teoria trzeciego sensu w odniesieniu do filmowej twórczości

TEORIA TRZECIEGO SENSU W ODNIESIENIU DO FILMOWEJ TWÓRCZOŚCI
ROSYJSKIEJ – IDEOLOGIA FILMÓW SIERGIEJA EISENSTEINA
Viktoriia Romaniuk
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Streszczenie
Radziecki reżyser, Siergiej Eisenstein, był jednym z najbardziej świadomych i wszechstronnych twórców kina. Kino w rozumieniu reżysera - to najważniejsza ze sztuk, otwierająca nowe możliwości realizacji jego teoretycznych koncepcji artystycznych. W dziełach S. Eisensteina czerpał swoje inspiracje
znany francuski semiolog i teoretyk Roland Barthes. Tak w 1979 roku powstała teoria „Trzeciego sensu”, nawiązująca do znaku jako pojęcia semiologicznego. „Trzeci sens” zostawia szerokie pole do popisów oraz uwzględnia różnicę dostrzeganego w zależności od osobistych poglądów widza.
1. Esenstein i jego wizja filmu
Siergiej Eisenstein (1898-1948) – to radziecki reżyser, scenarzysta, scenograf filmowy, dekorator,
klasyk światowego kina. Był jednym z najbardziej świadomych i wszechstronnych twórców kina. Jego
kinowa działalność rozpoczęła się po Rewolucji Październikowej. Ale jeszcze wcześniej, przed początkiem kariery filmowej, Eisenstein aktywnie działał jako teoretyk. To on na stałe wprowadził do teorii
kina pojęcia montażu atrakcji i montażu kontrastów. Według teorii Eisensteina znaczenie wynika ze
zderzenia dwóch obrazów, a widz – dekodując przekaz reżysera – tworzy właściwy sens sekwencji.
W świecie kino reżyser zasłynął swoją nowatorską techniką montażu, za pomocą którego budował
napięcie i znaczenia w filmie. Najbardziej słynne dzieła to: „Iwan Groźny” 1945, 1958, „Pancernik
Potiomkin” 1925, „Strajk” 1924, „Październik” 1928, „Aleksander Newski” 1938, między tym są i takie
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 3 (15) 2013, s. 1-5
Teoria trzeciego sensu w odniesieniu do filmowej twórczości rosyjskiej – ideologia filmów Siergieja Eisensteina
filmy jak „Stare i nowe” 1929, „Romans sentymentalny” 1930, „Niech żyje Meksyk!” 1932, „Łąki bieżyńskie” 19341.
Jako zadeklarowany komunista, Eisenstein marzył o rewolucji artystycznej, która, nieskrępowana
żadnymi ograniczeniami, miała stanowić integralny element rewolucji społecznej. Ale pomimo wielu
wspaniałych osiągnięć reżyser doznał niestety wielu krzywd i upokorzeń ze strony aparatu stalinowskiej biurokracji, która na wszystkich płaszczyznach odeszła od idei jakiejkolwiek rewolucji czy rewolucyjności. W życiorysie Eisensteina, jak w pryzmacie skupił się dramat rozbudzonych nadziei europejskiej lewicowej inteligencji, zmiażdżonych przez stalinowską dyktaturę.
2. Filmowy dorobek Eisensteina
Kino w rozumieniu Eisensteina, to najważniejsza ze sztuk, otwierająca nowe możliwości realizacji jego
teoretycznych koncepcji artystycznych. W 1924 roku, na zamówienie partii komunistycznej, reżyser
nagrał swój debiutancki obraz „Strajk” który odniósł spory sukces artystyczny. Eisensteinowski
„Strajk”, jak i większość jego filmów, niesie (zawiera) w sobie bardzo wyraźne przesłanie ideologiczne. Szczególnie wielki ładunek propagandowy wyświetla scena masakry robotniczej zestawionej
z ujęciami z rzeźni. Kolejny film Eisensteina, „Pancernik Potiomkin”, nakręcony w roku 1925, okazał
się jeszcze większym sukcesem artystycznym, a za razem i ideologicznym. W obrazie harmoniuje
awangardowa i tradycyjna forma narracji. Scena masakry ludności cywilnej na schodach odesskich
została nieśmiertelną klasyką kina2.
Trzecim obrazem zrealizowanym przez Eisensteina był film nakręcony z okazji 10 rocznicy rewolucji
październikowej, noszący tytuł „Październik”. Główną rolę w przedstawieniu rewolucji odgrywały nie
jednostki, lecz rewolucyjne masy robotnicze i żołnierskie. „Październik” był również przykładem nowej koncepcji Eisensteina tak zwanego montażu intelektualnego, w którym to „ze zderzenia dwóch
kontrastujących kadrów powstaje trzecia idea, w kadrze nie istniejąca”. Dzieło spotkało się z bardzo
negatywnym przyjęciem partyjnej krytyki. Samemu Eisensteinowi zarzucono „grzechy formalizmu”
i zbliżenie się do socrealizmu. Następny obraz „Stare i Nowe” – przedstawiający zalety kolektywnej
pracy na wsi, doprowadził do zmiany polityki partyjnej w kwestii wsi, co skutkowało nieprzychylnym
przyjęciem ze strony Stalina. Ogólnie rzecz biorąc ten film również został poddany ostrej krytyce. Po
„Łąkach bieżyńskich” i „Niech żyje Meksyk!” do Eisensteina powróciła łaska partii Stalina. Reżyserowi
zlecono realizację historycznego filmu „Aleksander Newski”. Dzieło przedstawiające wydarzenia
z roku 1242, kiedy to książę włodzimierski Aleksander Jarosławicz, zwany Newskim, pokonał wojska
zakonu krzyżackiego. Film ten stanowił krok wstecz w nowatorskich koncepcjach Eisensteina. Pomimo tego zapisał się on złotymi zgłoskami w historii światowego kina. W Związku Radzieckim spotkał
się z bardzo pozytywnym przyjęciem, czego dowodem jest uhonorowanie Eisensteina Orderem Lenina. Partia zadowolona z tego dzieła powierzyła Eisensteinowi realizację jeszcze większej historycznej
produkcji przedstawiającej panowanie Iwana IV Groźnego. Stalin był zachwycony pierwszą częścią
filmu przedstawiającą cara jako wielkiego męża stanu – twórcę nowożytnego państwa rosyjskiego.
Czego nie można powiedzieć o drugiej części obrazu – „Spisek bojarów”. Przez to po raz pierwszy
drugą część pokazano dopiero w roku 1958. Niestety reżyser nie dożył do tej pory - umarł w roku
1
2
B. Machalica, Życie niewyreżyserowane, http://www.lewica.pl/?id=12717, 11.06.13.
Siergiej Eisenstein, http://www.filmweb.pl/person/Siergiej+Eisenstein-73443/biography, 11.06.13.
2
Teoria trzeciego sensu w odniesieniu do filmowej twórczości rosyjskiej – ideologia filmów Siergieja Eisensteina
1948 otoczony wielkimi wizjami i planami filmów, które nigdy nie zostały zrealizowane. Jednak pomimo swego dramatu Eisenstein zostawił nam swój wspaniały dorobek artystyczny, mimo wszystko
spełniony optymizmem oraz ideologią rewolucji3.
3. Jak objawia się pierwszy i drugi sens w filmach Eisensteina
Z dzieł Eisensteina czerpał swoje inspiracje znany francuski semiolog i teoretyk Roland Barthes. Tak
w roku 1979 powstała teoria „trzeciego sensu”. U podstaw jej leży nawiązanie do koncepcji znaku.
Znaku jako pojęcia semiologicznego. W swojej pracy, Roland Barthes wyróżnia trzy sensy. Sens pierwszy – poziom informacyjny, czyli ten niezmienny, podstawowy. Innymi słowy co widzimy – to interpretujemy w sposób naturalny – nie zmieniając znaczenia i nie rozumiejąc nic innego oprócz tego co
widzimy. Będąc na poziomie informacyjnym – informację czerpiemy ze wszystkiego co widzimy
w kadrze – kostiumy, wygląd bohaterów, dekoracji, fabuła. Na przykład ksiądz, krzyż w rękach księdza, schody odeskie, mgła z filmu „Pancernik Potiomkin”, będziemy interpretować w ten sposób
księdza – jako osobę duchowna; krzyż – przedmiot sakralny wykorzystywany w religii chrześcijańskiej;
mgła – jest zjawiskiem przyrodnim, zjawiskiem pogodowym. Schody odesskie – nachyloną płaszczyzną, przedmiotem architektury znajdującym się w mieście Odessa.
Jeśli chodzi o sens drugi – jest to poziom symboliczny i należy go interpretować w sposób odróżniający się od pierwszego. Więc to tak naprawdę drugi sens może zawierać wszystkie skojarzenia, pomijając skojarzenia z pierwszego sensu czyli poziomu informacyjnego. Drugi sens, sens rzeczywisty według Barthesa, jest ciasno związany z semiologią – nauką obejmującą i badającą wszystkie systemy
znaków. Więc tutaj określony przedmiot niesie dodatkowy sens. W tym przypadku drugi sens nakłada
się na pierwszy. Te dwa sensy (jeżeli można tak powiedzieć) są sobie równolegle, i w żadnym przypadku nie zaprzeczają siebie, lecz dopełniają się nawzajem. Więc tutaj pokazany przez Eisensteina
ksiądz symbolizuje przymus i władzę, która pragnie upokorzenia i tak już skrzywdzonych marynarzy.
Ksiądz nie może się nam kojarzyć (przynajmniej w ujęciach z tego filmu) z kimś dobrym (jak to przyjęto traktować ludzi wprost związanych z religią), zbliżonym do Boga. U Eisensteina ksiądz nie jest dobry. Krzyż w jego rękach pełni rolę narzędzia przymusu. Ksiądz unosi krzyż nad głowami marynarzy
niemal jak kat siekierę nad wskazanym na stratę. Gnijące mięso, którym karmili pancernych – możemy interpretować jako głęboką zniewagę do marynarzy (prostego ludu), jako symbol przymusu gnębienia i upokorzenia prostego ludu. „Tak nawet więźniów nie karmią” – słowa jednego z marynarzy.
Mgłę – należy traktować (przynajmniej w moim rozumieniu) jako zaciszę przed burzą, przed walką,
buntem. Scena ze schodami (z jednej strony żołnierzy białej armii – z innej naród cywilny), masakra
cywilów dokonana przez żołnierzy białej armii odzwierciedla chęć władzy przydusić powstanie, okrucieństwo dokonane przez nią, także odzwierciedla przeciwstawnie dwóch światów – światu rządzących i światu tych którymi rządzą. Z drugiej strony pokazane sprzeciw, walkę i oczywiście cierpienia
prostego lud W tym przypadku Eisenstein pokazuje tragedie wszystkich poprzez pokazanie tragedii
jednostki. Cierpienia wszystkich matek, synów których bezpowrotnie zabrała rewolucja. Marfa Łapkina (kadry z filmu „Stare i nowe”) propaguje pracę kolektywną. Swymi działaniami dąży do zmian,
przemiany starego na nowe, dąży do rewolucji i postępu, chociażby tylko w swojej wsi. W ostatnich
kadrach (scena z naprawą traktora) bohaterka ofiaruję swą spódnicę dla naprawy traktora. Jest to
3
B. Machalica, Życie niewyreżyserowane…, dz. cyt.
3
Teoria trzeciego sensu w odniesieniu do filmowej twórczości rosyjskiej – ideologia filmów Siergieja Eisensteina
gest ofiarowania siebie dla dobra innych. Symboliczny charakter niesie scena z filmu „Aleksander
Newski” z bitwą nad jeziorem Czudzkim . Przeciwko sobie stają plebejskie wojska ruskich i zakute
w żelazo rycerzy niemieckie. Wojowie Aleksandra są oznaczeni czernią strojów, oddziały niemieckie bielą. Kontrastowe barwy czerni i bieli, obrazują konflikt – dobra i zła, czy też świata życia i świata
śmierci. Symboliczny charakter ma sama postać Aleksandra Newskiego. Staje się on uosobieniem
patriotyzmu i waleczności, staje się nowym świętym. W swoim tłumaczeniu Barthes podaje przykład,
z filmu „Iwan groźny”, lejącego się strumienia złota. Złoto jako rytuał chrztu carskiego, obrzęd staroruski. Więc złoto jest uosobieniem bogactwa i rozkoszy. Jak już można było zauważyć sensem rzeczywistym - czyli drugim w filmach Eisensteina jest rewolucja.
4. R. Barthes i jego „Trzeci sens” w filmach Eisensteina
I nareszcie trzeci sens. O co tu chodzi z tym trzecim sensem i czy w ogóle istnieje coś takiego? Oczywiście że istnieje i są temu dowody. Czasem po obejrzeniu filmu jedne kadry jeszcze na długo zostają
w pamięci, a innych nawet nie możemy sobie przypomnieć. Dlaczego tak się dzieję? Jest w tym coś
tajemniczeg Rzucić światło na zjawiska tego typu może teoria „Trzeciego sensu”, stworzona przez
francuskiego teoretyka i semiologa Rolanda Barthesa. Ciężko wytłumaczyć czym jest trzeci sens o ile
nie da się go przenieść na pewne rzeczy jak w przypadku z sensem pierwszym i drugim. Barthes nazywa trzeci sens sensem otwartym, sensem niedokończonym, sensem który ciągle znajduje się
w stanie niepełnym. Trzeci sens u każdego wygląda inaczej, każda osoba dostrzega co innego w tym
czy innym obrazie, filmie, fotografii. Na przykład podczas oglądania filmu, w jednym z kadrów dostrzegam najmniejszy drobiazg. Ten drobiazg jest dla mnie ważny i w moim (podkreślam w moim)
rozumieniu niesie pewien sens. Ten sens może być odczytywany tylko prze ze mnie, nie musi go rozumieć ktoś inny, o ile dla kogoś innego trzecim sensem, bardzo ważnym drobiazgiem niosącym
pewny sens w jego rozumieniu może być co innego. Nośnikiem trzeciego sensu może być najmniejszy
choćby element, która zapamiętuje się z całego kadru. Sens otwarty niesie w sobie pewną emocję,
a także coś z intuicji kobiecej. Jesteśmy pewni że jest to akurat to (ten detal), a nie co innego. Trzeci
sens znajduje się nie w mówieniu a gdzieś poza nim, gdzieś w kontekście.
Wydaję mi się że scena z filmu „Stare nowe” z naprawą traktora, gdzie Marfa ofiaruje swoją spódnicę, trzecim sensem będzie porwana spódnica, a także skrępowana i bardzo miła minka Marfy Łapkiny. Jeszcze ten gest ofiarowania spódnicy (ofiarowania siebie) niesie w sobie coś erotycznego. Trzecim sensem dla mnie są schody odesskie (bez ludzi), jest w tych schodach coś swoje, rodzime. Statki,
w nocnej ciszy… mgła… Jest w tym coś co się nie da usunąć z pamięci. Rysy twarzy Aleksandra są szlachetne, czego na przykład nie można powiedzieć o rysach twarzy kapitana czy księdza. Są one grube,
może nawet i głupie. Nie ma tutaj żadnej wyrozumiałości ludzkiej.4
4
R. Barthes, Trzeci sens, „Kino”, 1971, nr 11, s. 37-41.
4
Teoria trzeciego sensu w odniesieniu do filmowej twórczości rosyjskiej – ideologia filmów Siergieja Eisensteina
Bibliografia
1. Machalica B., Życie niewyreżyserowane, http://www.lewica.pl/?id=12717, 11.06.13.
2. Siergiej Eisenstein, http://www.filmweb.pl/person/Siergiej+Eisenstein-73443/biography, 11.06.13.
3. Barthes B., Trzeci sens, „Kino”, 1971, nr 11.
5