wypowiedziach uczniów można się spodziewać następujących odczuć: „złość”, „bezradność”, „żal”, „gniew”, „żal do losu”, „poczucie braku sensu życia”, „poczucie rezygnacji” „strach o przyszłość dziecka”, „lęk przed kłopotami związanymi z wychowywaniem chorego, niepełnosprawnego dziecka”, „poczucie winy”, „chęć walki o zdrowie dziecka” Uczniowie słuchają komentarza nauczyciela 5 min. 1 min. Uczniowie słuchają mini-wykładu. Materiały dla nauczyciela – załącznik 7 5 min. Uczniowie w zespołach projektują i wykonują plakat ¼ arkusza szarego papieru pakowego i komplet kolorowych 20 min. Co to jest kwas foliowy? Rola kwasu foliowego w metabolizmie Źródła kwasu foliowego. Zapotrzebowanie na kwas foliowy. Przyczyny i skutki niedoboru kwasu foliowego. Rola kwasu foliowego w zapobieganiu wadom cewy nerwowej. Nauczyciel prosi zespoły uczniów o zaprojektowanie i Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 7 z 25 wykonanie plakatu, który zachęcałby przyszłe młode matki (16 – 24 lata) do suplementowania diety w kwas foliowy zanim zajdą w ciążę. Nauczyciel prosi uczniów o zaprezentowanie i przedstawienie (krótkie omówienie) idei zawartej na plakacie. mazaków dla każdego zespołu uczniów, komplet materiałów dotyczących roli kwasu foliowego w zapobieganiu powstawaniu pierwotnych wad cewy nerwowej – załącznik 8 Liderzy zespołów prezentują i omawiają wykonaną przez zespół pracę. Wykonane plakaty mogą zostać ocenione według stosowanych przez nauczyciela lub umówionych wspólnie z uczniami kryteriów. Na ocenę powinny mieć wpływ: • Kompozycja i przejrzystość (czytelność, wyrazistość) plakatu. • Zawartość merytoryczna dotycząca roli kwasu foliowego w profilaktyce pierwotnych wad cewy nerwowej. • Tytuł plakatu • Hasła reklamowe zachęcające do używania kwasu foliowego przez kobiety w okresie rozrodczym • Język, styl, dowcip adresowany do odbiorców – grupa rówieśnicza • Innowacyjność i oryginalność pomysłu i wykonania plakatu. 10 min. Faza podsumowująca Nauczyciel rozdaje uczniom małe samoprzylepne karteczki i prosi o dokończenie zapisanych na tablicy zdań: Uczniowie dopisują na karteczkach dokończenie podanych przez nauczyciela zdań. 2 min. Na dzisiejszych zajęciach nauczyłem/am się … Po dzisiejszych zajęciach zapamiętam … Na zajęciach dowiedziałem/am się … W czasie zajęć zdziwiło (zaskoczyło) mnie … Wykorzystam usłyszane Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 8 z 25 dziś informacje … Źródłem kwasu foliowego jest … Kwas foliowy wpływa na … Nauczyciel kończy zajęcia, podaje uczniom adresy stron www. i literaturę, w której uczniowie mogą znaleźć dodatkowe informacje na temat roli kwasu foliowego. (załącznik 9). Uczniowie wychodząc z klasy po zajęciach przyklejają karteczki ze swoimi dokończeniami zdań w odpowiednich miejscach np. pod właściwym zdaniem zapisanym na tablicy 2 min. Po zajęciach nauczyciel dokonuje ewaluacji zajęć - zbiera karteczki od uczniów i je analizuje. Wykonane przez uczniów plakaty powinny zostać wyeksponowanie na terenie szkoły np. na gazetkach na korytarzach szkolnych lub w pracowni biologicznej. Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 9 z 25 Załącznik 1 Rozsypanka – rozwój prenatalny człowieka Na tablicy należy narysować długą linię, na niej oznaczyć podane niżej wartości czasu rozwoju prenatalnego dziecka liczone od momentu zapłodnienia. Opisy najlepiej jest umieścić nad linią, tak aby pod nią uczniowie mogli przyklejać kartki z opisem danego etapu rozwoju. Kolejność oznaczeń na linii czasu: Zapłodnienie 24 godziny 3 dni 7 dni 2,5 tygodnia 3,5 tygodnia 4 tygodnie 2 miesiące 3 miesiące 4 miesiące Trzeci trymestr 266 dni od zapłodnienia Opisy do rozdania (wylosowania) poszczególnym zespołom uczniów: Opisy należy pociąć, jeśli mamy w klasie np. 4 zespoły zadaniowe uczniów, to każdy z nich losuje po 3 paski z opisami. Jeśli liczba zespołów uczniów jest większa lub mniejsza to nauczyciel powinien zdecydować o sposobie rozdzielenia pracy pomiędzy zespoły. Plemnik wnika do komórki jajowej, jądra komórkowe plemnika i komórki jajowej zlewają się, komórka jajowa ulega aktywacji. Dwukomórkowe stadium zygoty. Morula dociera do macicy. Blastocysta zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy. Formuje się struna grzbietowa i płytka nerwowa; różnicuje się tkanka, z której powstanie serce; w ścianach pęcherzyka żółtkowego oraz w kosmówce tworzą się komórki krwi. Formuje się cewa nerwowa; widoczne są pęcherze oczne i pęcherzyki uszne; formuje się zawiązek gardzieli i zawiązek wątroby; rozpoczyna się rozwój tarczycy i układu oddechowego; rurki tworzące serce zlewają się i zaginają – rozpoczyna się akcja serca; powstają naczynia krwionośne. Przednia część cewy nerwowej poszerza się; formują się trzy pierwotne części mózgowia Różnicują się mięśnie; zarodek jest zdolny do poruszania się; narządy płciowe są rozróżnialne jako jądra lub jajniki. Rozpoczyna się kostnienie szkieletu; różnicuje się kora mózgowa; rozwijają się główne naczynia krwionośne. Płeć płodu można określić na podstawie obserwacji; struna grzbietowa zanika; rozwijają się gruczoły limfatyczne Twarz przybiera „ludzki” wyraz; różnicują się płaty mózgu; oczy, uszy i nos wyglądają już „normalnie” Pojawia się lanugo, które później zanika; rozpoczyna się mielinizacja włókien nerwowych; następuje szybki wzrost ciała Poród Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 10 z 25 Załącznik 2 Rozsypanka - materiały dla nauczycieli Czas od zapłodnienia Etap rozwoju Początek linii czasu 24 godziny 3 dni 7 dni 2,5 tygodnia Plemnik wnika do komórki jajowej, jądra komórkowe plemnika i komórki jajowej zlewają się, komórka jajowa ulega aktywacji. Dwukomórkowe stadium zygoty. Morula dociera do macicy. Blastocysta zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy. Formuje się struna grzbietowa i płytka nerwowa; różnicuje się tkanka, z której powstanie serce; w ścianach pęcherzyka żółtkowego oraz w kosmówce tworzą się komórki krwi. 3,5 tygodnia Formuje się cewa nerwowa; widoczne są pęcherze oczne i pęcherzyki uszne; formuje się zawiązek gardzieli i zawiązek wątroby; rozpoczyna się rozwój tarczycy i układu oddechowego; rurki tworzące serce zlewają się i zaginają – rozpoczyna się akcja serca; powstają naczynia krwionośne. 4 tygodnie Przednia część cewy nerwowej poszerza się; formują się trzy pierwotne części mózgowia 2 miesiące Różnicują się mięśnie; zarodek jest zdolny do poruszania się; narządy płciowe są rozróżnialne jako jądra lub jajniki. Rozpoczyna się kostnienie szkieletu; różnicuje się kora mózgowa; rozwijają się główne naczynia krwionośne. 3 miesiące Płeć płodu można określić na podstawie obserwacji; struna grzbietowa zanika; rozwijają się gruczoły limfatyczne 4 miesiące Twarz przybiera „ludzki” wyraz; różnicują się płaty mózgu; oczy, uszy i nos wyglądają już „normalnie” Trzeci Pojawia się lanugo, które później zanika; rozpoczyna się mielinizacja włókien nerwowych; trymestr następuje szybki wzrost ciała 266 dni od Poród poczęcia (źródło: Solomon, Berg, Martin, Villee „Biologia”, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1998, str. 1079) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 11 z 25 Załącznik 3 Zdjęcia rozwijającego się dziecka w poszczególnych fazach rozwoju Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 12 z 25 (źródło: Atlas „Człowiek od początku”, Wydawnictwo WAM, Kraków 1994) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 13 z 25 Załącznik 4 Foliogram Wczesne etapy rozwoju układu nerwowego człowieka (źródło: Solomon, Berg, Martin, Villee „Biologia”, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1998, 1072 ryc. 49-10) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 14 z 25 Załącznik 5 Foliogram Schemat powstawania wad cewy nerwowej (źródło: „Zapobieganie wrodzonym wadom cewy nerwowej”, red. Z.J.Brzeziński, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1998, str. 9, ryc.1) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 15 z 25 Załącznik 6 (źródło: „Zapobieganie wrodzonym wadom cewy nerwowej”, red. Z.J.Brzeziński, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1998, str. 37 ryc. 6, str. 40 ryc. 9) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 16 z 25 Załącznik 7 Materiały dla nauczycieli Profilaktyka pierwotnych wad cewy nerwowej Wady cewy nerwowej to wady uwarunkowane wieloczynnikowo (genetycznie + wpływ środowiska), które są przyczyną 34% zgonów niemowląt w Polsce (2001 rok). Wady te występują w Polsce stosunkowo często (1,2-2,0 na 1000 urodzeń). Dzięki postępowi medycyny, poprawie opieki zdrowotnej oraz warunków życia, poziomu wykształcenia, a także świadomości ludzi, można obecnie zapobiegać wielu zaburzeniom i wadom rozwojowym. Wrodzone wady cewy nerwowej są jednymi z wad, których można uniknąć poprzez pierwotną profilaktykę. Ze względu na małą skuteczność leczenia chirurgicznego wad cewy nerwowej tylko 40% dzieci z wadami przeżywa ponad 7 lat (jeśli te dzieci pozostają przy życiu, to jakość tego życia jest bardzo niska) i większość jest obarczona trwałym kalectwem. Profilaktyka pierwotna jest nieinwazyjna, przyjazna dla pacjenta, a także znacznie tańsza niż profilaktyka wtórna. Spożywanie kwasu foliowego w małej dawce przez kobiety w wieku rozrodczym przed poczęciem dziecka i w pierwszych 12 tygodniach ciąży znacznie (nawet do 72-75%) redukuje możliwość wystąpienia wad cewy nerwowej u potomstwa, dlatego bardzo ważne jest uświadamianie kobietom w wieku rozrodczym konieczności zażywania kwasu foliowego w ilości profilaktycznej 0,4 mg dziennie. W związku z powyższym w wielu krajach realizowane są od wielu lat programy pierwotnej profilaktyki wad cewy nerwowej. W Polsce działania takie podjęto w 1997 roku. W 1999 roku Ministerstwo Zdrowia zainicjowało program „Pierwotnej Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej” koordynowany przez Instytut Matki i Dziecka i Państwową Inspekcję Sanitarną. W całym kraju specjaliści oświaty zdrowotnej i promocji zdrowia aktywnie wdrażają ten program we współpracy z zakładami opieki zdrowotnej i szkołami, realizując założenia Narodowego Programu Zdrowia na lata 1996-2005. Działania związane z profilaktyką wrodzonych wad cewy nerwowej są zapisane w celu operacyjnym Nr 2 „Poprawa sposobu żywienia ludności", zadaniu Nr 8 „Upowszechnić podawanie kwasu foliowego kobietom w wieku rozrodczym w celu zapobiegania wadom cewy nerwowej u noworodków". (źródło: www.gis.gov.pl) KWAS FOLIOWY 1 CO TO JEST KWAS FOLIOWY? Kwas foliowy (Acidum folicum -chemicznie: kwas pteroiloglutaminowy) należy do rozpuszczalnych w wodzie witamin z grupy B i jest macierzystym związkiem grupy folianów występujących w produktach spożywczych. Organizm ludzki nie syntetyzuje kwasu foliowego. Syntetyczny kwas foliowy staje się aktywny biologicznie w wyniku reakcji enzymatycznych w przewodzie pokarmowym. Główną funkcją biologiczną kwasu foliowego jest udział w budowie kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), tworzącego matrycę genetyczną programującą budowę i czynności wszystkich komórek ciała. Warunkuje prawidłowy podział komórek, syntezę białek, przemiany aminokwasów, w tym przemianę homocysteiny do metioniny oraz przemianę kwasów tłuszczowych w mózgu. 1 Brzeziński J.Z. (red): Zapobieganie wrodzonym wadom cewy nerwowej. Program Pierwotnej Profilaktyki Wad Cewy Nerwowej. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1998. Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 17 z 25 ŹRÓDŁA Najbogatszym źródłem folianów w pożywieniu są ciemnozielone warzywa liściaste, pełne ziarna zbóż, nasiona roślin strączkowych i wątroba (tab. 3). Dobrymi źródłami kwasu foliowego są też warzywa i owoce bogate w witaminę C (pomarańcze, brukselka, kalafior) oraz karotenowe (pietruszka, szpinak, cykoria, sałata, pomidor). Polecane bogate źródła kwasu foliowego to: pieczywo, warzywa i owoce, czyli produkty stanowiące podstawę i część środkową tzw. piramidy zdrowego żywienia (ryc. 2). ZAPOTRZEBOWANIE, PRZYCZYNY I SKUTKI NIEDOBORU Zalecane w Polsce normy spożycia kwasu foliowego u kobiet zależą od ich aktywności fizycznej i wynoszą od 0,27 do 0,30 mg dziennie, a u kobiet ciężarnych do 0,45 mg. Rzeczywiste spożycie kwasu foliowego przez kobiety w Polsce jest o wiele niższe niż zalecane normy. Tabela 3. Zawartość folianów w produktach żywnościowych* Produkty bardzo bogate w kwas foliowy (ponad 0,1 mg w 100 mg produktu): Świeże, surowe lub krótko gotowane (10 -20 min) warzywa: brukselka, szparagi, szpinak, kapusta włoska, gotowana fasola. Płatki śniadaniowe (wzbogacane kwasem foliowym). Wątroba2 Produkty bogate w kwas foliowy (0,05- 0,1 mg w 100 mg produktu): Świeże, surowe lub krótko gotowane (10 -20 min) warzywa: brokuły, kapusta, zielona fasolka, kalafior, zielony groszek, kiełki fasoli, gotowane ziarna soi, sałata, pasternak. Nerki, drożdże. Produkty o umiarkowanej zawartości kwasu foliowego (0,015 -0,05 mg w 100 mg produktu): Ziemniaki, większość (nie wymienionych) świeżych i gotowanych warzyw, większość owoców, większość orzechów. Chleb, ryż brązowy, makaron z mąki pełnoziarnistej, płatki owsiane, otręby. Ser, jogurt, mleko, jaja, łosoś, wołowina. Produkty o małej zawartości kwasu foliowego (mniej niż 0,015 mg w 100 mg produktu): Ryż biały, makaron, napoje alkoholowe, cukier, ciasta, nie wymienione wcześniej mięsa i ryby. Większość płatków śniadaniowych (nie wzbogacanych kwasem foliowym) * Źródło: Mulreany I., Arnold-Dean W.: Polic acid education pack. Health Education Authority, London 1998. Niedobory kwasu foliowego mogą być spowodowane różnymi przyczynami np.: − -niskim spożyciem produktów bogatych w foliany, − -niską bioaktywnością folianów w diecie i znacznymi ich stratami spowodowanymi procesami kulinarnymi (gotowanie w wodzie, smażenie, zbyt długie przechowywanie w nieodpowiednich warunkach), − -przyspieszeniem rozkładu folianów w ciąży, 2 Nie zaleca się spożywania wątroby w czasie ciąży. Jest ona wprawdzie dobrym źródłem kwasu foliowego, ale zawiera dużą dawkę witaminy A (która może działać tera- togennie na płód) oraz inne produkty toksyczne powstające w wyniku różnych procesów przemiany materii. Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 18 z 25 − -wpływem leków: fenytoiny (lek przeciwpadaczkowy), barbituratów, aspiryny, doustnych środków antykoncepcyjnych, − -używaniem alkoholu (spożycie alkoholu, poza piwem, pogarsza wchłanianie, transport i gromadzenie folianów w wątrobie). Badania Instytutu Żywności i Żywienia z lat 1970- 1987 wykazały ryzyko klinicznego i subklinicznego niedoboru kwasu foliowego u 70% dzieci, młodzieży i osób w wieku podeszłym oraz u 46% kobiet w ciąży. Nawet nieznaczne, nie dające objawów klinicznych niedobory kwasu foliowego powodują poważne konsekwencje zdrowotne: • U kobiet w wieku rozrodczym są przyczyną: − -wrodzonych wad rozwojowych zarodka i płodu, w tym wad cewy nerwowej, − -samoistnych poronień, − -uszkodzeń łożyska. • U ludzi w każdym wieku powodują: − -nasilenie rozwoju procesów miażdżycowych i choroby niedokrwiennej serca, − -podatność komórek na zmiany nowotworowe, − -zaburzenia psychiczne o charakterze depresyjnym, − -występowanie niedokrwistości makrocytarnej (złośliwej). ROLA KWASU FOLIOWEGO W ZAPOBIEGANIU WADOM CEWY NERWOWEJ WADY CEWY NERWOWEJ3 Wady cewy nerwowej (WCN) powstają na skutek nieprawidłowego procesu zamykania się cewy nerwowej, który trwa do 28 dnia rozwoju ludzkiego zarodka (patrz str. 20). Okres zamykania się cewy nerwowej jest okresem krytycznym i niezwykle wrażliwym na działanie substancji teratogennych. Jeżeli zaburzenie dotyczy głowowego odcinka cewy, dochodzi do bezmózgowia i przepukliny oponowo-mózgowej. Bezmózgowie - to brak większości tkanki mózgu oraz tylnych kości tworzących mózgoczaszkę. Może to być przyczyną poronienia. Dzieci z bezmózgowiem nie posiadają półkul mózgu, mają jedynie podstawne części mózgowia. Wykazują głębokie zaburzenia neurologiczne i umierają po kilku godzinach lub kilku dniach życia. Ten okres przeżycia jest możliwy dzięki utrzymywaniu podstawowych funkcji biologicznych organizmu przez ośrodki pnia mózgu. Przepuklina oponowo-mózgowa - to przemieszczenie tkanki mózgowej przez ubytek w pokrywie kostnej czaszki. Wokoło 80% przypadków przepukliny oponowo-mózgowe spotyka się w okolicy tylnej potylicznej, znacznie rzadziej w okolicy przedniej, czołowonosowej, najrzadziej zaś w okolicy szczytowej, ciemieniowej. Zmiany są najczęściej widoczne od urodzenia. Są pokryte skórą zdrową lub ścieńczałą. Zaburzenia rozwoju dotyczące dolnego odcinka cewy nerwowej prowadzą do powstania przepukliny rdzenia kręgowego. Zmiany kliniczne dotyczą przemieszczenia tkanki rdzenia kręgowego przez ubytek w obrębie kręgosłupa. Wada ta może pojawić się w każdym odcinku kręgosłupa, ale najczęściej dotyczy okolicy lędźwiowej. Zaburzenie prawidłowego rozwoju kręgosłupa sprawia, że rdzeń kręgowy uwypukla się poza chroniący go kanał kręgowy. Prowadzi to do zaniku funkcji neurologicznych poniżej miejsca uszkodzenia. Do współistniejących nieprawidłowości należą (patrz ryc. l): • brak kontroli oddawania moczu z następowymi, nawracającymi zakażeniami dróg moczowych; • zaburzenia czynności jelit prowadzące do ciężkich przewlekłych zaparć; 3 Opracowano na podstawie: Łodziński K.: Dysrafia. W: Chirurgia wieku dziecię- cego (red. Poradowska W.). PZWL, Warszawa 1992. Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 19 z 25 • często występująca koślawość lub/i szpotawość stóp, a także inne nieprawidłowości ortopedyczne (poniżej miejsca uszkodzenia kręgosłupa); • często opóźnienie umysłowe i drgawki w przypadkach, kiedy występuje wodogłowie. Wady cewy nerwowej są jedną z przyczyn wczesnej umieralności niemowląt. Dzieci nimi dotknięte wymagają zabiegu chirurgicznego, często już w pierwszej dobie życia dziecka. W znacznym odsetku powodują wyraźne kalectwo - niedowłady mięśni, porażenie zwieraczy pęcherza, odbytu. Dzieci po operacji przepuklin oponowo-mózgowych i oponowordzeniowych wymagają stałej kontroli neurologicznej, ortopedycznej, okulistycznej, urologicznej, psychologicznej i rehabilitacyjnej . W populacji polskiej WCN występuje z częstością 1,2 -2,0 na 1000 urodzeń. Stwierdza się je także wokoło 5% przypadków poronień samoistnych. Polska należy do krajów o największym współczynniku zgonów z powodu rozszczepu kręgosłupa oraz wodogłowia. Ryzyko wystąpienia WCN wzrasta w rodzinach, w których uprzednio urodziło się dziecko z tą wadą. MECHANIZM DZIAŁANIA KWASU FOLIOWEGO W ZAPOBIEGANIU WADOM CEWY NERWOWEJ Istnieje wiele dowodów, że podawanie doustne kwasu foliowego w okresie przedkoncepcyjnym iw pierwszym okresie ciąży zapobiega WCN. Nie znany jest jednak mechanizm jego działania. Według jednej z teorii -najprostszej - kwas foliowy podany w postaci preparatu doustnego ulega wchłonięciu w przewodzie pokarmowym, następnie ulega przemianie do aktywnych metabolitów, które wyrównują istniejący niedobór folianów w organizmie. Według innej teorii istnieje bliżej niezidentyfikowany blok metaboliczny, który może „przełamać” zwiększona dawka kwasu foliowego. Wyniki badań z ostatnich lat wskazują na mechanizm genetyczno-enzymatyczny. ZASADY PODAWANIA KWASU FOLIOWEGO W ZAPOBIEGANIU WADOM CEWY NERWOWEJ Zgodnie ze „Stanowiskiem Zespołu Ekspertów w sprawie zapobiegania wadom wrodzonym cewy nerwowej”, powołanego przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w 1997 roku: 1. Wszystkie kobiety w wieku rozrodczym (15-441at), które mogą zajść w ciążę, powinny spożywać co najmniej 0,4 mg kwasu foliowego dziennie, nie przekraczając dawki 1 mg dziennie (aby nie utrudniać rozpoznania ewentualnego niedoboru witaminy B12. 2. Kobiety, które uprzednio urodziły dzieci dotknięte wadą cewy nerwowej, są obciążone większym ryzykiem urodzenia kolejnego dziecka z taką wadą, powinny więc spożywać codziennie znacznie większą dawkę kwasu foliowego - 4 mg. Powinny mieć także zapewnioną możliwość porady genetycznej przed kolejną ciążą. 3. Informacja o możliwości profilaktyki pierwotnej wad cewy nerwowej powinna być rozpowszechniona wśród pracowników opieki zdrowotnej i edukacji: lekarzy, pielęgniarek, położnych, nauczycieli, a także szerokich rzesz społeczeństwa poprzez kampanię edukacyjną w środkach masowego przekazu. 4. Ogólnokrajowy program profilaktyki pierwotnej wad cewy nerwowej przewiduje też odpowiednie wzbogacenie kwasem foliowym niektórych produktów spożywczych. Kwas foliowy może być przyjmowany w postaci izolowanej w tabletkach lub preparatach multiwitaminowych (tab. 4). Dawka kwasu foliowego powinna być dobrana indywidualnie u kobiet przyjmujących leki przeciw- padaczkowe. W 1999 roku wprowadzono w Polsce preparat Folik (Polfa, Grodzisk), zawierający 0,4 mg kwasu foliowego (Acidum folicum), dostępny w aptekach bez recepty. Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 20 z 25 (źródło: „Już teraz mogę zadbać o zdrowie swego przyszłego dziecka”, Program edukacyjny dla młodzieży w wieku 16 – 24 lat. Materiały dla prowadzących zajęcia edukacyjne, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1999, str. 31 – 35) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 21 z 25 Załącznik 8 Materiały dla uczniów Co to jest kwas foliowy? Kwas foliowy (nazywany także folanem, folacyną lub kwasem pteroiloglutaminowyrn) to witamina z grupy B (B9). Jest witaminą rozpuszczalną w wodzie. Występuje w naturze w postaci folianów. Nasz organizm nie potrafi go wytwarzać (jak np.: witaminy D3) i musi być on dostarczony z pożywienia bądź preparatów farmakologicznych. Kwas foliowy bierze udział w syntezie kwasów nukleinowych – materiału genetycznego komórek i dlatego jest niezbędny w procesie wzrostu i rozmnażania. Jego obecność jest konieczna do powstawania w szpiku czerwonych krwinek, rozwoju i prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Usprawnia pracę układu pokarmowego. Gdzie można znaleźć kwas foliowy? Produkty bogate w kwas foliowy: • drożdże piwne • pomarańcze, banany • fasola, soczewica, soja • zielone liściaste warzywa, zwłaszcza szpinak, sałata, natka pietruszki • szparagi, brukselka, brokuły, groszek • rzepa, buraki • ryż, jęczmień, pszenica i zarodki pszenicy • żółtka jaj, • wątróbka • orzeszki ziemne • sery Czy sama dieta wystarczy? Ułożenie racjonalnej, zdrowej diety pokrywającej całe zapotrzebowanie naszego organizmu na kwas foliowy jest w zasadzie niemożliwe. Dzieje się tak z kilku powodów: • kwas foliowy jest niezwykle „wrażliwą” witaminą, produkty tracą go podczas obróbki termicznej (gotowania, smażenia), a nawet pod wpływem światła słonecznego (50-70%). • niektóre bogate w kwas foliowy produkty nie są polecane w zdrowej diecie; zbyt kaloryczne i bogate w nasycone kwasy tłuszczowe (żółtko, sery, wątroba). Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 22 z 25 • organizm nie przyswaja naturalnych folianów. Najpierw musi je rozłożyć do formy przyswajalnej przez jelita, czyli do kwasu foliowego. W trakcie tej przeróbki tracimy niemal połowę folianów. Dlatego powinniśmy sięgać po syntetyczne preparaty kwasu foliowego, które są przyswajalne w 100%. Dlaczego potrzebujesz kwasu foliowego? Prawidłowy poziom kwasu foliowego w organizmie jest ważny zwłaszcza dla przyszłych matek i ich nienarodzonych dzieci. Ginekolodzy zalecają zażywanie kwasu foliowego swoim pacjentkom planującym ciążę przede wszystkim z uwagi na jego znaczenie w profilaktyce wad cewy nerwowej u płodu (m.in.: bezmózgowia, rozszczepu kręgosłupa, przepuklin oponowo-rdzeniowych). Wady te powstają w pierwszych 4 tygodniach płodowego życia, kiedy kobieta nie wie, że doszło do poczęcia. Poza tym jest stosowany w późniejszym okresie ciąży w leczeniu niedokrwistości (anemii) ciężarnych. Ile kwasu foliowego potrzebujesz? Każda kobieta, która planuje ciążę powinna przyjmować profilaktyczną dawkę kwasu foliowego tj. 0,4 mg/dziennie. Jeśli nawet nie planujesz ciąży (blisko połowa poczęć w Polsce jest nieplanowana), a współżyjesz, także powinnaś przyjmować kwas foliowy (w dawce 0,4 mg). Jeśli jesteś w ciąży dawkę uzgodnij ze swoim ginekologiem. Zwykle do końca pierwszego trymestru przyjmuje się kwas foliowy w dawce 0,4 - 1 mg/dziennie. Niekiedy zaleca się go także w drugim i trzecim trymestrze w ramach profilaktyki anemii. W rodzinach z obciążonym wywiadem, takich, w których urodziły się już dzieci z wadami cewy nerwowej - zaleca się zwiększenie dawki folanu do 4 mg/dziennie. Większa dawka kwasu foliowego potrzebna jest także przyszłej mamie przyjmującej leki przeciwpadaczkowe lub chorej na cukrzycę. Nie tylko dla przyszłej mamy O kwasie foliowym zwykło się mówić w kontekście planowania ciąży. To błąd, bo ta wyjątkowa witamina, pomaga zapobiegać m.in.: • niedokrwistości • miażdżycy • zawałowi serca • innym chorobom układu krążenia • niektórym nowotworom (m.in.: rakowi okrężnicy, gardła, jamy ustnej, piersi) Bezpieczna dawka 0,4 mg dziennie jest zalecana każdemu, także mężczyznom. Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 23 z 25 Kwas foliowy bierze udział w powstawaniu „hormonów szczęścia” (substancji neurostymulacyjnych) serotoniny i no adrenaliny. Pierwsza – uspakaja, relaksuje, pomaga spokojnie zasnąć, wprawia w dobry nastrój, druga – napędza do działania, aktywizuje organizm. Pomaga zachować równowagę psychiczną i zapobiegać depresji. Na niedobór kwasu foliowego (poza wymienionymi wyżej) są narażone osoby palące papierosy, stosujące doustną antykoncepcję hormonalną oraz często opalające się (także w solarium). Jakie mogą być skutki i objawy niedoboru kwasu foliowego? Poza wymienionymi wyżej zaburzeniami rozwoju płodowego, u dorosłych i dzieci niedobór kwasu foliowego może powodować: • anemię megaloblastyczną (objawy: uczucie przemęczenia, kłopoty z koncentracją) zaburzenia psychofizyczne (lęki, stany depresyjne, uczucie niepokoju, bezsenność, kłopoty z pamięcią i koncentracją) • zaburzenia w obrębie układu pokarmowego (nudności, biegunka, brak apetytu, niedożywienia na skutek złego wchłaniania) • bóle głowy • „kołatania” serca • zahamowanie wzrostu u dzieci. (źródło: www.acifolik.pl) Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 24 z 25 Załącznik 9 Gdzie szukać informacji na temat kwasu foliowego? • „Zapobieganie wrodzonym wadom cewy nerwowej”, red. Z.J.Brzeziński, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1998 • www.gis.gov.pl • www.acifolik.pl • www.mediweb.pl • www.folik.pl • www.wikipedia.pl • http://kobiety.kwasfoliowy.pl/ • http://podsercem.webpark.pl/folic/folic.htm Opracowała Grażyna Skirmuntt Strona 25 z 25
