Ustrój polityczny Chin

Andrzej Bolesta
Ustrój polityczny Chin
Tekst ukazał się w miesięczniku "Dziś", nr 11, 2004 r
Gospodarcze sukcesy ChRL ♦ System autorytarny a wolność gospodarcza ♦ Partia
komunistyczna jedynie z nazwy ♦ Nowa rola państwa
DuŜo pisze się o obecnym systemie politycznym Chin, przede wszystkim w kontekście
braku zdecydowanych reform, idących w kierunku wprowadzenia systemu demokratycznego.
W przeciwieństwie do krajów Europy Środkowo-Wschodniej i części byłych republik
radzieckich, w tym Federacji Rosyjskiej, Chiny nie zdecydowały się na zaprowadzenie
demokracji. Podjęte w 1978 roku reformy systemowe nie przewidywały ustanowienia takiego
ustroju, a ich celem w Ŝadnym razie nie miało być zbudowanie państwa o zachodnim modelu
demokracji. W konsekwencji, reformy polityczne w Chinach nigdy nie dorównały swoją
dynamiką przemianom gospodarczym. Na tym polega główna róŜnica między azjatycką
a eurazjatycką drogą transformacji. Według Deng Xiaopinga - głównego ideologa reform filozofia "polityki otwartych drzwi" i liberalizacji gospodarki nie kłóciła się z utrzymaniem
ideologicznej platformy związanej z czterema pryncypiami: przywódczą rolą partii;
dyktaturą proletariatu; socjalistyczną drogą; myślą marksistowską, leninowską, maoistowską1.
Wei-Wei Zhang uwaŜa, Ŝe ograniczony poziom reform politycznych wynika z pięciu
wzajemnie powiązanych ze sobą powodów: po pierwsze, nie ma zgody co do redefinicji roli
partii w chińskich strukturach politycznych; po drugie, reforma musi się wiązać ze zmianami
w systemie kadrowym partii i nomenklaturze, a zatem z naruszeniem ich interesów;
po trzecie, reforma będzie miała doraźny wpływ na poziom Ŝycia milionów ludzi
zatrudnionych w aparacie władzy; po czwarte, reforma wiązałaby się z likwidacją
uprzywilejowanej pozycji w gospodarce wielu działaczy partyjnych; po piąte, nie ma
w historii przypadku, na którym moŜna się wzorować, gdzie z powodzeniem przeprowadzono
reformy polityczne w tak duŜym kraju2.
W gąszczu krytyki, warto zatem zastanowić się, jaki wpływ ma brak zdecydowanych
reform politycznych na gospodarcze reformy systemowe i politykę rozwojową.
Chiński autorytaryzm a demokracja kolektywna
Systemy autorytarne towarzyszyły ludzkości od zawsze. Dopiero koniec 20. wieku,
wraz z upadkiem tzw. bloku wschodniego i demokratyzacją państw Ameryki Łacińskiej,
Afryki i Azji Południowo-Wschodniej, przyniósł większości z nich kres Zgodnie z teorią
Samuela Huntingtona, zmierzch był nieunikniony, gdyŜ systemy autorytarne są jedynie
krótko trwającymi fenomenami w okresie transformacji państw.
Istnieją głębokie zaleŜności między systemem politycznym a gospodarczym
i poziomem rozwoju. W krajach wysokorozwiniętych ustrój autorytarny nie gwarantowałby
dobrego zarządzania państwem. Wynika to - jak udowadnia Chenggen Zhao - z faktu,
Ŝe instytucje polityczne w nowoczesnym pluralistycznym społeczeństwie muszą zaspokajać
sprzeczne potrzeby3. Zatem musi zostać sformowany system równowagi, składający się
z instytucjonalnych układów do wykonywania róŜnych funkcji, często pozostających ze sobą
w sprzeczności. Demokracja jest takŜe istotnym narzędziem w korygowaniu ekscesów
1
I.G. Cook, G. Murray, "China's Third Revolution: Tensions in the Transition towards a Post-communist China". Curzon 2001, s. 19.
Wei-Wei Zhang, "Transforming China: economic reform and its political implications". Macmillan 2000, s. 154.
3
Ch. Zhao, 2003, s. 175.
2
wolnego rynku, w szczególności polityki rozwojowej. Dlatego wszystkie państwa o wysokim
dochodzie narodowym - poza posiadającymi relatywnie niską liczbę ludności w proporcji do
posiadanych złóŜ światowych surowców strategicznych - to daleko zaawansowane
instytucjonalnie demokracje. O ile praktyka pokazuje, Ŝe wysoki poziom rozwoju i ustrój
demokratyczny są komplementarne, o tyle nie wyjaśnia zaleŜności między systemem
politycznym a dochodzeniem do wysokiego poziomu rozwoju.
W obliczu gospodarczych dokonań Chińskiej Republiki Ludowej teza o nieuchronnym
końcu systemów autorytarnych wszędzie tam, gdzie na celowniku władz jest systematyczne
podnoszenie poziomu Ŝycia mieszkańców kraju, musi być zweryfikowana. Ponadto brak
demokracji - przy zbiorowości innych czynników - wydaje się dobrym środowiskiem dla
przeprowadzania reform systemowych.
Podczas gdy państwa Europy Środkowo-Wschodniej porzuciły stary system na rzecz
zachodniego modelu demokracji, chińskie władze rozprawiły się ze zwolennikami
demokratyzacji kraju. Autorytarne państwo kontynuowało głębokie reformy gospodarcze
i realizowano politykę rozwojową. Jednopartyjny autorytaryzm chiński przetrwał dwadzieścia
sześć lat przemian systemowych, choć wielu prognozowało, Ŝe w kraju pod przywództwem
partii komunistycznej, dynamiczny rozwój gospodarczy nie moŜe mieć charakteru
długookresowego.
System polityczny Chin ewoluował na przestrzeni lat - co często umyka analitykom z totalitarnego, gdy represje za czasów Mao Zedonga przybrały monstrualne rozmiary,
poprzez autorytaryzm, do (co stwierdza wielu ekspertów) autorytaryzmu oświeconego.
Ustrojowo Chiny są daleko od totalitarnych reŜimów przeszłości -totalitaryzm przestał tam
istnieć wraz z końcem lat 70. - ale i od autokratycznych krajów rozwijających się.
Nowy chiński autorytaryzm róŜni się od totalitaryzmu stosunkiem wobec relacji państwo gospodarka. Na płaszczyźnie teoretycznej, władze chińskie nie kwestionują ich
rozdzielczości. Chiński autorytaryzm wydaje się właściwy tylko dla tego państwa i moŜe
stanowić oddzielny model. Określany teŜ mianem racjonalnego autorytaryzmu bądź
neoautorytaryzmu chwalony jest przez jednych, krytykowany przez innych.
Według zwolenników, nowy system pozwolił na wprowadzanie instytucjonalnych
regulacji zaczerpniętych z róŜnych ustrojów politycznych i społeczno-gospodarczych.
Rząd natomiast zawsze poszukiwał równowagi między kontrolą władzy a wolnością,
rządzeniem a polityczną aktywnością, państwem a społeczeństwem, kontrolą partii
a aktywnością rządu, jak i między instytucjonalnymi Ŝądaniami i oczekiwaniami
a utrzymaniem jednopartyjnego systemu autorytarnego. Panuje takŜe opinia, Ŝe to
specyficzny model autorytaryzmu odpowiedzialny jest w duŜej mierze za rozwój gospodarczy
Chin. Innymi słowy, nie byłoby moŜliwości skutecznego powiązania reform systemowych
z polityką rozwojową (niezbędnego warunku dla szybkiego rozwoju państw transformacji)
gdyby nie chiński oświecony autorytaryzm.
Ustrój ten charakteryzuje się dozowanym udziałem obywateli w procesach
politycznych. Lokalne organizacje partyjne opiniują krajowe akty prawne. Zwiększa się
zaangaŜowanie polityczne innych organizacji partyjnych, poza Komunistyczną Partią Chin.
Zwiększono przejrzystość funkcjonowania struktur rządowych. Wprowadzono demokrację na
poziomie lokalnym terenów niezurbanizowanych.
Chińczycy określają swój ustrój mianem demokracji kolektywnej bądź chińskiej.
Koncepcję demokracji kolektywnej stworzono na bazie negacji demokracji zachodniej.
Neomarksiści - silna grupa wśród ludzi nauki ChRL - uwaŜają, Ŝe zachodnia demokracja to
"mechanizm konkurencji pozwalający burŜuazji wykorzystywać klasę robotniczą"4.
4
Ch. Shi, "Collective democracy: Political and Legat Reform in China". Chinese University Press 1999, s. 24.
Zatem zachodnia demokracja to nic innego, jak dyktatura burŜuazji. Podkreślenie praw
jednostek - widoczne przede wszystkim w systemie amerykańskim - wynika z faktu,
Ŝe podczas tworzenia na Zachodzie kapitalistycznego systemu społeczno-gospodarczego,
kluczową rolę odegrała klasa średnia, z istoty nastawiona na ochronę własnych,
jednostkowych interesów. W przypadku Chin, motorem rozwoju i przemian systemowych
było państwo, i to ono budowało system oparty na własności kolektywnej. W konsekwencji,
kolektywna demokracja odpowiada systemowi gospodarczemu. Ponadto, struktury społeczne
wytworzone w ChRL mają charakter kolektywny, co powoduje powstawanie „kultury
kolektywnej", podczas gdy na Zachodzie - indywidualistycznej. Chińskie władze głoszą
opinię, Ŝe system niedemokratyczny (w zachodnim znaczeniu tego słowa) nie musi być
gorszy niŜ zachodnia demokracja, a w przypadku reform systemowych i wdraŜania polityki
rozwojowej, której celem jest wysoki wzrost gospodarczy, jest lepszy. Ponadto, zachodnia
demokracja moŜe stanowić zagroŜenie dla wzrostu gospodarcze go w okresie transformacji,
czego dowodzą przykłady państw Europy Środkowo-Wschodniej i byłych republik
radzieckich.
Kolejnym argumentem jest stwierdzenie, Ŝe nawet jeśli uznamy, iŜ efektem końcowym
przemian politycznych ma być zachodnia demokracja, to nie zostało udowodnione,
Ŝe w przypadku reform systemowych transformacja polityczna musi być procesem liniowym.
Zgodnie z analitykami związanymi z KPCh, nie ma sprzeczności pomiędzy pluralizmem
i kolektywizmem, natomiast „zachłyśnięcie się" krajów Europy Środkowo-Wschodniej
demokracją i korzystanie z jej praw, tak naprawdę było aktem kolektywnym, gdyŜ nawet
w warunkach zachodniej demokracji decyzja poparta musi być przez grupę. W konsekwencji,
nie ma funkcjonalnej róŜnicy między obydwoma wariantami ustroju. Ponadto, demokracja
zachodnia nie funkcjonuje poprawnie w krajach rozwijających się - do których Chiny się
zaliczają- i nie przynosi oczekiwanych efektów. Wynika to z faktu niskiej świadomości
społecznej narodów, spowodowanej zacofaniem, brakiem demokratycznej tradycji oraz
instrumentów budowy państwa obywatelskiego. W rezultacie, demo-kratycznie wybrane
władze mają trudności ze sprawowaniem swoich funkcji.
O ile moŜna się zgodzić, Ŝe gwałtowne wprowadzanie ustroju demokratycznego
w państwach transformacji systemowej zaszkodzić mogło szczególnie realizacji polityki
rozwojowej, o tyle argumentacja o bliskości demokracji kolektywnej i zachodniej jest
bardziej niŜ nieprzekonująca. Po pierwsze, w ustroju demokratycznym decyzje niewątpliwie
podejmuje większość, jednakŜe wynikają one z sumy decyzji jednostkowych, a niejednej,
wspólnej. Po drugie, pluralizm jest w tym odniesieniu zdecydowanym przeciwieństwem
kolektywizmu, gdyŜ dopuszcza róŜne poglądy, podczas gdy kolektywizm je relatywizuje.
Po trzecie, w przypadku krajów rozwijających się, naleŜy skupić się na budowie
społeczeństwa obywatelskiego, a nie tworzyć alternatywny ustrój polityczny,
gdyŜ społeczeństwo obywatelskie jest realizacją praw i wolności jednostki. Po czwarte,
w przypadku Chin obywatele nie mają wpływu na wybór najwyŜszych decyzyjnych organów
państwa, zatem w praktyce demokracja nie istnieje. W takim rozumieniu -jak stwierdza
Nathan - Chiny pozostają państwem niedemokratycznym, w którym nigdy nie próbowano
demokracji wprowadzić5.
Ustroje niedemokratyczne jednakŜe róŜnią się od siebie. ChRL przechodziła wiele ich
form, od totalitarnego państwa Mao Zedonga, poprzez system autorytarny w latach 70. i 80.,
do oświeconego czy teŜ racjonalnego autorytaryzmu lat 90. i początku 21. wieku, określanego
przez Saicha i Zhao jako neoautorytaryzm6. Chiny - choć mianują się dyktaturą proletariatu niewiele wspólnego mają z dyktaturami, charakterystycznymi niegdyś dla
5
6
A.J. Nathan, "Chinas Transition", 1997.
T. Saich, "Governance and Politics of China". 2001, s. 82.
latynoamerykańskich junt wojskowych czy reŜimów afrykańskich. Autorytaryzm oświecony
jest najbardziej rozwiniętą formą tego systemu, w którym władzę sprawuje wykształcona
i kompetentna elita, mająca na celu rozwój gospodarczy kraju. Elita wybrana, aczkolwiek
w sposób niedemokratyczny. W autorytaryzmie oświeconym istnieją instytucje tworzące
system polityczny i gospodarczy, toŜsame z instytucjami w systemie demokratycznym,
jednakŜe nie funkcjonują mechanizmy demokratyczne, rozumiane jako kontrola narodu nad
władzą. Ta kontrola - czyjej brak - wydają się w tej kwestii kluczowe.
Czy zatem Chiny będą kiedyś państwem o modelu demokracji zachodniej'? Chih-Yu
Shih - najpowaŜniejszy i najbardziej znany obrońca kolektywnego modelu demokracji
chińskiej na gruncie filozoficznym i moralnym7 - stwierdza, Ŝe "ChRL będzie ideologicznie
gotowa na zachodnią demokrację tylko wtedy, gdy indywidualistyczna perspektywa zostanie
włączona w istniejącą kolektywną kulturę polityczną"8.
Silne przywództwo i kierownicza rola partii
Reformy systemowe i polityka rozwojowa w Chinach nie byłyby moŜliwe bez silnego
przywództwa. Pozycja lidera, w szczególności charyzmatycznego przywódcy i dobrego
zarządcy, jest mocno zakorzeniona w chińskiej kulturze. Chińczycy przywiązują wielką wagę
do nakazów i poczynań osoby rządzącej, jeśli cieszy się ona powszechnym szacunkiem.
Pojawiają się głosy, Ŝe lepsze wyniki reform gospodarczych w Chinach, niŜ w latach 80.
w Związku Radzieckim, wynikają z silniejszej pozycji Deng Xiaopinga niŜ Michaiła
Gorbaczowa. Rzeczywiście, hołubiony na arenie międzynarodowej Gorbaczow nie miał tak
wielkiego autorytetu w Rosji jakim cieszył się Deng w Chinach, nawet na długo po tym, jak
przestał sprawować funkcje państwowe. Deng Xiaoping - twórca idei przemian - dzięki
swojej charyzmie umiał narzucić reformy, które uwaŜał za słuszne. Oczywiście, mądrość
poczynań musiała takŜe polegać na zatrudnieniu najwybitniejszych ekspertów gospodarczych,
jak i na ocenie nastrojów i napięć społecznych, które ewentualnie mogłyby takim reformom
zaszkodzić. Posocjalistyczna transformacja w Chinach oznacza głębokie reformy
gospodarcze, a w konsekwencji zmianę środowiska społecznego, w jakim funkcjonuje kaŜdy
człowiek. Do zainicjowania takiego procesu, w szczególności uwzględniając element
kulturowy, niezbędne jest silne przywództwo. Reformy oznaczają takŜe redystrybucję władzy
i wpływów; niektóre grupy interesów zyskają, inne stracą. Ci, którzy najprawdopodobniej
stracą, będą próbować przeciwdziałać bądź powstrzymać zmiany. Ci, którzy czerpią zyski
z obecnego systemu, takŜe będą walczyć o jego utrzymanie. Efekt reform będzie wynikiem
walki politycznej między zwolennikami i przeciwnikami reform. Silne przywództwo wśród
grupy reformatorskiej jest zatem niezbędne do przeprowadzenia zmian tym bardziej,
jeśli państwo podczas procesu reform znajdzie się w kryzysie, co jest często nie do
uniknięcia, przynajmniej w niektórych sektorach Ŝycia społecznego.
Podejmując trudną decyzję reform Deng Xiaoping zdawał sobie sprawę, Ŝe jest ona
umotywowana olbrzymim oczekiwaniem ze strony narodu na poprawę warunków Ŝycia,
ale takŜe, iŜ naruszy interesy wpływowych członków partii. Gwarancją było silne
przywództwo. NaleŜy bowiem pamiętać, Ŝe transformacja to zmiana społecznogospodarczego, ale i politycznego porządku w państwie. Proces ten musi zachodzić
w stabilnym środowisku, gdyŜ prawdopodobieństwo chaosu jest nadzwyczaj wysokie.
Racjonalny autorytaryzm chiński jest w stanie taką stabilność zapewnić, zgodnie z mottem
wending yadao yiqie (stabilność ma najwaŜniejsze znaczenie). Brak stabilności moŜe
doprowadzić nawet do regresu, ustroju totalitarnego i dalszego rozkładu gospodarki.
Za przyczynę niepowodzeń rosyjskich uwaŜa się m.in. brak silnego przywództwa.
7
8
Więcej: Ch. Shi, op. cit.
TamŜe, s. 44
Lider jest członkiem elity - grupy posiadającej władzę. Rolę elity w Chinach wciąŜ
spełnia Komunistyczna Partia Chin. Jej pozycja nie wynika jedynie z faktu, Ŝe rządzi
państwem przez ostatnie 55 lat, ale takŜe dlatego, Ŝe szczególnie w okresie reform, w miarę
hierarchicznych i ideologicznych ograniczeń, starała się odpowiadać na oczekiwania
społeczeństwa. Reformy systemowe wdraŜane wraz z polityką rozwojową miały m.in. na celu
zmianę negatywnego postrzegania KPCh w społeczeństwie. Chińska gospodarka wychodziła
z okresów rządów Mao Zedonga w fatalnym stanie. Wszechogarniająca bieda, trwająca ponad
trzydzieści lat stagnacja rozwojowa, brak wyraźnych oznak poprawy warunków Ŝycia oraz
rozbite po „rewolucji kulturalnej" społeczeństwo powodowało, Ŝe miało ono prawo wątpić
w oficjalną ideologię partii komunistycznej.
Obecnie polityczny system Chin jest w teorii systemem pluralistycznym. Na arenie
politycznej istnieje kilkanaście partii politycznych. Komunistyczna Partia Chin jest jednakŜe
głównym na szczeblu narodowym ośrodkiem decyzyjnym, choć dalekim od zgodności
i jednomyślności. Antagonizmy dały o sobie znać szczególnie po zajściach na placu Bramy
Niebiańskiego Spokoju w 1989 roku, kiedy decydował się los reform systemowych.
Wówczas tzw. neomarksiści, przeciwni reformom rynkowym, zaatakowali liberalny kurs
Zhao Ziyanga. Powrót na drogę reform dała dopiero propagandowa podróŜ Deng Xiaopinga
po południowych Chinach.
Na szczeblu lokalnym, KPCh nie ma rozległej władzy z uwagi na funkcjonowanie
realnej demokracji i moŜliwość wyboru przez ludność swoich reprezentantów. Jej pozycja na
terenach wiejskich nigdy nie była silna, ze względu na stosowane represje i celowe pomijanie
w polityce rozwojowej. Szanghaj tradycyjnie pozostaje ośrodkiem antypartyjnym. JednakŜe
tam, gdzie podejmuje się decyzje kluczowe - na szczeblu państwowym - partia jest jedyną siłą
rządzącą. Wszystkie najwaŜniejsze stanowiska w państwie: prezydent, Rada Państwa (czyli
rząd) oraz Centralna Komisja Wojskowa obsadzane są przez oficjeli KPCh. Dlatego juŜ przed
wiosennym zjazdem Kongresu Deputowanych Ludowych w 2003 roku znane były nazwiska
nowego prezydenta i premiera, ustalone wcześniej na 16. Zjeździe KP Chin.
Przed rokiem 1982 nie było podziału na administrację partyjną i państwową.
Szczególnie podczas "rewolucji kulturalnej" partia była "państwem" w dosłownym tego słowa
znaczeniu. Proces separacji zaczął następować w latach 80., na wyraźne wezwania Deng
Xiaopinga. Zhao uwaŜa, Ŝe proces ten nastąpił w pięciu etapach. Po pierwsze, organizacja
partyjna zlikwidowała komórki kopiujące funkcje instytucji państwowych, zapewniając im
w ten sposób względną niezaleŜność. Po drugie, ustanowiono system, w którym lokalne
organizacje partyjne podlegały de facto liderom samorządów. Po trzecie, poczyniono
rozróŜnienie między decyzjami i działaniami administracyjnymi pozostającymi w gestii
organów państwa, a decyzjami politycznymi, zastrzeŜonymi dla partii. Po czwarte,
wzrosła rola Kongresu Deputowanych Ludowych. Po piąte, władza sądownicza zyskała
względną niezaleŜność, a jej znaczenie w zapewnianiu egzekwowania prawa wzrosło9.
Komunistyczna Partia Chin jest obecnie komunistyczna jedynie z nazwy. Jej władza nie
bazuje juŜ na ideologii, ale na wynikach pracy rządu, szczególnie w zakresie wprowadzania
gospodarczych reform systemowych. KPCh stała się elitą sprawującą władzą- partią władzy,
określaną przez niektórych mianem racjonalnej partii władzy. JednakŜe zakres tej kontroli jest
duŜo mniejszy, niŜ w okresie totalitarnym i wciąŜ ulega zmianie. Na nowo definiowane są
stosunki partii ze społeczeństwem i z rządem. Jej rola, choć nieoficjalnie, nadal jest
decydująca w prawodawstwie i sądownictwie. KPCh stanowi zdyscyplinowaną, choć nie
zawsze spójną, dalece scentralizowaną strukturę realizującą funkcje przywódcze. Z tej
perspektywy, jest najbliŜsze zaplecze lidera, którego nie stanowią juŜ ideolodzy. Ich miejsce
9
Ch. Zhao, 2003.
zajęli technokraci, biznesmeni, znawcy gospodarki, praktycy. Pragmatyzm zastąpił
rewolucyjne hasła.
Silne państwo i wolna gospodarka
Obecna struktura władzy powstała w marcu 1998. NajwyŜszym organem państwowym
jest Kongres Deputowanych Ludowych, który jest władzą ustawodawcza i ma decydujący
wpływ na obsadzanie kluczowych stanowisk w państwie; wybiera prezydenta,
wiceprezydenta, premiera, wicepremierów i ministrów, przewodniczącego bardzo wpływowej
Centralnej Komisji Wojskowej, prezesa Sądu NajwyŜszego i prokuratora generalnego.
Na znaczeniu zyskał w ostatnich latach prezydent ChRL, lecz wynikało to z charyzmy
i pozycji w KPCh poprzedniego przywódcy Chin - Jiang Zemina, nie zaś z konstytucyjnych
uregulowań i uprawnień. MoŜna się jednak spodziewać, Ŝe stanowisko głowy państwa będzie
uzyskiwać coraz szersze uprawnienia. Postępują procesy deideologizacji. Nastąpiło wyraźne
przesunięcie od ideologii do technokracji. Filozofia marksistowska, która juŜ dawno została
odrzucona w polityce rządu, jest zbiorem haseł umoŜliwiających pozostanie u władzy KPCh.
Silne przywództwo i oddzielanie struktur partyjnych od rządowych powoduje, Ŝe rząd moŜe
skupić się na realizacji programu rozwoju narodowego i reform systemowych.
Warunkiem skutecznych reform systemowych i polityki rozwojowej jest właśnie silne
państwo, posiadające wystarczającą władzą, Ŝeby trudne zmiany przeprowadzić.
Oświecony autorytaryzm wydaje się takie państwo zapewniać. Siła leŜy nie tylko w samym
dostosowaniu aparatu państwowego do nowych warunków społeczno-gospodarczych,
ale w moŜliwościach niemal natychmiastowego wprowadzania nowych regulacji. Ponadto co wydaje się najistotniejsze - autorzy reform nie są w krótkim okresie odpowiedzialni przed
narodem, tak jak ma to miejsce w przypadku demokracji. Mogą zatem tworzyć politykę
długookresową bez obawy, Ŝe z przyczyn populistycznych zostanie ona przerwana bądź
nawet nie rozpoczęta. Naturalnie brak odpowiedzialności przed społeczeństwem nie jest sam
w sobie gwarancją dobrze przeprowadzonych przemian, ale moŜe stwarzać dogodne warunki
dla dokonania określonych zmian, o ile tylko władza jest autentycznie przekonana o ich
konieczności.
Znamy w historii wiele przykładów, gdy dynamiczny rozwój gospodarczy
i modernizacja kraju miały miejsce w warunkach ustroju autorytarnego. Chenggen Zhao
wskazuje, Ŝe oświecony autorytaryzm stwarza państwom rozwijającym się lepsze warunki
nadrabiania gospodarczych zapóźnień i doganiania świata wysoko rozwiniętego10.
Po pierwsze dlatego, Ŝe kraje rozwijające się reorganizują swój ustrój ekonomiczny
i wkraczają w świat gospodarki globalnej w momencie, kiedy wysokorozwinięte państwa
kapitalistyczne juŜ istnieją i tę gospodarkę kontrolują. Bez silnego państwa nie moŜna
rywalizować z międzynarodowym kapitałem. W świecie globalnej konkurencji wsparcie
państwa wydaje się zatem bardzo waŜne. Po drugie, waŜnym elementem reform krajów
rozwijających się jest modernizacja i restrukturyzacja gospodarki w relatywnie krótkim
okresie. Przy obu procesach, rola państwa jako katalizatora zmian jest kluczowa.
O ile jednakŜe silny ośrodek władzy moŜe utrzymać porządek i stworzyć polityczne
warunki dla polityki rozwojowej, o tyle gospodarka wolnorynkowa jest jedynym moŜliwym
środowiskiem dla dynamicznego rozwoju. Silne państwo, Ŝeby nie stracić na sile,
musi wprowadzać zdecydowane reformy gospodarcze, by poprzez wyniki ekonomiczne
poprawiać środowisko polityczne. UwaŜa się, Ŝe liberalizacja i urynkowienie gospodarki
przyczyniały się do stworzenia odpowiedniej równowagi między gospodarką, państwem
a społeczeństwem. Wolna gospodarka dała szansę części społeczeństwa do wykorzystania
swoich zdolności oraz do realizacji swoich celów, kreując nowe moŜliwości działania.
10
Ch. Zhao, 2003 s.179.
Gospodarka wolnorynkowa miała zatem po części stać się takŜe antidotum na społeczne
oczekiwania w zakresie swobód obywatelskich.
Reforma administracyjna i redefinicja roli państwa
W okresie transformacji posocjalistycznej dostosowawcze reformy polityczne są
niezbędne dla kontynuacji przemian gospodarczych i dynamicznego rozwoju. Reforma
administracyjna stała się zatem waŜną składową chińskiej drogi do rynku. Według Meiru Liu,
głównymi zadaniami w ramach reformy administracyjnej były:
- zmiana roli państwa i faktyczne odseparowanie produkcji od bezpośredniej kontroli
państwa. Państwo miało się zająć polityką makroekonomiczną, podczas gdy przedsiębiorstwa
miały uzyskać autonomię w podejmowaniu decyzji dotyczących ich funkcjonowania;
- dostosowanie struktury organizacyjnej rządu do wymogów gospodarki rynkowej,
poprzez konsolidację ministerialnych departamentów zajmujących się kontrolą
makroekonomiczną, redukcję specjalnych wydziałów gospodarczych, dostosowanie
departamentów polityki społecznej, wzmocnienie departamentów kontroli i regulacji prawnej;
- dostosowanie odpowiedzialności i kompetencji organów rządowych, poprzez jasne
określenie zakresu działania poszczególnych ministerstw i departamentów, w celu uniknięcia
dublowania funkcji i kreowania tej samej polityki w róŜnych miejscach;
- wzmocnienie od strony prawnej systemu administracyjnego11.
Redefinicja roli państwa jest jednym z kluczowych elementów reform politycznych,
w tym administracyjnych. Jej głównym celem jest wycofanie się państwa z wielu dziedzin
Ŝycia i przyjęcie nowych obowiązków, charakterystycznych dla krajów demokratycznych.
Najlepiej widoczne jest to w gospodarce. Nowa rola władz polega na sprawowaniu kontroli
nad procesami ekonomicznymi i funkcjonowaniem gospodarki poprzez instrumenty polityki
gospodarczej. Chiński rząd nie zamierza jednakŜe zrezygnować z pełnienia funkcji głównego
kreatora polityki rozwojowej.
Od wczesnych lat 80. władze rozpoczęły wprowadzanie reformy administracyjnej.
Administracja musiała zostać dostosowana do nowych warunków gospodarczych.
Promocja zmian ekonomicznych wiązała się z decentralizacją i przekazaniem wielu
uprawnień i kompetencji na szczebel lokalny. W latach 90. zaczęto tworzyć nowoczesny pion
słuŜby cywilnej, a zawodowi urzędnicy przejęli funkcje pełnione dotychczas przez dygnitarzy
partyjnych, podnosząc w znaczny sposób wydajność pracy. Chiny stały się krajem, w którym
kompetencje i zaleŜności róŜnych organów władzy, jak i procedury administracji publicznej,
zostały ujęte w instytucjonalne ramy, a przestrzeganie prawa w procesie decyzyjnym naleŜy
do priorytetów władz, zgodnie z doktryną Li Penga o "czystym rządzie". Rola Kongresu
Deputowanych Ludowych, jako władzy ustawodawczej, wzrosła podczas "boomu
ustawowego" lat 90., kiedy wprowadzano szereg uregulowań dostosowujących system
prawny do nowych warunków społeczno-gospodarczych. Główne zmiany legislacyjne
dotyczyły spraw konstytucyjnych (najnowsza konstytucja została uchwalona w 1999 roku),
porządku publicznego, reformy sądów kryminalnych, regulacji socjalistycznej gospodarki
rynkowej i administracji publicznej. Reforma sądownictwa polegała na stopniowym
uniezaleŜnianiu sądów od władzy wykonawczej. Z jednej strony poszerzano ich kompetencje,
z drugiej - dbano o coraz lepszy wizerunek. Zwrócono uwagę na podnoszenie kwalifikacji
personelu i polepszano zaplecze logistyczne wzmacniając struktury sądownicze. Wrócono do
pomysłu rozwoju systemu, charakterystycznego dla państw demokratycznych, w którym
funkcjonują niezaleŜne komercyjne kancelarie prawne.
11
Meiru Liu, "Administrative reform m China and its impact on the policy-making process and economic development after Mao:
reinventing Chinese government", 2001.
Analiza dotychczasowych dokonań nakazuje ostroŜność, co do rezultatów reform. O ile
od strony politycznej udało się stworzyć dobre warunki dla gospodarczych reform
systemowych i polityki rozwojowej, o tyle w zakresie samej administracji nadal jest wiele do
zrobienia. Instytucjonalne środowisko jest zapóźnione w rozwoju względem dynamicznych
zmian ekonomicznych. Nie oznacza to nagłej potrzeby wprowadzenia zachodniego modelu
demokracji, a jedynie przyspieszenie procesów dostosowawczych. Jak stwierdza Meiru Liu,
część instytucji rządowych wciąŜ zorganizowana jest dla potrzeb gospodarki centralnie
planowanej12. W konsekwencji, nie doszło do kompletnego oddzielenia władz od
przedsiębiorstw, a wzajemne zaleŜności pozostają silne. Wielość agend rządowych,
zajmujących się róŜnymi aspektami funkcjonowania gospodarki, powoduje pomieszanie
kompetencji i obniŜenie efektywności tworzonej polityki. Większość spraw gospodarczych
i społecznych rozwiązywana jest za pomocą decyzji administracyjnych, podczas gdy powinny
być regulowane przez prawo. Wynika to z faktu, Ŝe w odpowiedzi na narastające problemy
tworzono kolejne agendy rządowe, co skutkuje dodatkowymi obciąŜeniami dla struktur
rządzących: zadaniami natury społecznej, z którymi władze nie są w stanie sobie poradzić.
Administracja państwowa zatrudnia zbyt wielu pracowników (ok. 30 mln), co kłóci się z ideą
taniego państwa. Z uwagi na wciąŜ istniejące nieformalne powiązania władz i biznesu, szerzy
się korupcja.
System polityczny a przyszłość gospodarcza Chin
Chińskie elity biurokratyczne traktują polityczny i ideologiczny autorytaryzm jako
komplementarny wobec rynkowej gospodarki socjalistycznej13. Niewątpliwie silne w tym
systemie przywództwo i kompetentne kadry mogą dać bardzo dobre efekty we wprowadzaniu
gospodarczych reform systemowych. Powodzenie transformacji wynika z faktu stworzenia
odpowiedniego środowiska dla wprowadzenia zestawu instrumentów potrzebnych przy
realizacji polityki rozwojowej i gospodarczych reform systemowych. Tym środowiskiem jest
silne przywództwo, poparte silnym państwem i dobrym zapleczem merytorycznym, w ramach
oświeconego autorytaryzmu, który gwarantuje płaszczyznę do działania.
Wydaje się jednak, Ŝe wprowadzenie w ChRL modelu zachodniej demokracji,
z pełnymi prawami jednostki i przysługującymi jej wolnościami, jest tylko kwestią czasu.
Wynika to ze specyfiki i mentalności chińskiego społeczeństwa, a takŜe z postępującej
liberalizacji wielu dziedzin Ŝycia. Mimo opinii Friedricha Hayeka, Ŝe demokracja nie jest
jedynym ustrojem, który moŜe chronić wolności osobiste, naleŜy podkreślić, Ŝe im bardziej
zaawansowane będą reformy rynkowe, tym większe będą demokratyczne aspiracje
społeczeństwa chińskiego. O ile oświecony autorytaryzm jest dobrym środowiskiem dla
intensywnych przemian ustrojowych w zakresie gospodarki, o tyle osiągnięcie pewnego
pułapu cywilizacyjnego będzie się wiązało z chęcią pozyskania nowych - tym razem
niematerialnych - dóbr. Pytanie, które przed nami stoi, to nie "czy", ale "kiedy" to nastąpi.
12
13
Meiru Liu, tamŜe
I.G. Cook, G. Murray, op. cit.