FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Ewa

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), 305–310
Ewa TYRAN
ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY W TURYSTYCE WIEJSKIEJ
SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF RURAL TOURISM
Katedra Agrobiznesu, Akademia Rolnicza
ul. Adama Mickiewicza 21, 31-120 Kraków
Abstract. Tourism is one of the largest and fastest growing industries in the world. It is an increasingly important source of income, employment and wealth in many countries. However, its
rapid expansion has also detrimental environmental and socio-economic impact in many regions. There is necessary a new approach to tourism development, especially in rural areas,
taking into consideration sustainability of those regions. Survey conducted at the beginning
of 2006 among urban dwellers in Nowa Huta (Kraków) and Nowy Sącz concerned needs and
expectations of potential rural tourism customers, part of the questions was to check knowledge of the sustainable development, particularly sustainable rural tourism development. The
second surveyed group were farmers running agritourism activities. Including farms with organic production. They were also asked about sustainable development. The results in both
surveys confirm that relatively high percentage (higher among the city dwellers) of respondents
have heard the term “sustainable development” but they mostly equate it with the environmental protection. The same in the case of “sustainable development of tourism”.
Słowa kluczowe: agroturystyka, rozwój zrównoważony, turystyka, turystyka wiejska.
Key words: agritourism, tourism sustainable development, rural tourism.
WSTĘP
Turystyka w skali świata jest najbardziej dynamicznie rozwijającą się formą działalności
usługowej oraz najbardziej stabilnie rosnącym rynkiem pracy. Dla wielu krajów stanowi niezwykle istotną część ich dochodu narodowego (Lane 2005). Wraz ze wzrostem ekonomicznego znaczenia turystyki wzrasta również świadomość skutków, jakie ruch turystyczny
wywiera na środowisko przyrodnicze, lokalne społeczności – miejsca przemieszczania się
i pobytu turystów. Wzrost tej świadomości doprowadził do opracowania 1 października
1999 r. na Zgromadzeniu Ogólnym Światowej Organizacji Turystyki w Santiago (Chile)
„Globalnego kodeksu etyki w turystyce”, na którym – oprócz udziału turystyki w pogłębianiu
wzajemnego zrozumienia i szacunku pomiędzy narodami i społeczeństwami, roli turystyki
jako drogi do samorealizacji czy przynoszenia korzyści materialnych – dostrzeżono również
rolę turystyki jako czynnika zrównoważonego rozwoju. Artykuł 3 Kodeksu, punkt 1 brzmi:”
Wszyscy uczestnicy rozwoju turystyki winni chronić środowisko i zasoby naturalne, by zapewnić znaczy, trwały i zrównoważony rozwój gospodarczy sprawiedliwie zaspakajający
potrzeby i aspiracje obecnych oraz przyszłych pokoleń”. (WWW.wprld-tourism.org/code-ethicks/pdf/languages/Poland.pdg, s. 4) Ostatni zaś punkt dotyczy po części tematu niniejszej pracy: ”Turystykę przyrodniczą i ekoturystykę uznaje się za formy turystyki nadające
jej szczególny walor i wzbogacające jej treść pod warunkiem, że podczas praktykowania
tych form turystyki będą odpowiednio uwzględniane możliwości recepcyjne danych obszarów”. (WWW.wprld-tourism.org/code ethicks/pdf/languages/Poland.pdg, s. 4)
306
E. Tyran
Termin “rozwój zrównoważony” pojawił się w polskiej literaturze jako tłumaczenie – odpowiednik angielskiego sustainable development. Przymiotnik angielski sustainable ma
jednak szersze znaczenie – oznacza nie tylko ‘samopodtrzymujący’, ale i ‘zdolny do trwania’, ‘możliwy do utrzymania’. Polski odpowiednik sustainable development – „rozwój zrównoważony” można uznać za najbardziej trafny. Pojęcie to często utożsamiane jest z ekorozwojem, rozwojem trwałym czy rozwojem z poszanowaniem środowiska naturalnego.
Pojęcie rozwoju zrównoważonego po raz pierwszy zostało użyte na konferencji naukowej w Sztokholmie w 1972 roku – w tłumaczeniach dokumentów z tej konferencji używano
terminu „rozwój samopodtrzymujący” (Jankowska-Kłapkowska 2001). Jednocześnie Deklaracja sztokholmska zawiera zapis o odpowiedzialności za stan i jakość środowiska przyrodniczego. W teorii ekonomii utożsamiano tę kategorię z rozwojem harmonijnym w układach sektorowych i regionalnych oraz ze zrównoważonym rozwojem gospodarczym.
Termin ten ponownie pojawił się w Raporcie Światowej Komisji i Rozwoju ONZ w 1987
roku, a następnie został spopularyzowany na konferencji Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro
w 1992 roku. Sformułowano wtedy zasady i cele stabilnego rozwoju, zaspokajającego potrzeby współczesnego społeczeństwa i uwzględniającego interesy następnych pokoleń
przez stosowanie rozwiązań, które co najmniej przyczynią się do jego samoodnowienia.
Rozwój ten ma godzić prawa przyrody i ekonomii dzięki przestrzeganiu odpowiednich zasad.
Rozwój zrównoważony „[…] jest to taki przebieg nieuchronnego rozwoju gospodarczego, który nie naruszałby w sposób istotny i nieodwracalny środowiska życia człowieka, nie
doprowadziłby do degradacji biosfery, który godziłby prawa przyrody, ekonomiki i kultury”
(Kozak 1999, s. 36). W Polsce idea zrównoważonego rozwoju została przyjęta w Konstytucji RP i m. in. w Prawie ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 r.
Zrównoważony rozwój rolnictwa i wsi jest integralną częścią strategii rozwoju, który ma
być realizowany w warunkach integracji z Unią Europejską, zgodnie z przyjętym dla kraju
Narodowym planem rozwoju (NPR), traktatem akcesyjnym do UE oraz wcześniej sformułowaną strategią rozwoju Polski. W NPR za jeden z najważniejszych uznano priorytet
ochrony środowiska naturalnego. Duże znaczenie w procesie integracji europejskiej przypisano także gospodarce przestrzenno-regionalnej i lokalnej.
W praktycznym ujęciu rolnictwo zrównoważone realizuje równocześnie i harmonijnie
4 główne cele: produkcyjny, ekonomiczny, środowiskowy i społeczny. Cel produkcyjny polega na dostarczeniu odpowiedniej ilości produktów rolnych o wymaganej przez odbiorcę
jakości. Cel ekonomiczny polega na zapewnieniu właściwego dochodu rolnikowi i jego rodzinie przy jednoczesnym utrzymywaniu cen produktów rolnych na akceptowanym przez
odbiorców poziomie. Cel środowiskowy to gospodarowanie w sposób nienaruszający równowagi ekosystemów. Cel społeczny to uzyskanie akceptacji nierolniczej części społeczeństwa dla poczynań producentów rolnych (Fotyma 2000).
Jednym z komponentów rozwoju zrównoważonego jest ochrona zasobów środowiska
naturalnego wraz z wiejskim dziedzictwem kulturowym.
Celem artykułu jest przedstawienie wyników szerszych badań – części odnoszącej się
do znajomości pojęć dotyczących rozwoju zrównoważonego, w tym zrównoważonego rozwoju turystyki.
Rozwój zrównoważony w turystyce wiejskiej
307
MATERIAŁ I METODA
Na początku 2006 r. (od lutego do kwietnia) przeprowadzono badania ankietowe, dotyczące turystyki wiejskiej w dwóch środowiskach potencjalnie związanych z tym zagadnieniem. Przebadano, przy użyciu kwestionariuszy ankiet, po 100 osób – mieszkańców dzielnicy Nowa Huta w Krakowie i Nowego Sącza. Drugą grupę, do której wysłano odpowiednio
przygotowaną ankietę, stanowiły gospodarstwa agroturystyczne, w tym gospodarstwa ekologiczne prowadzące również działalność agroturystyczną w gminie Stryszów.
Pytania zawarte w ankietach, skierowanych do mieszkańców miast, dotyczyły zagadnień związanych z zapotrzebowaniem i oczekiwaniami potencjalnych klientów turystyki
wiejskiej, w tym agroturystyki. Część pytań dotyczyła znajomości pewnych pojęć, takich jak
rozwój zrównoważony czy ekoturystyka. Do ankiety, dotyczącej działalności gospodarstw
agroturystycznych, ich przyszłych zamierzeń rozwojowych, dołączono podobne pytania jak
w ankietach dla mieszkańców miast, sprawdzające znajomość ww. pojęć. Otrzymane dane
pierwotne opracowano statystycznie.
WYNIKI I DYSKUSJA
Od początku lat dziewięćdziesiątych szansa na poprawę sytuacji ekonomicznej obszarów wiejskich dostrzegana jest w ich wielofunkcyjnym rozwoju. Szczególny nacisk, przynajmniej teoretycznie, kładzie się na turystykę wiejską. Wszelkie inne dziedziny wielofunkcyjnego rozwoju wsi – handel, usługi i produkcja – napotykają, przy lokalnym rynku zbytu,
na ograniczoną siłę nabywczą mieszkańców wsi. Na tym tle turystyka ma podstawową zaletę – produkt wytwarzany jest na obszarach wiejskich, a jej nabywcami są mieszkańcy
aglomeracji miejskich.
Turystyka na obszarach wiejskich została uznana przez ekspertów zagranicznych za jeden z pięciu priorytetowych obszarów rozwoju turystyki polskiej. Jej istotne i nieprzemijające znaczenie wynika z faktu, że odpowiada ona na stabilne preferencje nabywców –
mieszkańców miast poszukujących dziś i w przyszłości ekologicznych form rekreacji
(Drzewiecki 2001).
Turystyka wiejska stanowi formę rekreacji, odbywającej się na obszarach wiejskich,
i obejmuje wielorakie rodzaje aktywności rekreacyjnych związanych z przyrodą, wędrówkami, turystyką zdrowotną, krajoznawczą, kulturową i etniczną, przy wykorzystaniu jednocześnie zasobów i walorów wsi. Atrakcyjność turystyczna wsi zostanie jednak pomniejszona, jeśli rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa nie będzie się odbywał w sposób zrównoważony. „Muszą to zrozumieć wszyscy, zarówno władze lokalne jak i centralne, przede
wszystkim jednak sami mieszkańcy, gdyż to od nich w dużym stopniu zależy czy zaistnieją
jako region atrakcyjny turystycznie. Atrakcyjny oznacza coraz częściej – cichy, spokojny,
zielony, gdyż na te elementy turysta XXI wieku coraz częściej zwraca uwagę, akcentując
wypoczynek przyjazny ze środowiskiem naturalnym” (Woźniak 2001, s. 209).
Od kilku lat obserwujemy systematyczny wzrost zainteresowania Polaków różnymi formami rekreacji. Z bazy agroturystycznej w 2004 r. skorzystało ok. 1,5% kwalifikowanych
turystów; spośród obcokrajowców byli to głównie Niemcy i Holendrzy. Wypoczynek na wsi
308
E. Tyran
jest coraz częściej wybieraną formą spędzania wolnego czasu, również wśród zagonionych
i zestresowanych rodaków. Dostrzega to także Rada Europy, która w Zaleceniu nr 1296
z 1996 r. przyjęła do realizacji postanowienie Europejskiej karty obszarów wiejskich. W dokumencie tym przedstawiono „[…] zakres działań umożliwiających zrównoważone i harmonijne rozwijanie regionów wiejskich. W Europie dla stworzenia podstawy trwałej gospodarki
zasobami należy inicjować nowe funkcje w sektorze rolnictwa, leśnictwa (ochrona przyrody
i krajobrazu, […] agroturystyka i rekreacja […], które uzupełniają ich tradycyjne funkcje”
(Woźniak 2001, s. 209). W dokumencie akcentuje się takie problemy, jak: ochrona naturalnych źródeł życia – ziemi, wody, powietrza; ochrona istniejących biotopów i zespołów zieleni, utrzymanie i ochrona krajobrazów; zachowanie i ochrona różnorodności biologicznej
oraz ochrona zwierząt dziko żyjących (Woźniak 2001).
Prawie 46% powierzchni naszego kraju ma walory przyrodnicze i kulturowe, pozwalające na pełnienie funkcji turystycznych. Szacuje się, że w Polsce jest 1368 gmin posiadających sprzyjające warunki do rozwoju turystyki. Regionem o szczególnych walorach krajobrazowych i kulturowych jest województwo małopolskie. Aby zachować te walory gospodarstwa rolne powinny kłaść szczególny nacisk na prowadzenie zrównoważonej produkcji
rolniczej.
Rozwój turystyki wiejskiej, w tym agroturystyki, jest widoczny zarówno w rosnącej liczbie
kwaterodawców, jak i w poszerzającym się asortymencie usług oraz rosnącej ich jakości.
Szczególnym rodzajem gospodarstw agroturystycznych są gospodarstwa ekologiczne
przyjmujące turystów. Wczasowicze w takich gospodarstwach mogą przebywać w ekologicznie czystym środowisku oraz spożywać posiłki przygotowywane z ekologicznych surowców, produkowanych w gospodarstwie. Wielu turystów z oferty wiejskiej bazy noclegowej wybiera świadomie gospodarstwa ekologiczne jako najbardziej spełniające ich oczekiwania, dotyczące zdrowego wypoczynku. Dla gospodarstw ekologicznych oznacza to możliwość zbytu części swych produktów bezpośrednio w gospodarstwie oraz uzyskiwanie dodatkowych dochodów wynagradzających ich zwiększone nakłady pracy przy produkcji ekologicznej.
Rosnąca liczba turystów na danym obszarze, zwłaszcza jeśli jest to liczba nadmierna,
może przyczyniać się do utraty atrakcyjności turystycznej tego obszaru. Należy zatem
w planach rozwoju turystyki wiejskiej uwzględnić wskaźniki chłonności i pojemności turystycznej. Chłonność turystyczna rozumiana jest jako maksymalna liczba uczestników ruchu
turystycznego, którzy mogą równocześnie przebywać na danym obszarze, nie powodując
dewastacji i degradacji środowiska naturalnego, a tym samym pogorszenia warunków wypoczynku. Pojemność turystyczna oznacza natomiast maksymalną liczbę uczestników ruchu turystycznego, mogących równocześnie korzystać z poszczególnych urządzeń infrastruktury turystycznej, nie przyczyniając się do zmniejszenia zakresu i poziomu usług turystycznych oraz dezorganizacji życia społeczno-gospodarczego (Woźniak 2001). Przy niskim poziomie infrastruktury technicznej (wodociągi, kanalizacja, oczyszczalnie ścieków,
gazyfikacja) na obszarach wiejskich wskaźniki chłonności i pojemności będą również relatywnie niskie.
Spośród pytań zawartych w kwestionariuszach ankiet do niniejszego opracowania wykorzystano tylko kilka, dotyczących omawianego zagadnienia zrównoważonego rozwoju tury-
Rozwój zrównoważony w turystyce wiejskiej
309
styki na obszarach wiejskich, a raczej pojmowania pojęcia „rozwój zrównoważony”, w tym
„rozwój zrównoważony w turystyce”. Ogólnie można podsumować, że znajomość tych pojęć, zarówno wśród badanych mieszkańców miast, jak i prowadzących gospodarstwa agroturystyczne, jest dość słaba i kojarzona przede wszystkim z ochroną środowiska. Próbę
badawczą stanowiły przypadkowe osoby, które zgodziły się odpowiedzieć na pytania.
Wśród przebadanych mieszkańców Nowej Huty było 56% kobiet i 44% mężczyzn, w Nowym Sączu – 61% kobiet i 39% mężczyzn. W gospodarstwach rozmowy były prowadzone
przede wszystkim z kobietami, bo to one głównie odpowiadają za przyjmowanie gości –
stanowiły one 74% respondentów. Wśród mieszkańców miast rozkład wieku był dość szeroki, przy czym najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 30–40 lat – w Nowym Sączu
i 20–30 lat – w Nowej Hucie. Jeśli chodzi o wykształcenie, największy procent stanowiły
osoby z wykształceniem średnim – zarówno w Nowej Hucie, jak i w Nowym Sączu. Osoby
deklarujące wyższe wykształcenie stanowiły 21% badanych w Nowej Hucie i 16 % w Nowym Sączu.
Spośród ankietowanych mieszkańców Nowej Huty 23% twierdziło, że nie potrafi zdefiniować pojęcia „rozwój zrównoważony”. Przy pytaniu: Co charakteryzuje rozwój zrównoważony? 62% kojarzyło to pojęcie z ochroną środowiska, „zrównoważony rozwój w turystyce”
– z rozwojem uwzględniającym troskę o środowisko. Pozostałe osoby nie odpowiedziały na
to pytanie. Tylko 7 osób rozumiało pojęcie rozwoju zrównoważonego jako „rozwój nieniszczący warunków życia na przyszłość, dla następnych pokoleń” – było to 5 osób z wykształceniem wyższym i 2 uczniów. Odpowiedzi uzyskane w Nowym Sączu były różne – od zgadywania „Może to rozwój za pieniądze unijne?”, „Inni za nas decydują?” do podobnych jak
w Nowej Hucie – czyli pojęcia ww. kojarzone były głównie z aspektami ochrony środowiska. Nikt nie zdefiniował szerzej pojęcia rozwoju zrównoważonego. Termin „ekoturystyka”
był raczej kojarzony z ekologią, znowu rozumianą jako turystyka przejawiająca większą
troskę o ochronę przyrody, niż z gospodarstwami prowadzącymi produkcję metodą ekologiczną i przyjmującymi wczasowiczów.
Wśród badanych osób, prowadzących gospodarstwa agroturystyczne, terminy „rozwój
zrównoważony” i „zrównoważony rozwój turystyki” nie były obce osobom, które w ostatnich
latach brały udział w różnego rodzaju szkoleniach, w tym z zakresu działalności agroturystycznej; przy czym również u tych osób najsilniejsze było skojarzenie rozwoju zrównoważonego z aspektami ochrony przyrody, segregacją śmieci, energooszczędnością itp. Może
to być wynik znaczenia, jakie w czasie szkoleń przykładano do tego aspektu rozwoju zrównoważonego w turystyce. Pozostałe osoby nie bardzo wiedziały, z czym kojarzyć termin
„rozwój zrównoważony” (53%).
PODSUMOWANIE
Mimo że od pewnego czasu termin „rozwój zrównoważony” jest dość powszechnie używany i mimo że budowane strategie rozwoju na różnych szczeblach władz i administracji
uwzględniają elementy zrównoważenia (przynajmniej teoretycznie), przeprowadzone badania pozwalają sądzić, że przeciętne osoby – mieszkańcy zarówno miast, jak i w tym wypadku kilkunastu gospodarstw agroturystycznych w gminie Stryszów – nie znają pojęcia
310
E. Tyran
„rozwój zrównoważony” lub kojarzą go tylko z aspektami ochrony środowiska naturalnego.
Wskazując i popierając (np. dostępnymi funduszami z Unii Europejskiej) turystykę wiejską,
w tym agroturystykę, jako jedną z najważniejszych dróg rozwoju społeczno-ekonomicznego
obszarów wiejskich, władze państwowe i samorządowe powinny przywiązywać szczególną
wagę do zrównoważonego rozwoju tych form działalności. Brak troski, nadzoru, a przede
wszystkim wiedzy w tym zakresie – zarówno wśród decydentów, jak i mieszkańców wsi –
może doprowadzić do nieodwracalnych zmian, w tym do utraty walorów turystycznych, które powodują, że obszary wiejskie są w ostatnich latach coraz częściej wybieranym miejscem wypoczynku. W przypadku turystyki wiejskiej nie da się oddzielić jej zrównoważonego rozwoju od zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich jako całości. Nieprzestrzeganie zasad rozwoju zrównoważonego będzie stratą zarówno dla mieszkańców
wsi, jak i miast, ale to wieś właśnie ma poprzez turystykę poprawiać swoją sytuację finansową, rozwijać infrastrukturę, dawać nowe miejsca pracy, zatrzymywać młode pokolenie,
widzące w turystyce możliwości własnego rozwoju. I chociaż taka dobrowolna redystrybucja dochodów z miast do obszarów wiejskich, poprzez zakup usług turystycznych i komplementarnych, jest niezwykle ważna ekonomicznie, nie można pomijać aspektów zmian
społecznych i ekologicznych, jakie niesie za sobą „najazd” turystów.
Jeśli przyszły rozwój naszego kraju, rolnictwa, turystyki czy innych elementów naszego
życia i gospodarki ma być przeprowadzany z uwzględnieniem wszystkich aspektów rozwoju zrównoważonego, to konieczna jest szeroka akcja szkoleniowa wyjaśniająca omawiane
w tej pracy pojęcia zwykłym ludziom, w tym uczniom i studentom wszystkich kierunków
studiów. Tylko wtedy można oczekiwać, że uczestnicząc w życiu zawodowym i społecznym, będą świadomymi uczestnikami rozwoju zrównoważonego naszego kraju. Świadome
uczestnictwo jest natomiast w interesie obecnych i przyszłych pokoleń.
PIŚMIENNICTWO
Drzewiecki M. 2002. Podstawy agroturystyki. Wydaw. OPO, Bydgoszcz.
Fotyma M. 2000. Problematyka rolnictwa zrównoważonego w świetle konferencji IUNG w Puławach w czerwcu 2000 r. Biul. Infor. IUNG 14.
Jankowska-Kłapkowska A. 2001. Społeczeństwo informacyjne a nowa gospodarka [w: Wybrane zagadnienia współczesnej ekonomii]. Wydaw. AGH, Kraków.
Kozak Z. 1999. O pojęciach rozwoju zrównoważonego i ekorozwoju [w: Ochrona środowiska
w filozofii i teologii]. Red. R. Pajda. PWN, Warszawa.
Lane B. 2005. Sustainable rural tourism strategies: A tool for development and conservation.
Interam. Environ Tourism. 1, 67.
Woźniak M. 2001. Turystyka wiejska a zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Zesz. Nauk.
AR Krak. 373 (76), 209.