Hanna Matras Sand (Norwegia) Stan i potrzeby szkolnictwa

Hanna Matras Sand
Dyrektor Polskiej Szkoły Sobotniej
im. Św. Jana Pawła II w Oslo
Stan i potrzeby
szkolnictwa polonijnego
Norwegia
Referat przygotowany na IV Kongres
Polskich Towarzystw Naukowych na Obczyźnie
4-7 września, 2014
Kraków, Polska Akademia Umiejętności
PT
N
nO
Wersja robocza
proszę nie cytować bez zgody Autorki
RE
S
Wstęp
N
G
Królestwo Norwegii – kraj o unikalnie pięknej naturze, terytorialnie zbliżony do Polski,
zamieszkuje niewiele ponad 5 mln ludzi 1. Wśród emigrantów przebywających w Norwegii,
polscy imigranci są zdecydowanie największą grupą językową, stanowiącą 1,67 % całej
populacji.
KO
Według stanu na dzień 1 lutego 1993 roku w Norwegii zamieszkiwało 5 316 Polaków,
którzy jako grupa etniczna plasowali się na 13. miejscu, wśród 154 tys. imigrantów ze 180.
krajów świata2. Obecnie liczba polskich imigrantów wynosi 86 tys. (Figura 1).
IV
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku zdecydowanie zwiększyło mobilność
Polaków. W ostatnich latach rocznie osiedla się lub łączy swoje rodziny około 10 tysięcy
nowych polskich imigrantów. W 2013 roku powróciły do Polski 3 093 osoby (Figury 2,3,4).
Powyżej prezentowane dane statystyczne ilustrują masową migrację do Królestwa
Norwegii, co stawia nowo przybyłe rodziny w nowej sytuacji – zarówno emocjonalnej, jak i
edukacyjnej.
Kształcenie i doskonalenie języka ojczystego i poszerzanie wiedzy o kulturze polskiej jest
nie tylko elementem procesu integracji, ale również procesem identyfikacji i zachowania swej
tożsamości narodowej. Jest ono nieodzownym elementem adaptacji w społeczeństwie
wielokulturowym.
Kraj przyjmujący, poprzez poszanowanie zróżnicowań kulturowych społeczeństw,
wspieranie inicjatyw umożliwiających organizowanie dzieciom nauki języka ojczystego,
osiągnie założony cel w procesie integracji.
Pomimo swojej 40-letniej tradycji w nauczaniu języków ojczystych uczniów-imigrantów,
licznych rekomendacji oraz przekonań, iż wielojęzyczność stanowi wielką wartość dla jednostki
i całej społeczności, Norwegia nie osiągnęła oczekiwanych rezultatów. W początkowej fazie, w
1
2
5 124 383 na 01.04.2014 - http://www.ssb.no/
Befolkningsstatistiks. Innvandrerbefolningen, 1. Januar 1993, tab 2.(SSB)
nielicznych szkołach podstawowych wprowadzono naukę języka ojczystego. Brakowało jednak
kadry, która mogłaby prowadzić zajęcia dla wszystkich grup językowych. Dopiero w połowie lat
siedemdziesiątych, gdy drastycznie wzrosła liczba imigrantów, zainicjowano cykl szkoleń
prowadzących do podniesienia jakości nauczania. W kolejnych latach wsparcie to zostało
zredukowane.
Obecnie nauczanie w języku ojczystym jest narzędziem do opanowania przez uczniów języka
norweskiego, rozumienia pojęć i słownictwa regularnych programów nauczania w szkołach
norweskich.
Drugim powodem niepowodzenia są różnice kulturowe, wbrew pozorom są one znaczące.
Norweska szkoła publiczna oczekuje aktywnego uczestnictwa rodziców lub opiekunów w życiu
szkolnym poprzez:
pomoc w racjonalnym gospodarowaniu czasem w stosunku do tygodniowego planu zajęć,

monitorowane i pomoc w odrabianiu prac domowych,

czynny udział w organizowaniu różnego rodzaju imprez szkolnych,

uczestnictwo w roli opiekunów w krótkich wycieczkach, imprezach sportowych,
konkursach.
PT
N
nO

Dla norweskiego rodzica jest rzeczą oczywistą, że swoją pracą wolontariacką wspiera szkołę.
Niestety nie możemy tego powiedzieć o rodzicach dzieci polskich. Niejednokrotnie brakuje im
czasu, nie znają funkcjonującego systemu, mają niski stopień znajomości języka norweskiego,
funkcjonują na bazie mitów i opowieści zaprzyjaźnionych Polaków.
G
RE
S
Nieustanny brak uczestnictwa w spotkaniach klasowych z nauczycielem prowadzącym oraz
w spotkaniach indywidualnych uczniów pochodzących z Polski jest realnym problemem dla szkoły
oraz ucznia. Niejednokrotnie taki rodzic posądzany jest o ignorancję, brak zainteresowania
własnym dzieckiem. Taka postawa charakteryzowana jest jako niespełnianie obowiązku
rodzicielskiego.
KO
N
Problem ten jest również obserwowany w szkołach polonijnych. W słoneczne majowe
przedpołudnie ważniejsze jest spotkanie towarzyskie przy rozpalonym grillu od spędzenia czasu w
szkole.
IV
Niestabilna liczba dzieci kontynuujących naukę jest dowodem na to, iż brak świadomości
rodziców, zainteresowania i zapoznania się z problematyką wielojęzyczności i jej pozytywnych
efektów jest częstym zjawiskiem. Podtrzymywanie więzi z krajem przodków bywa mało
znaczącym elementem życia codziennego wielu Polaków przybyłych do Norwegii. Zapytani
Dlaczego rezygnują ze szkoły? najczęściej odpowiadają, że nie mają czasu, dzieci nie chcą lub nie
pozwala im na to rodzinny budżet. Inna grupa rodziców zapytana Dlaczego nie zapisała swoich
pociech do szkoły? najczęściej odpowiada: Po co im język polski, muszą przecież skupić się na
nauce języka norweskiego. Przecież ten język będzie im bardziej potrzebny.
Odpowiedzialność za edukację dzieci oraz podtrzymywanie więzi z krajem spoczywa na
rodzicach. To oni mają obowiązek motywować swoje dzieci do nauki języka polskiego, wspierać
ruch wolontariacki w szkołach polonijnych. Tylko wówczas, gdy baza mitów i opowieści zmieni się
w rzeczywiste wiadomości o funkcjonowaniu wielokulturowego i bilingwistycznego
społeczeństwa, będziemy mogli powiedzieć, że nasza grupa językowa działa w sposób świadomy i
przemyślany.
Stan szkolnictwa
Szkolnictwo systemowe
Królestwo Norwegii, mimo iż nie jest jednym z krajów członkowskich Unii Europejskiej,
przyjęło w ramach Europejskiego Obszaru Geograficznego Dyrektywę Nr 77/486/EWG z dnia 25
lipca 1977 r. dotyczącą kształcenia dzieci pracowników migrujących.
Art. 3 powyższej Dyrektywy brzmiący następująco: Państwa Członkowskie, zgodnie z ich
sytuacją krajową oraz systemem prawnym oraz we współpracy z państwami pochodzenia,
podejmują odpowiednie środki w celu wspierania, koordynacji z regularnym kształceniem,
nauczania języka ojczystego oraz kultury kraju pochodzenia dla dzieci, określonych w art. 1 (tj.
Dzieci pozostające na utrzymaniu pracownika będącego obywatelem innego Państwa
Członkowskiego) nie jest realizowany w praktyce i nie został zaadaptowany do ustawodawstwa
wewnętrznego.
PT
N
nO
Według Ustawy dotyczącej Szkolnictwa Podstawowego i Średniego §2-83 Norweskiego
Ministerstwa Edukacji, dzieci imigrantów mają prawo do nauki języka ojczystego w szkole
podstawowej i gimnazjum. Język ojczysty ma wspierać przyswajanie wiedzy i umiejętności
obowiązujących w języku norweskim, w przypadku, gdy jego znajomość jest niedostateczna. W
sytuacji, kiedy poziom znajomości języka norweskiego nie jest satysfakcjonujący po ukończeniu
gimnazjum, uczniowi przysługuje również prawo do dwujęzycznego szkolenia zawodowego.
Zapis mówi również o tym, iż nauka języka ojczystego może odbywać się w innej szkole niż
ta, do której uczeń uczęszcza na co dzień.
RE
S
Odpowiedzialność za stworzenie odpowiednich warunków edukacji dla uczniówimigrantów mają samorządy lokalne. To one (pracownicy gmin) określają umiejętności językowe
ucznia i na tej podstawie podejmują decyzję o objęciu takiego ucznia specjalnym kształceniem
językowym. Tego typu kształcenie może odbywać się w specjalnie do tego stworzonych grupach,
klasach lub szkołach.
KO
N
G
Praktykowany jest model z nauczycielem dwujęzycznym, który posługuje się językiem
norweskim i polskim, pomagając uczniowi – poprzez język ojczysty – opanować i zgłębić materiał
nauczania.W momencie kiedy uczeń-imigrant w wystarczającym stopniu opanuje język norweski,
traci automatycznie prawo do nauki języka ojczystego.
W Królestwie Norwegii nauczanie systemowe języka ojczystego regulowane jest przez
władze gminy i zależne jest od jej kondycji finansowej.
IV
Zatrudniani przez gminy nauczyciele dwujęzyczni nie muszą posiadać odpowiednich
kwalifikacji nauczycielskich oraz wykształcenia polonistycznego. Ważne jest, aby biegle władali
obydwoma językami. Brak wykwalifikowanych nauczycieli języka polskiego władających
językiem norweskim jest jedną z przyczyn, iż w wielu gminach naucza kadra niekompetentna.
Gminy nie organizują doskonaleń zawodowych nauczycielom języka ojczystego.
Nauczanie odbywa się w trakcie zajęć lekcyjnych i jest dostosowane do planu pracy
nauczyciela języka ojczystego.
Zapis nie określa liczby uczniów w grupie oraz liczby godzin przypadających na kształcenie
ucznia.
Dopuszczane jest nauczanie indywidualne.
Język ojczysty nie jest wpisywany na świadectwa.
Nie możemy tu mówić o nauczaniu języka polskiego i kultury polskiej w systemie
3
„Lov om grunnskolen og den videregående opplæringa” §2-8 Enda mer lover 4 juli 2003 nr. 84 (ikr. 1 okt 2003), 2
juli 2004 nr. 69 (ikr. 1 sep 2004, etter res. 2 juli 2004 nr. 1064), 19 juni 2009 nr.94 (ikr. 1 aug 2009, etter res. 19 juni
2009 nr. 675), 22 juni 2012 nr. 53 (ikr. 1 aug 2012, etter res. 22 juni 2012 nr.582)
samorządów lokalnych, bowiem język polski służy tylko i wyłącznie do nauki języka norweskiego.
Na stronie internetowej Norweskiego Departamentu Szkolnictwa czytamy, że wśród
dwudziestu pięciu języków obcych uczeń szkoły gimnazjalnej i średniej może wybrać język polski.
Nauka zakończyć się może ustnym i / lub pisemnym egzaminem 4. Pomimo tego wyboru, z powodu
braku nauczycieli języka polskiego i braku odpowiedniej ilości dzieci do stworzenia klasy, wielu
uczniów zmuszonych jest do nauki języka obcego, który proponuje szkoła.
Rolę, którą powinno spełniać państwo, przejęły szkoły polonijne.
Szkoły polonijne
Ta część poświęcona jest szkołom polonijnym, które prezentowane są w kolejności założenia
od najstarszej do najmłodszej (tabela 1 i 2).
PT
N
nO
W roku szkolnym 2013/2014 w szkołach polonijnych uczyło się ponad 900 dzieci. Jest to
niewielki procent w stosunku do osiedlonych w ostatnich latach Polaków. Nie posiadamy danych
dotyczących liczebności dzieci i młodzieży, ale wiemy, iż w ostatnich latach urodziło się w
Norwegii kilka tysięcy polskich dzieci.
Szkolnictwo polonijne staje przed faktem, iż zabezpieczenie nauki języka polskiego i
przedmiotów ojczystych dużej rzeszy młodych Polaków wymaga nowych inicjatyw społecznych
nowo zamieszkałych w tym kraju.
N
G
RE
S
Szkoły polonijne w Norwegii nie są w żaden sposób związane z oświatą kraju pobytu.
Źródłem utrzymania wszystkich szkół społecznych funkcjonujących w Norwegii są opłaty rodziców
uczniów uczęszczających do szkoły. Wsparcie władz lokalnych uzależnione jest od dobrej woli
urzędników gminnych i ich sytuacji finansowej. Niektóre ze szkół (Stavanger, Fredrikstad)
zwolnione są z opłaty czynszu za wynajmowany budynek szkolny. Inne tylko w niewielkim
stopniu wspierane są przez samorząd lokalny. Niejednokrotnie sprawną działalność szkoły
utrudniają urzędnicy gmin, dla których – tak jak w przypadku Polskiej Szkoły Sobotniej w Oslo –
nauka historii czy geografii w języku polskim nie jest zdefiniowana jako nauka języka polskiego.
IV
KO
Kreatywność dyrekcji i zarządu szkoły pomaga w ominięciu mało komfortowych
i bezsensownych sytuacji. W tym przypadku, poprzez kodowanie nazw przedmiotów (j.polski z. el.
g. – czytaj: język polski z elementami geografii, czyli geografia 5), szkoła otrzymała oczekiwane
wsparcie w formie zwolnienia z opłaty czynszu za uczniów zameldowanych w gminie Oslo.
Pozyskanie sponsorów w wielu dużych miastach jest prawie niemożliwe. Wynika to z dużej
ilości grup migracyjnych starających się o wsparcie. Kraje Unii Europejskiej oraz szkolnictwo nie
są priorytetem wielu firm działających w regionie. Norweskie firmy chętnie wspierają kluby
sportowe, tudzież sportowców na topie.
Polska Szkoła Sobotnia im. Św. Jana Pawła II w Oslo jest najstarszą szkołą społeczną;
założoną w 1998 roku. W początkowym okresie uczyło się w niej 60 dzieci. Z czasem liczba ta
wzrosła do ponad 100, a w ostatnich 5. latach doszła do 240. Wykwalifikowane grono
pedagogiczne składa się z 18. nauczycieli uczących stale oraz z 5-8 przychodzących na zastępstwa.
Pięciogodzinne zajęcia odbywają się w dwadzieścia sobót w roku szkolnym.
Uczniowie 3- i 4-letni uczą się w klasie przedszkolnej, 5-latki w klasie 0, która ma
specjalnie stworzony program, przygotowujący do rozpoczęcia zajęć w klasie pierwszej. Następnie,
uczniowie od 6. do 13. roku życia uczą się w klasach od 1. do 7. (szkoła podstawowa). Szkoła
4
5
http://www.udir.no/Vurdering/Innhold-vurdering/Hva-er-morsmal-og-hva-er-fremmedsprak-i-opplaring/
http://www.szkolapolska.no/index.php/plan-lekcji.html
prowadzi również 3-letnie zajęcia w przedziale gimnazjalnym.
Dodatkowo w klasach młodszych prowadzone są zajęcia z Muzyki, które przygotowują
uczniów między innymi do występów w akademiach szkolnych. Uatrakcyjnieniem zajęć w 3. klasie
gimnazjum jest nowo stworzony przedmiot Media i komunikacja, podczas którego uczniowie
opracowują całoroczny projekt prezentowany na zakończeniu roku szkolnego.
nO
Szkolny Punkt Konsultacyjny w Oslo (SPK) rozpoczął swoją działalność w 1993 roku i
znajduje się w strukturze Zespołu Szkół Ogólnokształcących dla Dzieci Obywateli Polskich
Czasowo Przebywających za Granicą (ZSO) w Warszawie, czyli podlega administracji Ośrodka
Rozwoju Polskiej Edukacji za Granicą (ORPEG). Do szkoły uczęszcza 270. uczniów, pobierając
naukę w jednym dniu tygodnia przez 40 tygodni w roku. Uczniowie klasy 1. mają w sumie 160
godzin lekcyjnych w roku, w klasach 2. i 3. – 120 godzin, a pozostałe klasy w przedziale szkoły
podstawowej, gimnazjum i liceum po 200 godzin lekcyjnych. Kadra nauczycielska składa się z 5.
wykwalifikowanych nauczycieli.
PT
N
Polska Katolicka Szkoła Sobotnia w Stavanger założona w 2007 roku, jest największą co do
wielkości szkołą społeczną w Norwegii.Ciągle wzrastająca liczba osiedlających się w regionie
Polaków świadczy o zasadności prowadzenia szkoły, w której uczy się 250 uczniów, odbywając 80
godzin lekcyjnych w 20 sobót w roku. W szkole funkcjonuje 2-letnia klasa przedszkolna oraz klasy
od 0. do 6. W skład 26-osobowego grona pedagogicznego wchodzi 22. nauczycieli i 4. katechetów.
G
RE
S
Polska Szkoła w Bergen jest trzecią co do wielkości szkołą społeczną; powstała w 2008 roku.
Ubiegała się o przyjęcie w poczet zespołu szkół państwowych Ośrodka Rozwoju Polskiej Edukacji
za Granicą. Tak się jednak nie stało i szkoła zmieniła swój charakter, przekształcając się w szkołę
sobotnią.
KO
N
Stan liczebny uczniów jest stabilny i wynosi 110. uczniów, uczęszczających do klasy przedszkolnej
(od 3 do 6 roku życia), klas od 1. do 6. (szkoła podstawowa), jednej klasy gimnazjalnej i jednej
licealnej.
IV
W szkole naucza 12. wykwalifikowanych nauczycieli, dwóch księży i dwie siostry zakonne,
prowadząc zajęcia w 22. soboty w roku. Uczniowie otrzymują 132 godziny lekcyjne w roku
szkolnym.
Polska Społeczna Szkoła Sobotnia we Fredrikstad funkcjonuje od 2009 roku. W tej
niewielkiej, położonej w okolicach granicy ze Szwecją miejscowości 6. nauczycieli prowadzi
zajęcia dla 50. uczniów. W początkowym okresie zajęcia odbywały się w jedną sobotę miesiąca,
obecnie w roku szkolnym 2013/2014 liczba spotkań zwiększyła się do 20. razy w roku szkolnym
(80. godzin lekcyjnych). W szkole dzieci 3- i 4-letnie uczą się w klasie przedszkolnej, 5- i 6-letnie
w klasie 0, 7- i 8-letnie w pierwszej. Prowadzone są również zajęcia w klasach od 2. do 4. Szkoła ta
poszczycić się może mośliwością uczestnictwa w kółkach zainteresowań. Współpracuje z nią
również logopeda.
Powyższe infomacje pozyskane są od osób prowadzących placówki (dyrektorów szkół).
Inne miejsca nauki języka polskiego
W wielu parafiach prowadzona jest katecheza katolicka w języku polskim. Ilość uczniów
jest trudna do ustalenia i bardzo zmienna.
Ilość dzieci polskich w Norwegii
Norweski Urząd Statystyczny (Statistisk sentralbyrå - SSB) nie prowadzi statystyk
dotyczących ilości dzieci z podziałem na pochodzenie lub obywatelstwo dziecka. Podaje jedynie
ogólną liczbę dzieci posiadających obywatelstwo innego kraju.
Wiemy jednak, iż rocznie Konsulat RP wydaje 7-8 tys. paszportów. Około 5 tys. stanowią
osoby małoletnie. Możemy zatem założyć, iż znaczną część – 30-40 % – stanowią dzieci nowo
narodzone6.
Programy nauczania
nO
Wszystkie szkoły polonijne działające w Norwegii bazują swoje nowo powstałe programy
nauczania na Podstawie Programowej dla uczniów polskich uczących się za granicą Ministerstwa
Edukacji Narodowej. Programy tworzone, weryfikowane, udoskonalane i zmieniane są przez
nauczycieli poszczególnych szkół. Pomocą w tworzeniu programów jest zbiór materiałów z portalu
Włącz Polskę, który chyba w największym stopniu wykorzytywany jest przez Polską Szkołę w
Bergen.
PT
N
Ideałem byłoby wypracowanie jednego, wspólnego programu nauczania dla wszystkich szkół
w Norwegii. Ułatwiłoby to pracę nauczycielom, a uczniom zmieniającym miejsce zamieszkania
i szkołę, pomogłoby w natychmiastowym zaaklimatyzowaniu się w nowym środowisku,
utrzymując ciągłość nabytej wiedzy.
Podręczniki
KO
N
G
RE
S
Z powodu zróżnicowanej ilości godzin lekcyjnych w każdym dniu szkolnym, ilości spotkań,
podziału wiekowego w klasach i różnego typu sprowadzanych z Polski materiałów dydaktycznych,
nie podjęto dotychczas prób ujednolicenia programów, tak aby służyły wszystkim szkołom.
Najprawdopodobniej byłoby to możliwe, jednakże rozproszenie geograficzne, brak środków na
finansowanie spotkań oraz ograniczenia czasu osób tworzących programy jest hamulcem
w usystematyzowaniu ich dla uczniów szkół polonijnych w Norwegii.
IV
Dobór podręczników i innych materiałów dydaktycznych jest decyzją dyrekcji i grona
pedagogicznego każdej szkoły. Publikacji na rynku wydawniczym jest ogrom, nie są w stanie
zapoznać się z nimi nauczyciele mieszkający poza granicami kraju. Sprowadzanie po jednym
egzemplarzu każdej pozycji wydawniczej do weryfikacji przez kadrę tworzącą program nauczania
jest kosztowne i wymaga poświęcenia czasu. Często jest to niemożliwe z powodówpraktycznych,
takich jak brak lub ograniczenie pomieszczeń do przechowywania podręczników.
Dlatego wybór opiera się na rekomendacjach zaprzyjaźnionych osób prowadzących zajęcia
w innych szkołach polonijnych. Dużym udogodnieniem byłoby stworzenie bazy podręczników,
dostępnej dla wszystkich nauczycieli polonijnych.
Poniżej przedstawiony wykaz podręczników i materiałów dydaktycznych w poszczególnych
szkołach ilustruje jak różnorodny jest ich dobór.
Polska Szkoła Sobotnia im. Św. Jana Pawła II w Oslo 7
Język polski:
 Program autorski z wykorzystaniem niektórych lekcji z programu Włącz Polskę 6
7
Informacje uzyskane od Konsulata Generalnego – Pana Sławomira Kowalskiego w Oslo.
http://www.szkolapolska.no/index.php/wykaz-podrcznikow.html







PT
N

nO

podręczniki własne dla klas w przedziale szkoły podstawowej i gimnazjum
Olga Kijewska, Uczę się z Ekoludkiem – Wychowanie przedszkolne, Wydawnictwo
Edukacyjne Zofii Dobkowskiej Żak (klasa 0)
Metoda dobrego startu. Od piosenki do literki , Wydawnictwo Harmonia (klasa 1)
Metoda dobrego startu. Od wierszyka do literki, dwuznaku i zmiękczenia, Wydawnictwo
Harmonia (klasa 2)
Agnieszka Czerkas-Polit, Katarzyna Sirak-Stopińska, Lubię ładnie pisać. Ćwiczenia do
kaligrafii, Wydawnictwo Harmonia (klasy 1 i 2)
Joanna Bladowska, Ćwiczenia kształtujące umiejętność czytania tekstu ze zrozumieniem,
Wydawnictwo Harmonia (klasy 2 i 3)
Małgorzata Barańska, Polski alfabet z piórkiem i pazurkiem, Wydawnictwo Harmonia (klasa
3)
Lucyna Klimkowska, Iwona Wąsik, Skarbczyk gramatyczno-ortograficzny, Wydawnictwo
Harmonia (klasy 4 i 5)
Józef Częścik, Wesoła gramatyka, Wydawnictwo Harmonia (klasy 6 i 7 oraz trzy klasy
gimnazjum)
Aneta Zarzycka, Danuta Lemoyne, Brama na wciąż otwarta...Ćwiczenia na podstawie
fragmentów Pana Tadeusza, Wydawnictwo Harmonia (klasy 6 ,7 i 1 gimnazjum)
RE
S
Geografia:
 Program autorski – podręczniki własne (klasy 5-7, 1 i 2 gimnazjum)
 Nowy Atlas przyroda – Świat wokół nas, Wydawnictwo Nowa Era (klasy 5-7, 1 i 2
gmimnazjum)
KO
N
G
Historia i wiedza o społeczeństwie:
 Witold Bobiński, Historia Polski, Podręcznik dla szkół polonijnych, Oficyna Wydawnicza
Fogra
 Średniowiecze (klasy 5 i 6)
 Czasy nowożytne (klasy 6 i 7)
 Od niewoli do niepodległego państwa (klasy 7, 1 i 2 gimnazjum)
 Od II do III Rzeczypospolitej (2 i 3 gimnazjum)
IV
Katecheza:
 Podręczniki własne (wszystkie klasy szkoły podstawowej i gimnazjum)
Inne:
 Śpiewnik szkolny – program autorski, podręcznik własny (klasy 1 do 4)
 Media i komunikacja – program autorski, podręcznik własny (klasa 3 gimnazjum)
 Program autorski, własne materiały dla klasy przedszkolnej
Szkolny Punkt Konsultacyjny w Oslo8
Język polski:
 Wesoła szkoła i przyjaciele, WSiP (klasy 1-3)
 Język polski, Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe (klasy 4 do matury)
Historia i wiedza o społeczeństwie:
Martyna Deszczyńska, Marek Deszczyński, Historia i społeczeństwo, WSiP
8
Informacje uzyskane od Kierownika Katarzyny Słabowskiej-Wachowiak
Polska Katolicka Szkoła Sobotnia w Stavanger 9
Język polski:
 Wesoła szkoła i przyjaciele, WSiP (klasy 1-3)
 Hanna Dobrowolska, Język polski. Jutro pójdę w świat, WSiP (klasy 4- 6)
Geografia:
 Program autorski, podręczniki własne
Historia i wiedza o społeczeństwie:
 Program autorski, podręczniki własne
Katecheza:
 Program autorski, podręczniki własne
PT
N
nO
Polska Szkoła w Bergen10
Język polski:
 Własny podręcznik internetowy i opracowania z portalu edukacyjnego Włącz Polskę
 Wesoła szkoła i przyjaciele, WSiP(klasy 1 i 2)
Geografia:
 Włącz polskę i własne materiały
Historia i wiedza o społeczeństwie:
 Włącz polskę i Martyna Deszczyńska, Marek Deszczyński Historia i społeczeństwo, WSiP
RE
S
Katecheza:
 Podręczniki własne przygotowane przez księdza
G
Inne:
 Zajęcia zintegrowane (muzyka klasy 1-3) oparte na wiedzy o Polsce (pieśni narodowe)
IV
KO
N
Polska Społeczna Szkoła Sobotnia we Fredrikstad 11
Język polski:
 Małgorzata Pawlusiewicz, Maja uczy się i bawi (przedszkole)
 Małgorzata Pawlusiewicz, Kubuś idzie do szkoły (klasy 0 i 1)
 Małgorzata Pawlusiewicz, Asy z II klasy (klasa 2)
 Małgorzata Pawlusiewicz, Z uśmiechem i słońcem. Wesołe lekcje – podręcznik, gramatyka
i ortografia ćwiczenia (klasa 3)
 Małgorzata Pawlusiewicz, Piękna nasza Polska cała – czytanka i ćwiczenia dla szkół
polonijnych (klasa 4)
Inne:
 Kółka zainteresowań, materiały własne
Organizacje oświatowe
Jedynymi organizacjami oświatowymi są szkoły polonijne i powstałe przy nich organizacje
wspierające.
Jedną z nich jest Stowarzyszenie Przyjaciół Polskiej Szkoły w Norwegii, wspierające Szkolny
Punkt Konsultacyjny przy Ambasadzie RP w Oslo. Stowarzyszenie powstało z inicjatywy rodziców
dzieci uczących się w Szkolnym Punkcie Konsultacyjnym.
9
10
11
Informacje uzyskane od Dyrektora Antoniego Czajkowskiego
Informacje uzyskane od Dyrektora Magdaleny Ihnatowicz
Informacje uzyskane od Dyrektora Zbigniewa Górskiego i rodzica / księgowej Lidii Wieczorek
(...)Celem Stowarzyszenia jest finansowe i organizacyjne wspieranie szkoły.
Równie ważnym celem jest prowadzenie różnorodnych działań na rzecz integracji młodzieży
polskiej ze środowiskiem norweskim. (...) Stowarzyszenie utrzymuje się ze składek członkowskich
oraz dotacji i darowizn. Zebrane w ten sposób środki przeznaczone będą na realizację
różnorodnych zadań edukacyjnych, dydaktycznych i wychowawczych wspomagających kształcenie
naszych dzieci.(...)12
Organizacje młodzieżowe
Na terenie Norwegii czynnie działa Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Harcerstwa
Rzeczypospolitej oraz UCI Young Polish Norwegian Professionals Association.
Wyzwania i potrzeby
N
G
RE
S
PT
N
nO
Norweski system edukacji na poziomie szkoły podstawowej różni się w niektórych strefach od
systemu polskiego. Stosowana metoda, na przykład nauki liter w dwóch pierwszych klasach szkoły
podstawowej, powoduje, że dzieci w szkołach polonijnych mają utrudnione zadanie. Stosuje się
bowiem naukę tylko liter drukowanych, natomiast kaligrafię wprowadza się w klasie trzeciej.
Większość materiałów dydaktycznych w Polsce na poziomie dwóch pierwszych klas bazuje na
nauce liter pisanych. Cyfry i liczebniki porządkowe często sprawiają uczniom kłopot, w szkołach
polonijnych nie są prowadzone zajęcia z matematyki. Innym utrudnieniem są cyfry alfabetu
rzymskiego szeroko stosowane w podręcznikach do określania osi czasu, np. w podręcznikach do
nauki historii i wiedzy o społeczeństwie. Są one poznawane przez uczniów w szkole norweskiej,
lecz nie są używane. Jeśli dodamy do tego zróżnicowany poziom znajomości języka polskiego
wśród uczniów i bardzo ograniczoną liczbę godzin na realizację programu, widzimy, iż rola
nauczyciela polonijnego jest skomplikowana, wymagająca wielkiej kreatywności w dobieraniu
efektywnych i ciekawych metod nauczania. Ogromna potrzeba zbudowania dobrej atmosfery w
klasie, dobrego kontaktu ze wszystkimi uczniami w bardzo krótkim czasie jest wyzwaniem dla często
bardzo młodej kadry pisze nauczycielka ze szkoły w Stavanger13.
IV
KO
Wielkim wyzwaniem dla dyrekcji szkół polonijnych jest częsty brak wykwalifikowanej kadry.
Szkoły uzależnione są od zgłaszających się nowo przyjezdnych nauczycieli, którzy na pierwszym
etapie pobytu zainteresowani są wykonywaniem swojego wyuczonego zawodu i podjęciem
jakiejkolwiek pracy. Z biegiem czasu pozbawieni motywacji i często sfrustrowani symbolicznym
wynagrodzeniem, brakiem uznania ich pracy za równoznaczną z tą, którą wykonują nauczyciele w
szkołach ORPEG finansowanych z budżetu państwa polskiego, rezygnują z dalszej pracy.
Niestabilność kadry nauczycielskiej, ograniczenia czasowe w przygotowaniu zajęć szkolnych,
częste choroby i zastępstwa w ostatniej chwili obniżają jakość nauczania.
Wszystkie, zwłaszcza młode, szkoły w Norwegii borykają się z brakiem odpowiednich
materiałów dydaktycznych. Brak sprzętów multimedialnych limituje dobór metod nauczania.
Podręczniki w Polsce dopasowane są do nauki w regularnym systemie całotygodniowym i
wykorzystywane są tylko w niewielkim stopniu. Sprowadzanie ich z Polski wiąże się z ogromną
logistyką oraz kosztami. Niejednokrotnie koszt przesyłki przekracza jej wartość. Pomocne są
materiały z projektu Włącz Polskę Ministerstwa Edukacji Narodowej, lecz nie zaspakajają pełnych
potrzeb szkół. Poszczególne opracowania używane w programach autorskich niejednokrotnie są
częściowo zmieniane i dopasowywane do już istniejącego opracowania. Niektóre przedmioty, jak
np. geografia, wymagają specjalnych, uproszczonych map, wykresów, których na dzień dzisiejszy
nie ma. Skomplikowane nazewnictwo, którego nie stosuje się w mowie potocznej, a którego
uczniowie muszą nauczyć się w polskiej szkole wymaga konsekwentnego używania w korelacji
12
13
http://www.polskaszkolawoslo.pl/stowarzyszenie
Opinia nauczycieli ze szkoły w Stavanger.
podręcznik i zeszyt ćwiczeń. Zauważamy, iż podręczniki produkowane przez wydawnictwa w
Polsce często opracowywane są przez jeden sztab fachowców, a zeszyty ćwiczeń przez inny, czego
rezultatem są nieregularności w nazewnictwie. Tego typu problemy zmuszają nauczycieli
polonijnych do tworzenia programów autorskich.
Współpraca z rodzicami jest nieodzownym elementem udanego procesu edukacyjnego.
Odległości jakie pokonują w sobotni poranek dochodzą często do 150 km, dlatego większość
uczniów uzależniona jest od woli, chęci i możliwości finansowych rodziców. Regularne
przywożenie do szkoły i odrabianie lekcji nie zawsze jest priorytetem. Nauczyciele zauważają, że
znaczna część rodziców nie interesuje się ocenami, nie pyta o postępy w nauce dziecka. Jedna z
nauczycielek pisze: Niektórzy rodzice nie traktują naszej szkoły poważnie, a raczej tak jakby to
była przechowalnia dzieci na sobotnie przedpołudnie.
nO
Brak ujednoliconych, niepromujących świadectw dla wszystkich typów szkół polonijnych,
równego traktowania szkół państwowych i społecznych przez urzędy w Polsce, nieświadomość, a
często nieżyczliwość ludzi powoduje, iż mimo wielkiego wysiłku – często w 100% wolontariacko
pracujących na rzecz szkoły członków dyrekcji i zarządu – status szkół społecznych jest obniżony
w oczach rodziców i opiekunów.
RE
S
PT
N
Jednym z utrudnień związanych z prowadzeniem szkoły jest jej „kulejąca” ekonomia. Szkoły
wynajmowane są odpłatnie od Urzędów Gminnych. Umowy określają, które pomieszczenia w
budynku podlegają wynajmowi i na jakich zasadach. Uczniowie mają prawo korzystać z pulpitów i
tablicy, a nie wolno im dotykać przedmiotów pozostawionych w klasach przez uczniów tamtejszej
szkoły. Wielu norweskich nauczycieli jest niezadowolonych z odnajmowania pomieszczeń; zdarza
się, że przedmioty pozostawione w klasie nie znajdują się na swoim miejscu. Nie chcą tracić czasu
na przestawianie pomocy dydaktycznych i innych przedmiotów w poniedziałkowy poranek. Częste
skargi o drobiazgi wprowadzają napiętą atmosferę i powodują niepotrzebny stres wśród
odpowiedzialnych za co półroczne podpisywanie umowy o wynajem.
KO
N
G
Ceny wynajmu lokali ustalane przez gminy są bardzo wysokie. Dla przykładu podam dane za
wynajem budynku przez Polską Szkołę Sobotnią w Oslo. W roku 2013 czynsz wynosił 285 000
NOK (około 140 000 PLN). Z powodu wysokich opłat lub braku wolnych pomieszczeń nasze
szkoły nie mają możliwości magazynowania sprzętów, map i plansz ściennych, mają ograniczone
miejsce na bibliotekę szkolną i archiwum. Wszystkie te akcesoria przechowywane są w domach u
osób prowadzących szkoły i przywożone są na każde zajęcia.
IV
W Królestwie Norwegii do niedawna działały tylko dwie szkoły. Efekt ogromnego wzrostu
liczby imigrantów z Polski spowodował ruch w szkolnictwie polonijnym i powstanie nowych szkół
w trzech większych miastach. Brak osób, których pasją jest praca dla Polonii, którzy biegle władają
językiem norweskim i dobrze znają struktury funkcjonowania urzędów w tym kraju powoduje, że
do dnia dzisiejszego nie powstała instytucja zrzeszająca wszystkie organizacje oświatowe.
Reprezentowałaby ona interesy wszystkich dzieci polskich i ich rodziców oraz byłaby organem
wspierającym i doradczym dla zakładających nowe szkoły.
Oczekiwania i proponowane rozwiązania
Od Polski oczekujemy:
Wprowadzenia zmian w systemie oświaty polonijnej prowadzących do ujednolicenia szkolnictwa
polonijnego (bez podziału na placówki państwowe i społeczne), które byłyby pierwszym krokiem
do poprawienia sytuacji i statusu wielu szkół na świecie. Zmiany te powinny opierać się na:

stworzeniu nowych ujednoliconych świadectw,
uznaniu pracy nauczycieli w szkołach społecznych, poprzez zdefiniowanie kryteriów
określających status nauczyciela polonijnego,

wypracowaniu systemu sprawiedliwego podziału środków finansowych,

wsparciu w organizowaniu szkoleń i warsztatów metodycznych,

pomocy w finansowaniu jednego w roku spotkania przedstawicieli szkół w celu wymiany
doświadczeń, programów nauczania, materiałów dydaktycznych, a ostatecznie w
doprowadzeniu do założenia organizacji skupiającej w swoich szeregach całą oświatę
polonijną w Norwegii,

uproszczeniu formy ubiegania się o granty, np. poprzez wypełnienie elektronicznego
formularza i przedstawienie sprawozdania z działalności organizacji oraz dokumentacji o jej
jawności, audytu etc.,

podjęciu rozmów na szczeblu międzypaństwowym w sprawie sformalizowania współpracy
Ministerstwa Edukacji Narodowej RP z władzami Królestwa Norwegii.
nO

Od Królestwa Norwegii oczekujemy:
poważnego traktowania szkół polonijnych, poprzez nadanie im specjalnego statusu szkół
prowadzących nauczanie języka ojczystego,

ułatwienia w korzystaniu z bazy lokalowej,

zwolnienia z opłat czynszu wynajmowanych budynków szkolnych,

centralizacji wsparcia poprzez stworzenie specjalnego funduszu przeznaczonego na pomoc
oświatowym placówkom polonijnym i kadrze nauczycielskiej w szybszym opanowaniu
języka norweskiego, czego efektem byłoby podniesienie kwalifikacji grona pedagogicznego
w norweskich szkołach powszechnych,

zainteresowania i współpracy urzędów, które w czasie zajęć szkolnych organizowałyby
prelekcje i szkolenia dla rodziców, informujące o swojej działalności, tudzież poznałyby
bliżej naszą kulturę i obyczaje.
N
G
RE
S
PT
N

KO
Od organizacji wspierających oświatę w Polsce oczekujemy:
uproszczenia formalnej drogi ubiegania się o wsparcie,

organizowania imprez edukacyjno-integracyjnych,

sponsoratu w zakupie podręczników i pomocy dydaktycznych, z możliwością uzyskania
także tych pozycji określonych przez szkołę polonijną, które nie znajdują się na wykazie
organizacji wspierającej.
IV

Od organizacji w Królestwie Norwegii oczekujemy:

wsparcia finansowego,

organizowania dla dzieci imprez pozaszkolnych, takich jak Dzień Dziecka czy zabawa
karnawałowa, niekolidujących terminowo z zajęciami szkolnymi,

wspierania pomocą prawną, organizacyjną,

propozycji pogadanek / spotkań dla rodziców, dotyczących prawa i życia w Norwegii,

zapraszania na wydarzenia kulturalne w dostępnych cenach.
Podsumowanie
Królestwo Norwegii postrzegane jako kraj bogaty, od którego oczekuje się znacznego wsparcia
w procesie integracyjnym imigrantów, nie potrafiło stworzyć systemu nauczania języków
ojczystych i obcych w zadowalającym stopniu. Pomimo rekomendacji do Białej Księgi (1996/97)
na temat imigracji i wielokulturowości, wielkiego znaczenia i wartości kształcenia umiejętności
języków ojczystych, Norwegia nie spełnia swojej roli kraju wspierającego imigrantów krajów
unijnych.
Brak odpowiedniej strategii norweskiego resortu oświaty hamuje proces dobrej integracji,
podtrzymywania i dalszego rozwoju tożsamości imigrantów oraz znalezienia swojego miejsca w
wielokulturowym i bilingwistycznym społeczeństwie.
PT
N
nO
Jeanette Sjøberg w artykule z 9 kwietnia 2014 w Aftenposten pisze: Polski przebija hiszpański i
francuski. Obecnie więcej firm pyta o znajomość języka polskiego niż hiszpańskiego i francuskiego.
Barometr Næringslivets Hovedorganisasjon NHO (Związek Pracodawców) podaje, iż 5,5 procent
firm poszukuje pracowników znających język polski, tylko 4 procent mówi o potrzebie umiejętności
hiszpańskiego i francuskiego.W Norwegii osiedlonych jest 85.600 Polaków, stanowiąc największą
grupę imigrantów w kraju – ponad dwa razy więcej niż Szwedzi w drugiej kolejności. To wyjaśnia,
dlaczego język polski jest trzecim najbardziej poszukiwanym językiem obcym.14
RE
S
Teoretyczna tylko możliwość wyboru języka polskiego jako obcego w klasach gimnazjalnych i
licealnych, brak inicjatyw wspierających kształcenie nauczycieli władających na wymaganym
poziomie językiem polskim i norweskim jest motywacją do dalszego rozwoju szkół polonijnych.
N
G
Otwarcie rynku pracy i wywołanej tym faktem wzmożonej migracji zarobkowej, stawia
zarówno norweski rząd, jak i imigrantów przed zadaniem zabezpieczenia przyszłym pokoleniom
łatwego dostępu do nauki i doskonalenia języka ojczystego oraz dalszego poznawania zdobyczy
kulturowych kraju pochodzenia. Przy braku inicjatyw społecznych i zaangażowania w życie młodej
Polonii, wkrótce wiele dzieci polskich będzie pozbawionych możliwości nauki języka polskiego.
IV
KO
Dotychczasowy model szkolnictwa polonijnego preferowany przez Rząd Polski – z podziałem
na szkoły finansowane z budżetu państwa i społeczne – w którym niesprawiedliwie traktuje się
nauczycieli, uczniów i rodziców, jest przestarzały i nie spełnia swojej roli. Globalna poprawa
będzie możliwa jedynie w przypadku zreformowania całego systemu oświaty polonijnej.
Rola szkół polonijnych nie sprowadza się tylko do roli instytucji edukującej młode pokolenia
Polaków. Szkoły są ośrodkiem życia polonijnego, naturalnym miejscem spotkań Polaków,
miejscem pielęgnacji tradycji narodowych. Wiele pomysłów i inicjatyw polonijnych powstaje przy
kawie w szkolnym bufecie.
Spada więc na nas odpowiedzialność pokoleniowa!
14
Bedriftene vil ha tysk, elevene velger spansk, 9 kwietnia 2014, http://www.aftenposten.no/okonomi/Bedriftene-vilha-tysk_-elevene-velger-spansk-7531831.html#.U8rYbmyKCM8, tłumaczenie własne z języka norweskiego.
Summary
Almost 1,7% of population in the Kingdom of Norway are Polish people, which makes them the largest
group of immigrants living there. The need for providing immigrants' children with education that would
preserve the culture of their country of origin has created a new social and educational situation which is
challenging both for the newcomers and the authorities of the host country. Learning and perfecting native
language or mother tongue is one of the elements of successful integration in new country. Maintaining
cultural identity and high self-esteem allows to constructively support multiculturalism.
PT
N
nO
Only a small percentage of children with Polish origin attend 5 Polish schools where they can sustain the ties
with country of their ancestors. Parents' lack of time might not be the main cause of low attendance. More
often parents don't consider going back to Poland as they've built a life in new country and they wish the
same for their children. Based on research data we can see that parents don't realize what consequences their
current actions might have and what the impact on their children's future and opportunities for potential
international career path might be.
RE
S
Teachers motivated by keeping in touch with homeland and focusing on achieving goals are the stronghold
of each school. Creating and improving syllabus requires a great dose of enthusiasm and substantial amount
of hours. This report shows needs, problems and requirements of teachers in Polish community schools in
Norway.
KO
N
G
Endless hours of hard work, sleepless nights and constant stress caused by possibility of losing the building
in which the school is located is just a small part of emotional burden that boardmembers and administration
of community schools bear. They are responsible for economy, constant organizational improvements as well
as school image.
IV
The role of Polish schools in not limited to educating young generations of Poles. Those schools are the
center of the Polish community, a natural meeting point for Poles, place for cultivating tradition. Countless
ideas and initiatives have been formed over coffee in the school cafeteria.
We are responsible for generations!
Figury i tabele
RE
S
PT
N
nO
Figura 1. Dziesięć najliczniejszych grup obcego obywatelstwa. 1 stycznia 2014
The ten largest groups with foreign citizenship. 1 January 2014
N
G
http://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkemengde
IV
KO
Figura 2.Saldo migracji według obywatelstwa. Pięć największych grup według obywatelstwa.
Net migration by citizenship.The five largest groups by citizenship.
nO
PT
N
http://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/flytting/aar
IV
KO
N
G
RE
S
Figura 3. Imigracja i emigracja według obywatelstwa.
http://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/flytting/aar
PT
N
nO
Figura 4. Imigracja, emigracja i netto migracja według obywatelstwa. 1 kwartał 2014
In-migration, out-migration and net migration, by citizenship.1st quarter 2014.
RE
S
http://www.ssb.no/en/befolkning/statistikker/folkendrkv/kvartal
Tabela 1. Szkoły polonijne w Norwegii dane w roku szkolnym 2013/2014
N
G
Nazwaszkoły
KO
Polska Szkoła Sobotnia im. Św. Jana Pawła II w
Oslo
Szkolny Punkt Konsultacyjny w Oslo
Polska Katolicka Szkoła Sobotnia w Stavanger
IV
Polska Szkoła w Bergen
Polska Społeczna Szkoła Sobotnia we Fredrikstad
Liczba Liczba
Rok
Typ
ucznió nauczycie założeni
w
li
a
240
18
1988 Społeczn
a
270
5
1993 ORPEG
250
22
2007 Społeczn
a
110
12
2009 Społeczn
a
50
6
2009 Społeczn
a
Tabela 2. Zestawienie ilości godzin, dni tygodnia w roku szkolnym 2013/2014
Nazwa szkoły
Polska Szkoła
Sobotnia im. Św. Jana
Pawła II w Oslo
Szkolny Punkt
Konsultacyjny w Oslo
Ilość dni
szkolnych
w roku
20
Ilość godzin
lekcyjnych w
roku
100
40 160 (kl. 1)
120 (kl. 2, 3)
200
Dzień
zajęć
Poziom edukacji
sobota
2 lata przedszkole,
klasa 0 dla dzieci 5-letnich,
klasy 1-7 (szkoła podstawowa),
klasy 8-10 (gimnazjum)
Klasa 0,
klasy szkoły podstawowej,
gimnazjum i liceum
1 dzień
tygodni
a
Polska Społeczna
Szkoła Sobotnia we
Fredrikstad
(pozostałe)
20 80
sobota
2 lata przedszkole,
klasy 0-6 (szkoła podstawowa)
22 132
sobota
20 80
sobota
Przedszkole dla dzieci od 3-6
lat,
Klasy 1-6 (szkoła
podstawowa),
1 klasa gimnazjalna,
1 klasa licealna
Przedszkole dla dzieci 3 i 4letnich,
klasa 0 dzieci 5 i 6-letnie,
klasa 1 dzieci 7 i 8-letnie,
klasy 2-4
nO
Polska Katolicka
Szkoła Sobotnia w
Stavanger
Polska Szkoła w
Bergen
Bibliografia i źródła



IV

KO
N
G

PT
N

Konsulat Rzeczposplitej w Oslo.
Raporty Dyrektorów, Prezesów, członków Zarządów i nauczycieli szkół polonijnych
Dyrektywa Rady Europy 77/486/EWG z 25 lipca 1977 r.
Reviews of Migrants Education – Norway The Organisation for Economic Co-operation and
Development (OECD)–(http://www.oecd.org/education/school/43723539.pdf)
OECD Thematic Review on Migrant Education. Country Background Report for Norway
(http://www.oecd.org/norway/42485380.pdf)
Norweskie Ministerstwo Edukacji „Ustawa dotycząca Szkolnictwa Podstawowego i
Średniego” §2-8 [Kunskapsdepartamentet „Lov om grunnskolenog den
videregåendeopplæringa” §2-8 Endamer lover 4 juli 2003 nr. 84 (ikr. 1 okt 2003), 2 juli
2004 nr. 69 (ikr. 1 sep 2004, etter res. 2 juli 2004 nr. 1064), 19 juni 2009 nr.94 (ikr. 1 aug
2009, etter res. 19 juni 2009 nr. 675), 22 juni 2012 nr. 53 (ikr. 1 aug 2012, etter res. 22 juni
2012 nr.582) ]
Państwo Polskie wobec Polaków w diasporze, Praca zbiorowa pod redakcją Ireny
Gluszyńskiej i Kazimierza Lankosza. Prof. dr hab. Edward Olszewski Problemy szkolnictwa
polskiego/polonijnego w Norwegii (strony 163 – 199)
Norweski Departament Szkolnictwa (Utdaningsdirektoratet): Co to jest język ojczysty i co to
jest język obcy w nauczaniu [Hva er morsmål og hva er fremmedspråk i opplæring?
http://www.udir.no/Vurdering/Innhold-vurdering/Hva-er-morsmal-og-hva-er-fremmedspraki-opplaring/]
Norweskie Biuro Statystyczne SSB (Statistisk sentralbyrå)
RE
S




Dziennik Aftenposten, Jeanette Sjøberg w artykuł z 9 kwietnia 2014,
http://www.aftenposten.no/okonomi/Bedriftene-vil-ha-tysk_-elevene-velger-spansk7531831.html#.U8rYbmyKCM8, tłumaczenie własne z języka norweskiego.