Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa za niezgodne

Transkrypt

INSTYTUT WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI
dr Dagmara Olczak-Dąbrowska
Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa
za niezgodne z prawem działania i zaniechania
komorników sądowych
Warszawa 2015
Spis treści
1.
Uwagi wstępne............................................................................................... 1
2.
Ewolucja zasad odpowiedzialności odszkodowawczej komorników i Skarbu
Państwa ...................................................................................................................... 2
2.1.
Przemiany statusu ustrojowego komornika ............................................... 2
2.2.
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej według art. 769 k.p.c. ... 6
2.3.
Stosunek art. 769 k.p.c. do art. 23 u.k.s.e. .............................................. 12
2.4.
Stan prawny po 27 stycznia 2004 r. ......................................................... 15
2.5.
Obowiązujący stan prawny ...................................................................... 16
3.
Wnioski z badań aktowych ........................................................................... 18
3.1.
Uwagi ogólne ........................................................................................... 18
3.2.
Konstrukcja odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa na
podstawie art. 23 ust. 3 u.k.s.e. ............................................................................ 20
3.3.
Niezgodność z prawem działania lub zaniechania................................... 26
3.4.
Związek przyczynowy .............................................................................. 35
3.5.
Szkoda ..................................................................................................... 42
3.6.
Znaczenie art. 4241b k.p.c. dla odpowiedzialności odszkodowawczej
komornika i Skarbu Państwa ................................................................................. 47
3.7.
Przedawnienie ......................................................................................... 49
3.8.
Roszczenie regresowe ............................................................................ 52
4.
Odpowiedzialność państwa za działania organów egzekucyjnych na
przykładzie wybranych państw Unii Europejskiej...................................................... 58
5.
4.1.
Niemcy ..................................................................................................... 58
4.2.
Austria ..................................................................................................... 59
4.3.
Francja ..................................................................................................... 61
Podsumowanie ............................................................................................ 63
Lista sygnatur ........................................................................................................... 67
1.
Uwagi wstępne
W latach 2014 -2015 Instytut Wymiaru Sprawiedliwości w Warszawie, z inicjatywy
Ministra Sprawiedliwości, prowadził badania poświęcone problemom egzekucji
sądowej. Dotyczyły one statusu ustrojowego komornika sądowego, środków
zaskarżenia w postępowania egzekucyjnym, przyczyn spadającej efektywności
egzekucji świadczeń pieniężnych, koncentracji wpływu spraw w nielicznych
kancelariach komorniczych oraz opłat egzekucyjnych. Ich celem była analiza
funkcjonowania systemu egzekucji sądowej w Polsce, zdiagnozowanie problemów
prawnych i społecznych, które ten system generuje, oraz przedstawienie propozycji
stosownych zmian legislacyjnych. Badania aktowe poświęcone odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez komorników przy
wykonywaniu czynności egzekucyjnych podjęto w celu poznania praktyki stosowania
przepisów regulujących podstawy tej odpowiedzialności, a także skali przypadków
solidarnej
odpowiedzialności
Skarbu
Państwa
i
komornika.
W
ramach
przeprowadzonych badań aktowych poddano analizie 68 spraw sądowych
rozstrzygniętych prawomocnie w latach 2008-2014, w których dochodzono roszczeń
odszkodowawczych
solidarnie
przeciwko
komornikom
i
Skarbowi
Państwa.
Informacje o liczbie tego typu spraw prowadzonych przeciwko Skarbowi Państwa
w tym okresie uzyskano od Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa. Sprawy
pochodziły z sądów okręgowych w: Białymstoku, Bielsku Białej, Bydgoszczy,
Częstochowie,
Elblągu,
Gdańsku,
Gorzowie Wielkopolskim,
Jeleniej
Górze,
Katowicach, Kielcach, Koszalinie, Krakowie, Legnicy, Lublinie, Łodzi, Olsztynie,
Piotrkowie Trybunalskim, Płocku, Poznaniu, Radomiu, Sieradzu, Szczecinie,
Tarnowie, Tarnobrzegu, Toruniu, Warszawie, Wrocławiu, Zielonej Górze.
2.
Ewolucja
zasad
odpowiedzialności
odszkodowawczej
komorników i Skarbu Państwa
2.1.
Przemiany statusu ustrojowego komornika
Kształtowanie się przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej komornika
pozostaje w ścisłym związku z przemianami statusu ustrojowego tego organu
egzekucyjnego. Celem opracowania nie jest pogłębiona analiza tych przemian, lecz
jedynie
przybliżenie
w
ogólnym
zarysie
pozycji
komornika
umiejscowionej
początkowo w strukturze sądownictwa powszechnego, a później poza tą strukturą1.
Do 1 stycznia 2002 r., tj. do wejścia w życie ustawy z dnia 18 września 2001 r.
o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz o zmianie niektórych
innych ustaw2, komornicy sądowi mieli status urzędników państwowych powołanych
do pełnienia czynności egzekucyjnych i innych wskazanych w ustawach3. Byli
zatrudnieni w sądach rejonowych na podstawie mianowania przez prezesa sądu
wojewódzkiego spośród osób, które ukończyły 24 lata, miały co najmniej średnie
wykształcenie, odbyły praktykę u komornika i złożyły stosowny egzamin4. W celu
wykonywania swych zadań komornik tworzył kancelarię w siedzibie sądu
1
Obszernie na ten temat m.in. Wojciech Tomalak, Status ustrojowy i procesowy komornika
sądowego, Warszawa 2014; Rafał Łyszczek, Wpływ regulacji prawnych państw zaborczych
dotyczących organów egzekucji sądowej na zunifikowane ustawodawstwo polskie w okresie
II Rzeczypospolitej – wybrane zagadnienia, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” tom.2,
Kraków 2008; K. Lubiński, Stanowisko i podstawy odpowiedzialności prawnej komornika sądowego
w prawie polskim, „Problemy Egzekucji Sądowej” 1995, nr XIII; K. Korzan, Status prawny komornika
w ujęciu historycznym oraz jego odpowiedzialność za powstałą szkodę na tle celu postępowania
egzekucyjnego oraz krytycznego spojrzenia na wyrok Sądu Najwyższego z 22 grudnia 1993 r.
„Problemy Egzekucji Sądowej” 1995, nr XIV; J. Suchecki, Status majątkowy komorników sądowych,
PS 1992, nr 11-12.
2
Dz. U. Nr 130, poz. 1452.
3
Tak stanowił § 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 31 grudnia 1960 r. o komornikach (Dz.U.
z 1961 r. Nr 13, poz. 66 ze zm., dalej jako rozporządzenie o komornikach), a później art. 121 § 1
ustawy z 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn.: Dz.U. z 1990 Nr 23,
poz. 138, dalej jako pr.u.s.p.).
4
§ 6 § 28 rozporządzenia o komornikach.
2
rejonowego,
przy
którym
działał5.
Kancelaria
była
wyłączona
ze
struktur
organizacyjnych sądu i stanowiła w istocie własne biuro komornika, który
samodzielnie zatrudniał pracowników kancelaryjnych i bezpośrednio kierował ich
pracą. Nie mieli oni statusu urzędników państwowych, lecz podlegali wyłącznie
komornikowi sądowemu6.
Składnikami wynagrodzenia komornika były: wynagrodzenie zasadnicze, dodatek za
wysługę lat, wynagrodzenie prowizyjne stanowiące 40% opłat pobranych przez niego
stosownie do przepisów w sprawie taksy za czynności komorników7. Ryzyko
zapewnienia
wynagrodzenia
zasadniczego
leżało
po
stronie
podmiotu
zatrudniającego komornika, a tylko wysokość składnika uzupełniającego czyli prowizji
była zależna od samego komornika. Ponadto otrzymywał on ryczałt kancelaryjny na
wyposażenie i utrzymanie biura (koszty rzeczowe i osobowe) wyodrębnionego ze
struktur sądownictwa powszechnego8.
Jako organ egzekucyjny komornik był pracownikiem samodzielnym i niezależnym,
ale
była
to
samodzielność
i
niezależność
względem
stron
postępowania
egzekucyjnego, wynikająca przede wszystkim z jego kompetencji do orzekania
w sprawach egzekucyjnych. Nie był natomiast samodzielny i niezależny w stosunku
do sądu rejonowego, przy którym działał (art. 759 § 2 Kodeksu postępowania
cywilnego z 1964 r., dalej jako k.p.c.)9. Podlegał także nadzorowi służbowemu
o charakterze administracyjnym prezesa sądu rejonowego, przy którym urzędował 10.
5
Zob. zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 stycznia 1990 r. w sprawie szczegółowych
zasad tworzenia i organizacji kancelarii komorniczych oraz ich systemu finansowo-księgowego
(Dz.Urz. Min. Sprawiedl. Nr 2, poz. 9 ze zm.).
6
K. Lubiński, Stanowisko i podstawyG, s. 19.
7
Por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 października 1993 r., U 15/92, OTK
1993, nr 2, poz. 36.
8
1
§ 36 i 36 rozporządzenia o komornikach w brzmieniu nadanym rozporządzeniem Ministra
Sprawiedliwości z 4 września 1971 r. zmieniającym rozporządzenie o komornikach (Dz.U. z 1971, Nr
26, poz. 237) oraz K. Korzan, Status prawnyG, s. 22-23.
9
Por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego powołanego w przypisie 7.
10
Art. 121 § 2 pr.u.s.p.
3
Zasadnicza zmiana statusu ustrojowego komornika sądowego wprowadzona
przepisami ustawy z 18 września 2001 r.11 nowelizującej ustawę z dnia 29 sierpnia
1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (dalej jako u.k.s.e.)12 polegała na tym,
że utracił on status urzędnika państwowego zatrudnionego w sądzie rejonowym,
a zgodnie z art. 3a u.k.s.e. czynności egzekucyjne wymienione w art. 2 tej ustawy
miał wykonywać na własny rachunek, nie uzyskując jednak statusu przedsiębiorcy13.
Stosownie do art. 1 u.k.s.e., był jednak funkcjonariuszem publicznym działającym
przy sądzie rejonowym.
W doktrynie i orzecznictwie nie ma wątpliwości, że w rozumieniu art. 77 ust. 1
Konstytucji RP komornika należy uznać za organ władzy publicznej14. W
postanowieniu z 14 marca 2000 r.15 Sąd Najwyższy wyjaśnił, że komornik podejmuje
czynności na wniosek uprawnionego podmiotu, jednak nie zawiera z nim umowy o
charakterze cywilnoprawnym, zatem nie łączy go ze stroną stosunek o charakterze
prywatnoprawnym, ale o charakterze publicznoprawnym. Przymusowe wykonywanie
wyroków w sprawach cywilnych nie odbywa się w drodze osobistych działań
wierzyciela ani osób, którym zleca on wykonanie konkretnego wyroku, lecz odbywa
się w drodze działań organów państwa, działających nie na zlecenie wierzyciela, ale
w ramach własnych uprawnień. Wierzyciela i komornika nie łączy stosunek zlecenia.
Komornik działa w imieniu państwa, którego jednym z zadań jest zapewnienie
wykonania wyroków sądowych. Myśl tę rozwinął Trybunał Konstytucyjny, który
w uzasadnieniu wyroku z dnia 20 stycznia 2004 r.16, wyjaśnił, że funkcje
wykonywane przez komornika są funkcjami władczymi. „O tym, czy w tej sytuacji
komornika można uznać za „władzę publiczną” – w rozumieniu art. 77 ust. 1
11
Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz
o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 130, poz. 1452).
12
Dz. U. Nr 133, poz. 882 ze zm.
13
Art. 3a u.k.s.e. w brzmieniu nadanym ustawą nowelizującą z 18 września 2001 r. o zmianie ustawy
o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. 130, poz. 1452).
14
Por. E. Bagińska, R. Hauser, Z. Niewiadomski, J. Parchomiuk, A. Wróbel, System Prawa
Administracyjnego, t. 12, Odpowiedzialność odszkodowawcza w administracji. Warszawa 2010, s.
405; K. Lubiński, Status konstytucyjnoprawny zawodu komornika sądowego, [w:] W poszukiwaniu
prawa dobrego i sprawiedliwego. Księga pamiątkowa ku czci Jana Tredera, red. K. Lubiński,
Warszawa 2013, s. 29; por. A. Barańska, Status prawny komornika sądowego i mienia kancelarii
komorniczej, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2008, Nr 1-2, s. 15 i n.
15
II CKN 496/00, OSNC 2000, nr 9, poz.168.
16
SK 26/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 3.
4
Konstytucji RP, powinna przesądzać wykładnia tego właśnie przepisu Konstytucji”.
Trybunał pozytywnie rozstrzygnął tę kwestię, uznając, że komornik jest organem
państwowym, wyposażonym przez państwo w określone władcze kompetencje
zarówno wobec osób, jak i innych instytucji publicznych. W wyroku z dnia 17 maja
2005 r.17 podtrzymał to stanowisko, podkreślając, że symbolicznym wyrazem statusu
komornika jako organu władzy publicznej jest prawo używania pieczęci urzędowej z
godłem państwa (art. 4 u.k.s.e.).
Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. (u.k.s.e.) wprowadziła system wynagradzania
komorników, obejmujący zasadnicze wynagrodzenie miesięczne (art. 61 ust. 1
w ówczesnym brzmieniu), w wysokości kwoty bazowej ustalanej corocznie w ustawie
budżetowej, i wynagrodzenie prowizyjne (art. 61 ust. 2 i art. 62 ust. 1 i 2
w ówczesnym brzmieniu), pobierane przez komornika ze ściągniętych w danym
miesiącu opłat egzekucyjnych (pomniejszonych o kwoty wymienione w art. 62 ust. 1
in fine). Nowelizacja u.k.s.e z 2001 r.18 w sposób zasadniczy zmieniła zarówno
pozycję komorników jak i system kosztów egzekucji. Ustawodawca odszedł od
pracowniczego charakteru stosunku łączącego komornika z prezesem sądu
rejonowego i nadał komornikom status zbliżony do tzw. przedstawicieli wolnych
zawodów, nie pozbawiając ich jednak przymiotów funkcjonariuszy publicznych.
W dodanym art. 3a u.k.s.e przesądził jednak, że komornik - mimo iż nie jest
przedsiębiorcą w rozumieniu prawa o działalności gospodarczej - wykonuje
czynności egzekucyjne na własny rachunek. Takie unormowanie umożliwiło
uwzględnienie
potrzeb
obrotu
prawnego
przy
tworzeniu
nowych
kancelarii
komorniczych, bez względu na możliwości finansowe państwa, miało też
doprowadzić do zwiększenia konkurencyjności i - co za tym idzie - efektywności
egzekucji sądowej. W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że
wprowadzona przez ustawodawcę formuła "wykonywania czynności na własny
rachunek" musi być rozumiana jako wyraz swoistej "prywatyzacji" zawodu
komornika, dotyczącej finansowania jego działalności i - co za tym idzie - jego
17
P 6/04, OTK–A 2005, nr 5, poz. 50.
18
Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji oraz
o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 130, poz. 1452).
5
wynagradzania19. Z dyskusji nad projektem noweli z 2001 r. wynika, że intencją
projektodawców zmian było zwiększenie zainteresowania komorników skutecznością
i efektywnością egzekucji poprzez uzależnienie uzyskiwanych dochodów od wartości
realnie wyegzekwowanych świadczeń20.
Modyfikacja statusu komorników pociągnęła za sobą rezygnację z wynagrodzenia
zasadniczego. Nie otrzymują oni również z budżetu państwa ryczałtu kancelaryjnego
na wyposażenie i utrzymanie kancelarii. Pobrane przez komorników opłaty
egzekucyjne nie zasilają budżetu państwa, ponieważ w całości stanowią one
przychód komorników, z którego pokrywane są koszty rzeczowe i osobowe
prowadzenia kancelarii oraz wynagrodzenie komorników.
2.2.
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej według art. 769 k.p.c.
Pierwszą regulacją prawną poświęconą odpowiedzialności odszkodowawczej
komornika w systemie prawa polskiego był art. 521 Kodeksu postępowania
cywilnego z 1932 r.21 (dalej jako d.k.p.c.). Zgodnie z paragrafem pierwszym tego
przepisu „komornik jest obowiązany do wynagrodzenia szkód, spowodowanych
swem niedbalstwem lub złą wolą, jeżeli poszkodowany nie mógł zapobiec szkodzie w
toku postępowania za pomocą środków, przewidzianych w kodeksie niniejszym.”
W paragrafie drugim wprowadzono solidarną odpowiedzialność Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną przez komornika. Według paragrafu 3 art. 521 d.k.p.c.
roszczenie o wynagrodzenie szkody przedawniało się z upływem dwóch lat od daty,
kiedy poszkodowany dowiedział się o czynności lub zaniedbaniu komornika, które
spowodowały szkodę.
W kodeksie postępowania cywilnego z 1964 r. przesłanki odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika zostały ukształtowane w art. 769. Pomimo tego, że
komornik był urzędnikiem państwowym, ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą
jako organ egzekucyjny w stosunku do stron, uczestników oraz osób trzecich.
19
20
21
Tekst jedn.: Dz. U. Nr 112, poz. 934.
6
Przyjęto model odpowiedzialność opartej na winie w postaci umyślności lub
niedbalstwa, wymagając dodatkowo od poszkodowanego wykorzystania w toku
postępowania egzekucyjnego środków prawnych w celu zapobieżenia szkodzie.
W judykaturze i piśmiennictwie jednolicie wskazywano, że art. 769 k.p.c. był
przepisem szczególnym w stosunku do unormowań dotyczących odpowiedzialności
Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariuszy państwowych (art.
418 k.c. w zw. z art. 421 k.c. w brzmieniu obowiązującym przed 1 września 2004 r.).
Przyjmowano, że stanowi on samodzielną, pełną i niezależną od przepisów k.c.
podstawę solidarnej odpowiedzialności komornika i Skarbu Państwa za szkodę
wyrządzoną w toku egzekucji
podmiotów
22
. Takie ujęcie oznaczało, że w odpowiedzialności obu
(odpowiedzialność
samego
komornika,
odpowiedzialność
Skarbu
Państwa z § 2 art. 769 k.p.c.) chodziło o solidarną odpowiedzialność dwóch
podmiotów odpowiedzialnych na zasadzie winy, na identycznych przesłankach,
i gdzie reżim prawny tej odpowiedzialności był określony w ustawie zwykłej, tj.
w k.p.c., w art. 76923. Dochodzenie naprawienia szkody na gruncie tego przepisu nie
wymagało zatem wykazania, że przy wydaniu przez komornika orzeczenia lub
zarządzenia nastąpiło naruszenie prawa ścigane w trybie postępowania karnego lub
dyscyplinarnego oraz, że wina komornika została stwierdzona wyrokiem karnym lub
orzeczeniem dyscyplinarnym albo uznana przez organ przełożony nad komornikiem
(art. 418 § 2 k.c.)24. Z kolei przepisy regulujące odpowiedzialność Skarbu Państwa za
funkcjonariusza państwowego (art. 417-419 k.c. w brzmieniu pierwotnym) nie
uzależniały przypisania odpowiedzialności Skarbowi Państwa od wykazania przez
poszkodowanego, że nie mógł on zapobiec szkodzie w toku postępowania przy
pomocy środków prawnych przewidzianych w k.p.c.25
22
Tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Administracyjnej
oraz Pracy i Ubezpieczeń z 12 kwietnia 1989 r., III CZP 49/88, OSNC 1989, nr 9, poz.128.
23
Por. uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia 2004 r., SK 26/03, OTK-A
2004, nr 1, poz. 3.
24
Por. wyrok Sądu Najwyższego z 27 października 1971 r., I CR 427/71, OSNCP 1972, nr 5, poz. 88
oraz uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Pracy i
Ubezpieczeń z 12 kwietnia 1989 r., III CZP 49/88, OSNC 1989, nr 9, poz.128; tak też W. Siedlecki [w:]
Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. Z. Resich i W. Siedlecki, Warszawa 1976, t. II
s. 1096; E. Wengerek, Postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne, Warszawa 1972, s. 102-103;
K. Korzan, Status prawny komornika4, s. 30.
25
K. Lubiński, Stanowisko i podstawyG, s. 26.
7
W literaturze pod pojęciem bezprawności działania komornika, z którego wynikła
szkoda, rozumiano sprzeczność czynności z prawem egzekucyjnym, a w przypadku
zaniechania, bezprawność odnoszono do naruszenia określonego w prawie
obowiązku
podjęcia
czynności26.
Przypisanie
komornikowi
odpowiedzialności
odszkodowawczej było uzależnione od wykazania przez poszkodowanego, że nie
mógł zapobiec szkodzie za pomocą środków prawnych przewidzianych w k.p.c.
Wprowadzenie
tego
obowiązku
było
podyktowane
potrzebą
zapewnienia
współdziałania zainteresowanych egzekucją podmiotów w celu zapewnienia jej
sprawnego przebiegu jak i zapobiegania szkodzie27. Do środków prawnych, o których
stanowił art. 769 § 1 k.p.c., zaliczano skargę na czynności komornika, zarzuty na
oszacowanie ruchomości, zarzuty na plan podziału sumy uzyskanej z egzekucji,
wnioski o zawieszenie lub umorzenie postępowania egzekucyjnego, powództwa
przeciwegzekucyjne oraz powództwo o ustalenie, że należność nie istnieje28.
Niejednolicie Sąd Najwyższy wypowiadał się co do tego, czy takim środkiem
prawnym jest zawiadomienie prezesa sądu, przy którym działał komornik, o potrzebie
objęcia sprawy nadzorem judykacyjnym na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. W wyroku z
dnia 15 listopada 2002 r. przyjęto, że tego rodzaju zawiadomienie nie spełnia
przesłanki podjęcia przez poszkodowanego środków prawnych wymaganych w art.
769 § 1 k.p.c.29. Bardziej przychylną dla poszkodowanych i szerszą interpretację tej
przesłanki przedstawił Sąd Najwyższy w wyroku dnia z 17 stycznia 1997 r.30,
przyjmując, że: „Pismo dłużnika do prezesa sądu rejonowego, wskazujące na
uchybienia komornika przy czynnościach egzekucyjnych, może być uznane - w
okolicznościach konkretnej sprawy - za czynność zmierzającą do zapobieżenia
26
W. Siedlecki [w:] Kodeks4, s. 1097 oraz K. Lubiński, Stanowisko i podstawy4, s. 31.
27
K. Lubiński, Stanowisko i podstawyG,s. 34.
28
K. Lubiński, Stanowisko i podstawy4, s. 34 oraz glosa F. Zedlera do wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 7 października 1977 r., I CR 362/77, OSP 1979, nr 2, poz. 26; K. Korzan, Stanowisko prawne
komornika i podstawy jego odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, „Państwo i Prawo” 1979, nr 12,
s. 70; Z. Świeboda, Odpowiedzialność komornika sądowego za szkodę wyrządzoną przy
wykonywaniu powierzonej mu czynności (na tle orzecznictwa SN), „Palestra” 1978, nr 3, s. 13.
29
K. Korzan, Status prawny komornikaG, s. 34 oraz Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 listopada
2002 r., V CKN 1347/00, „Biuletyn SN” 2003, nr 6, s 10.
30
II CKN 61/96, OSNC 1997, nr 5, poz. 64.
8
szkodzie (art. 769 § 1 k.p.c.), mimo niepotraktowania tego pisma jako skargi na
czynności komornika”31.
Za taką nie został natomiast uznany przez Sąd Najwyższy wniosek o zawieszenie
postępowania egzekucyjnego złożony jako wniosek o zabezpieczenie powództwa
(art. 843 § 4 k.p.c.). W wyroku z dnia 9 października 2002 r.32 przyjęto, że jego
celem jest zapewnienie skuteczności wyroku uwzględniającego powództwo
przeciwegzekucyjne: „Zawieszenie postępowania egzekucyjnego na tej podstawie
ma zasadniczo inny charakter niż przypadki zawieszenia określone w art. 818-821
k.p.c.” Sąd Najwyższy przeciwstawił się rozszerzającej wykładni art. 769 § 1 k.p.c.
w zakresie pojęcia środka prawnego zapobiegającego szkodzie, podkreślając, że:
„Gdyby
ustawodawca
zamierzał
tym
unormowaniem
uszczuplić
ochronę
poszkodowanego w szerszym zakresie, niewątpliwie ograniczenie takie znalazłoby
się w samej treści tego przepisu. Odmienny punkt widzenia doprowadziłby do
ograniczenia praw poszkodowanego bez uzasadnionej podstawy.” Im szerszy byłby
katalog tych środków prawnych, tym większej aktywności należałoby wymagać od
poszkodowanego w zakresie przeciwdziałania powstaniu szkody na skutek
wadliwego działania lub zaniechania komornika. W aprobującej glosie do tego
wyroku G. Rząsa33 wyjaśnia, że: „Konstruowanie katalogu środków prawnych,
o których mowa w art. 769 § 1 k.p.c., musi następować z uwzględnieniem postulatu
wykładni w możliwie najszerszy sposób chroniącej prawa poszkodowanego
działaniem organu władzy publicznej.” Rozważa, czy wniosek o zawieszenie
postępowania egzekucyjnego złożony w skardze na czynności komornika mógłby
stanowić środek zapobiegający szkodzie w rozumieniu art. 769 § 1 k.p.c. Dochodzi
do wniosku, że nie ma on takiego charakteru analogicznie jak wniosek
o zabezpieczenie
powództwa
przeciwegzekucyjnego
poprzez
zawieszenie
postępowania egzekucyjnego. Przyjmuje natomiast, że w pozostałych sytuacjach
wniosek o umorzenie lub zawieszenie postępowania może być traktowany jako
środek zmierzający do zapobieżenia szkodzie, o którym mowa w art. 769 § 1 k.p.c.,
31
Odmiennie G. Rząsa, Odpowiedzialność odszkodowawcza komornika jako organu egzekucyjnego,
„Radca Prawny” 2004, nr 1, s. 73.
32
IV CKN 1370/00, OSNC 2003, nr 9, poz. 128.
33
„Przegląd Legislacyjny” 2004, nr 1, s. 139-148.
9
a mianowicie wtedy, gdy zawieszenie lub umorzenie postępowania następuje
wyłącznie na wniosek strony.
W wyroku z dnia 16 grudnia 1961 r.34 Sąd Najwyższy przyjął, że przesłanką
odpowiedzialności komornika z art. 769 § 1 k.p.c. jest nie fakt wniesienia środka
prawnego, lecz niemożność zapobieżenia szkodzie za pomocą wniesionego środka
prawnego. Niewniesienie środka prawnego nie może w każdym przypadku samo
przez
się
eliminować
odpowiedzialności
odpowiedzialności
Skarbu
Państwa.
komornika
Pogląd
ten
i
znalazł
solidarnej
również
z
nim
wyraz
w uzasadnieniu wyroku z dnia 30 października 1969 r.35, w którym przyjęto, że gdyby
poszkodowany „mógł zapobiec szkodzie, ale stojących do jego dyspozycji w tym celu
środków prawnych nie wykorzystał, to okoliczność ta prowadziłaby do przekreślenia
roszczenia odszkodowawczego, a nie do obniżenia odszkodowania.” Jeszcze
dobitniej myśl ta została wyrażona w wyroku z dnia 21 maja 1969 r.36, w którym
podkreślono, że „Art. 769 k.p.c. uzależnia odpowiedzialność komornika i Skarbu
Państwa nie od tego, czy wyczerpane zostały środki prawne przewidziane dla
postępowania egzekucyjnego, lecz czy za pomocą tych środków można było
zapobiec szkodzie.”37 Pogląd ten był aprobowany w piśmiennictwie38.
Definiując szkodę poniesioną na skutek zawinionego działania lub zaniechania
komornika, w literaturze prawa egzekucyjnego utrwalił się - w oparciu o zarysowaną
przez W. Siedleckiego pod koniec lat sześćdziesiąt ubiegłego stulecia argumentację pogląd, że komornik (i solidarnie z nim Skarb Państwa) odpowiada za szkodę
majątkową, a nie krzywdę jako szkodę niemajątkową39. Do takiego wniosku
prowadziły wyniki wykładni językowej art. 769 k.p.c. stanowiącego o „naprawieniu
szkody”, które, zdaniem W. Siedleckiego, powinno być rozumiane w znaczeniu
34
2 CR 1213/60, NP 1965, nr 1, s. 97.
35
II CR 254/69, OSNC 1970, nr 9, poz. 151.
36
II CR 152/69,OSP 1970, nr 6, poz. 123.
37
Tak też Sąd Najwyższy w późniejszych wyrokach np. z 4 września 2002 r., I CKN 926/00, M.Praw.
2002, nr 19 s. 68.
38
Por. E. Wengerek w glosie do wyroku Sad Najwyższego z dnia 16 grudnia 1961 r., 2 CR 1213/60,
NP 1965, nr 1, s. 89 oraz Z Świeboda, Odpowiedzialność komornika G, s. 14.
39
Por. W. Siedlecki [w:] KodeksG, s. 1098, K. Lubiński, Stanowisko i podstawyG, s. 27 i cytowana
tam literatura.
10
przyjętym na gruncie art. 361 § 2 k.c., tj. straty i utraconych korzyści. Argumentował
on, że krzywda podlega zadośćuczynieniu, a nie naprawieniu, o którym mowa w art.
769
k.p.c.40.
Krytycznie
do
zawężenia
odpowiedzialności
odszkodowawczej
komornika jedynie do szkody majątkowej odniósł się A. Szpunar, wyjaśniając, że
termin „naprawienie szkody” zawarty w art. 769 k.p.c. odnosi się zarówno do szkody
majątkowej jak i niemajątkowej. Różnica polega tylko na tym, że naprawienie szkody
niemajątkowej
następuje
w
formie
zadośćuczynienia,
które
jest
w
istocie
szczególnego rodzaju odszkodowaniem41. Pogląd ten upowszechnił się w latach 90.
w związku z dominującym w nauce stanowiskiem, że szkodą jest wszelki uszczerbek
majątkowy lub niemajątkowy poniesiony przez poszkodowanego w dobrach prawnie
chronionych42.
W art. 769 § 2 k.p.c. powtórzono obowiązującą w d.k.p.c. zasadę solidarnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną przez komornika.
Próbując ująć tę odpowiedzialność w ramy znanych prawu cywilnemu instytucji,
porównywano solidarność bierną na podstawie art. 769 § 2 k.p.c. do solidarnej
odpowiedzialności na podstawie art. 441 § 1 k.c. kilku osób za szkodę wyrządzoną
czynem niedozwolonym. Klasyfikowano solidarność komornika i Skarbu Państwa
jako jeden z przypadków solidarności polegającej na współudziale dłużników
w odpowiedzialności za tę samą szkodę43.
Dominował pogląd, że w przypadku powództwa wytoczonego przeciwko komornikowi
i Skarbowi Państwa, pozew przeciwko temu ostatniemu nie wymaga odrębnego
uzasadnienia44. Skarb Państwa odpowiadał bowiem za czyn cudzy na podstawie art.
769 § 2 k.p.c., a nie za własne zaniedbania, np. w zakresie nadzoru nad
komornikiem. Nie była to przy tym odpowiedzialność Skarbu Państwa "za
funkcjonariusza" w rozumieniu art. 417 k.c. Zgodnie bowiem z art. 421 k.c. w sytuacji,
w której przepisy szczególne regulowały odpowiedzialność odszkodowawczą za
40
W. Siedlecki [w:] Kodeks G, s. 1098 oraz K. Lubiński, Stanowisko i podstawy G,s. 28.
41
A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa 1975, s. 24.
42
Por. K. Lubiński, Stanowisko i podstawy G, s. 28 i cytowana tam literatura oraz G Rząsa,
Odpowiedzialność odszkodowawcza4, s. 69.
43
E. Łętowska [w:] System Prawa Cywilnego, t. III, red. Z. Radwański, cz. 1, Prawo zobowiązań,
część ogólna, s. 331.
44
E. Wengerek, PostępowanieG, s. 104.
11
zdarzenia objęte hipotezami art. 417-420 k.c., stosowanie reżimu ogólnego
odpowiedzialności Skarbu Państwa za funkcjonariuszy (cytowane przepisy k.c.) było
wyłączone.
Zakres
odpowiedzialności
Skarbu
Państwa
i
przesłanki
jego
odpowiedzialności były kształtowane przez sam art. 769 § 1 k.p.c., a paragraf drugi
tego przepisu, wprowadzając solidarność, decydował o swoistym "przystąpieniu"
Skarbu Państwa do ukształtowanej w § 1 odpowiedzialności komornika45. Zdaniem
K. Lubińskiego odpowiedzialność zaś Skarbu Państwa z art. 769 k.p.c. nie była
odpowiedzialnością za komornika, ale odpowiedzialnością z komornikiem lub obok
komornika46.
W orzecznictwie przyjmowano, że komornik ponosi odpowiedzialność regresową na
zasadach ogólnych w przypadku spełnienia świadczenia przez Skarb Państwa (art.
441 § 2 k.c.)47.
W art. 769 § 3 k.p.c. w brzmieniu pierwotnym uregulowano przedawnienie roszczeń
odszkodowawczych na wzór regulacji przedwojennej, wprowadzając dwuletni termin
przedawnienia. Rozpoczynało ono bieg od momentu dowiedzenia się przez
poszkodowanego o czynności lub zaniedbaniu komornika, z których szkoda wynika.
2.3.
Stosunek art. 769 k.p.c. do art. 23 u.k.s.e.48
Pierwszą
zmianą
stanu
prawnego
w
zakresie
podstaw
odpowiedzialności
odszkodowawczej komorników było wejście w życie z dniem 30 listopada 1997 r. art.
23 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji, zgodnie
z którym
komornik
ponosił
odpowiedzialność
za
szkodę
wyrządzoną
przy
wykonywaniu czynności (ust. 1), a zastępca komornika ponosił odpowiedzialność jak
45
K. Lubiński, Odpowiedzialność odszkodowawcza komornika jako organu egzekucyjnego
a odpowiedzialność materialna komornika jako pracownika państwowego, "Problemy Egzekucji
Sądowe”j 1995, nr XIII, s. 56.
46
K. Lubiński, Odpowiedzialność odszkodowawczaG, s 56; W. Broniewicz, W kwestii
odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez komornika, [w:] Studia z prawa cywilnego, WarszawaŁódź 1983, s. 98; J. Jankowski, Ustawa o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, red.
K. Piasecki, Warszawa 1998, t. II, s. 811 oraz A. Górski, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną przez komornika działającego w charakterze organu egzekucyjnego, „Palestra”
2003, nr 11-12, s. 89.
47
Por. orzeczenie Sądu Najwyższego z 13 stycznia 1962 r., 2 CR 1116/60, z glosą J. Piątowskiego
OSPiKA 1963, poz. 65
12
komornik w zakresie czynności, które wykonywał (ust. 2 ). W związku z wejściem
w życiem Konstytucji RP z 1997 r., która w art. 77 ust. 1 stanowi o prawie do
wynagrodzenia szkody wyrządzonej niezgodnym z prawem działaniem władzy
publicznej, w doktrynie49 i orzecznictwie podjęto próbę określenia wzajemnych relacji
między art. 769 k.p.c. a art. 23 u.k.s.e. w kontekście nowego porządku
konstytucyjnego.
W kwestii stosunku do siebie obu przepisów rozważano dwa możliwe stanowiska:
pierwsze, zgodnie z którym przepis art. 23 ust. 1 u.k.s.e. jako późniejszy uchyla od
chwili jego wejścia w życie art. 769 k.p.c. jako wcześniejszy50 oraz drugie, zgodnie
z którym art. 23 ust. 1 u.k.s.e. jako przepis o charakterze ogólnym nie uchyla art. 769
k.p.c., który jest przepisem szczególnym51. W uchwale z dnia 11 lipca 2000 r.52, Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, że art. 23 ust. 1 u.k.s.e. jako przepis ogólny nie wyłącza
stosowania art. 769 k.p.c. do odpowiedzialności odszkodowawczej komornika
sądowego jako organu egzekucyjnego i solidarnej z nim odpowiedzialności Skarbu
Państwa. Zgodnie z art. 2 u.k.s.e. komornik wykonuje czynności egzekucyjne
w sprawach cywilnych oraz inne czynności przekazane na podstawie odrębnych
przepisów. W zakresie tych pierwszych czynności działa jako organ egzekucyjny
i jego odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu takich czynności
uregulowana jest w art. 769 k.p.c. Natomiast we wszystkich pozostałych sytuacjach,
gdy komornik nie działa jako organ egzekucyjny, jego odpowiedzialność za
wyrządzone szkody reguluje art. 23 u.k.s.e.53. W piśmiennictwie zaaprobowano ten
kierunek wykładni
54
. Zwrócono uwagę, że w zmienionym stanie prawnym druga
przesłanka z art. 769 § 1 k.p.c., ograniczająca odpowiedzialność Skarbu Państwa za
48
Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji, tekst pierwotny Dz.U. 1997, Nr
133, poz. 882.
49
J. Suchecki, Nowy status komorników sądowych, PS 1998, nr 2 s. 40; J. Jankowski, Ustawa
o komornikach sądowych i egzekucji. Komentarz, Warszawa 2000 r., s. 90; K. Lubiński,
Odpowiedzialność odszkodowawcza4, s. 5 i n.
50
Tak np. J. Jankowski, Ustawa4, s. 90.
51
Tak np. K. Lubiński, Odpowiedzialność odszkodowawczaG, s. 5.
52
III CZP 24/00, OSNC 2000, nr 11, poz. 198.
53
Tak też Sąd Najwyższy w późniejszych orzeczeniach: z 4 września 2002 r., I CKN 926/00, M.Praw.
2002, nr 19 s. 68 i z 21 listopada 2003 r., V CK 56/03, Lex 181502.
54
K. Lubiński w glosie do uchwały z 11 lipca 2000 r., III CZP 24/00, PS 2001, nr 5, s. 113; I. Kunicki
w glosie do tej samej uchwały OSP 2001, nr 7-8, poz. 111 oraz A. Górski, Odpowiedzialność G, s. 90.
13
szkodę wyrządzoną przez komornika przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych,
jaką jest wykazanie przez poszkodowanego, iż nie mógł on w postępowaniu
egzekucyjnym zapobiec szkodzie za pomocą środków przewidzianych w kodeksie
postępowania cywilnego, ma ograniczone zastosowanie. Odnosi się ona tylko do
podstawy odpowiedzialności samego komornika i solidarnej z nim w tym zakresie
odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 769 § 2 k.p.c. Nie dotyczy zaś
odpowiedzialności Skarbu Państwa za niezawinione, ale niezgodne z prawem
postępowanie komornika, za które Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność na
podstawie art. 77 ust. 1 Konstytucji. Stwierdzona w tym zakresie bierność
poszkodowanego może być więc rozpatrywana jedynie w kontekście art. 362 k.c., tj.
przyczynienia się do powstania szkody lub zwiększenia jej rozmiarów, nie może zaś
stanowić przesłanki warunkującej odpowiedzialność Skarbu Państwa55.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiła się tendencja dokonywania wykładni
art. 769 k.c. w kontekście przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej za
działania organów władzy publicznej, określonych w art. 77 ust. 1 Konstytucji. Jej
wyrazem był pogląd wyrażony w wyroku z dnia 21 listopada 2003 r.56, według
którego wykładnia art. 769 k.p.c. w zgodzie z art. 77 ust. 1 Konstytucji prowadzi do
wniosku, że komornik obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej nie
"umyślnie lub przez niedbalstwo", lecz przez działanie "niezgodne z prawem".
Wykładnia art. 769 k.p.c. nie może bowiem pozostawać w sprzeczności
z konstytucyjnym modelem odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez
niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Ten kierunek wykładni
nawiązywał do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r.57,
w którym uznano m.in., że art. 417 k.c. rozumiany w ten sposób, iż Skarb Państwa
ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem
działanie funkcjonariusza przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, jest zgodny
z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Należy jednak odnotować utrzymywanie się interpretacji
odmiennej; w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2002 r.58, przyjęto, że
55
A. Górski , Odpowiedzialność G, s. 93.
56
V CK 56/03, Lex 181502.
57
SK 18/00 ,OTK 2001, nr 8, poz. 256.
58
V CKN 1347/00 "Biuletyn SN" 2003, nr 6, s. 10.
14
dla stwierdzenia odpowiedzialności odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa
niezbędne jest wystąpienie przesłanek tej odpowiedzialności z art. 769 § 2 k.p.c.
2.4.
Stan prawny po 27 stycznia 2004 r.
Rozbieżności na tle zgodności z Konstytucją art. 769 k.p.c. usunął wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z 20 stycznia 2004 r.59, w którym przepis ten został uznany za
niezgodny z art. 77 ust. 1 Konstytucji i utracił moc z dniem 27 stycznia 2004 r..
W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że: „żaden
wypadek wyrządzenia szkody przez władzę publiczną nie powinien ograniczać
możliwości reparacyjnych poszkodowanych poprzez wprowadzenie dodatkowych
przesłanek poza wymienioną w art. 77 Konstytucji bezprawnością.” Wskazał, że:
„(O) po wejściu w życie Konstytucji, odpowiedzialność Skarbu Państwa, skądinąd
normowana w k.c. (art. 417) jest zakotwiczona w art. 77 ust. 1 Konstytucji.” Odwołał
się tym samym do swojego orzeczenia interpretacyjnego z 4 grudnia 2001 r.
dotyczącego art. 417 k.c., podkreślając, że: (O) Skarb Państwa odpowiada obecnie
już bez winy, za sam skutek bezprawnego działania.” Z uwagi na art. 77 ust. 1
Konstytucji i ukształtowanie przezeń "własnej" odpowiedzialności państwa, Skarb
Państwa nie może zatem w tym zakresie, tak jak to było do tej pory, odpowiadać
(choćby solidarnie, co wynika z art. 769 § 2 k.p.c.) na zasadach ukształtowanych
w art. 769 § 1, gdzie wymaga się winy. W konsekwencji Trybunał Konstytucyjny
zanegował
dotychczasowe
postrzeganie
odpowiedzialności
odszkodowawczej
Skarbu Państwa za komorników jako „przystąpienia” do odpowiedzialności
komornika ukształtowanej, co do przesłanek i zakresu, przez art. 769 § 1 k.p.c.
Eliminacja z porządku prawnego ze skutkiem ex tunc60 art. 769 k.p.c. na skutek
wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zrodziła pytanie o podstawę
prawną odpowiedzialności odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa w okresie
59
SK 26/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 3.
60
Na temat czasowych skutków orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 grudnia 2000 r., III ZP 27/00, OSNP 2001, nr 10, poz. 331; uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 23 stycznia 2001 r., III ZP 30/00, OSNP 2001, nr 23, poz. 685 oraz wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 204/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 94, z dnia 19 grudnia
1999 r., I CKN 632/98 i z dnia 19 kwietnia 2000 r., II CKN 272/00, nie publ.).
15
przed 1 września 2004 r., kiedy to weszły w życie znowelizowane przepisy kodeksu
cywilnego o odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa61. W uchwale
z 13 października 2004 r. Sąd Najwyższy62 przyjął, że: Przewidziana w art. 23 ust. 1
u.k.s.e. odpowiedzialność odszkodowawcza komornika za szkodę wyrządzoną
w toku egzekucji [O] przed dniem 1 września 2004 r. jest odpowiedzialnością
deliktową za działanie niezgodne z prawem.” Podkreślił, że: „[O] odpowiedzialność
deliktowa komornika, po eliminacji art. 769 k.p.c. z porządku prawnego, nie może być
oparta na zasadzie winy.[O] Subiektywna, osobista odpowiedzialność komornika
naruszałaby konstytucyjny model odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przy
wykonywaniu władzy publicznej, jeżeli zatem [O] art. 23 ust. 1 u.k.s.e. odsyła do
ogólnych reguł odpowiedzialności deliktowej, to odesłanie to nie może pominąć
konstytucyjnego
modelu
odpowiedzialności
odszkodowawczej
za
szkodę
wyrządzoną wykonywaniem władzy publicznej.”
2.5.
Obowiązujący stan prawny
Ustawą z 24 września 2004 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych i egzekucji
oraz ustawy - Kodeks postępowania cywilnego63 zmieniono art. 23 u.k.s.e. w ten
sposób, że zgodnie z ust. 1 tego przepisu komornik jest obowiązany do naprawienia
szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy
wykonywaniu czynności. Przytoczony przepis nie różnicuje skutków wykonywania
przez komornika czynności w roli organu egzekucyjnego i wykonywania innych
czynności
niemających
takiego
charakteru64.
Odpowiedzialność
komornika
i solidarna z nim odpowiedzialność Skarbu Państwa (art. 23 ust. 3 u.k.s.e.) dotyczy
61
Por. M. Rytlewska, Nowe zasady odpowiedzialności odszkodowawczej komornika, „Palestra” 2004,
nr 9-10, s. 76.
62
III CZP 54/04, OSNC 2005, nr 10, poz. 168.
63
Dz.U. 2004, nr 236, poz. 2356.
64
Tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 24 czerwca 2015 r., II CSK 544/14, Legalis
1310190, w którym podkreślił, że: „Nie ma [G] podstaw, aby interpretując art. 23 u.k.s.e. przez
odwołanie się do art. 2 u.k.s.e. odpowiedzialność odszkodowawczą komornika za szkodę wyrządzoną
niezgodnym z prawem działaniem lub zaniechaniem ograniczać do czynności egzekucyjnych
mających na celu wykonanie orzeczenia sądowego. [G] komornik ponosi odpowiedzialność
odszkodowawczą przewidzianą w tym przepisie zarówno wtedy, gdy wykonuje czynności
egzekucyjne, jak i wtedy, gdy podejmuje inne czynności przekazane ustawą do jego kompetencji.
16
działania i zaniechania przy wykonywaniu wszelkich czynności komornika w zakresie
imperium65.
W
odpowiedzialności
niezmienionym
zastępcy
kształcie
komornika
pozostawiono
oraz
ust.
3
ust.
2
dotyczący
dotyczący
solidarnej
odpowiedzialności Skarbu Państwa wraz z komornikiem. Według art. 36 ust. 3
u.k.s.e. za działania osób zatrudnionych w kancelarii na podstawie umów o pracę lub
umów cywilnoprawnych, w szczególności za asesorów i aplikantów komorniczych,
związane z postępowaniem egzekucyjnym komornik odpowiada jak za działania
własne.
65
Por. E. Bagińska w glosie do uchwały Sądu Najwyższego z 13 października 2004 r., III CZP 54/04,
OSP 2005, nr 10, poz.115; tak też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 lutego 2015 r., IV CSK 302/14,
Legalis 1213126.
17
3.
Wnioski z badań aktowych
3.1.
Uwagi ogólne
W ramach badania aktowego przebadano 68 spraw, wśród których zdecydowanie
przeważały sprawy przeciwko komornikom pozywanym solidarnie ze Skarbem
Państwa, jedynie 2 sprawy dotyczyły roszczeń regresowych dochodzonych przez
Skarb Państwa przeciwko komornikom. Tylko w jednej sprawie pozwany został
wyłącznie Skarb Państwa o naprawienie szkody wyrządzonej niezgodnym z prawem
działaniem komornika. Organem jednostki organizacyjnej reprezentującej Skarb
Państwa był z reguły prezes sądu rejonowego, przy którym działał pozwany
solidarnie ze Skarbem Państwa komornik. W części spraw wskazywany był prezes
przełożonego sądu okręgowego.66
W przeważającej części przebadanych spraw poszkodowanymi, którzy dochodzili
roszczeń odszkodowawczych solidarnie od komorników sądowych i Skarbu Państwa,
byli dłużnicy z postępowań egzekucyjnych. W 73% spraw to oni właśnie wytaczali
powództwa. W 14% spraw powodami były osoby trzecie niebędące stronami
postępowania egzekucyjnego, a w 13% spraw wierzyciele.
Uchybienia, z którymi powodowie wiązali odpowiedzialność odszkodowawczą
komornika były zróżnicowane i nie sposób wyróżnić wśród nich jednej powtarzającej
się grupy. W 14% spraw powodowie zarzucali wadliwe oszacowanie nieruchomości,
którego skutkiem była jej sprzedaż w trybie licytacji publicznej po cenie znacznie
niższej w stosunku do cen rynkowych67. Brak tytułu wykonawczego albo jego upadek
w toku egzekucji był przyczyną powództw odszkodowawczych w 27% przebadanych
66
W wyroku z dnia 24 maja 2007 r. (II CSK 44/07, Legalis 165590) Sąd Najwyższy przyjął, że
w sprawach dotyczących solidarnej odpowiedzialności Skarbu Państwa z komornikiem czynności
procesowe powinien podejmować za Skarb Państwa organ sądu. Stosownie do art. 22 § 3 ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych prezes sądu okręgowego wykonuje czynności administracji
sądowej w stosunku do sądów rejonowych na obszarze właściwości sądu okręgowego oraz sprawuje
nadzór - nad działalnością tych sądów. Zatem prezes sądu okręgowego jest właściwym organem do
podejmowania czynności za Skarb Państwa w tego rodzaju sprawach.
67
Np. sprawa rozpoznawana przez Sąd Okręgowy w Białymstoku pod sygn. akt I C 2018/09.
18
spraw. Zarzuty przewlekłości postępowań egzekucyjnych i nieefektywności działań
komorników były powoływane jako uzasadnienie roszczeń odszkodowawczych w 8%
analizowanych spraw68. Taki sam odsetek powództw dotyczył naruszenia dóbr
osobistych dłużników w toku egzekucji, a w 7% spraw zarzuty kierowane przeciwko
komornikom
dotyczyły
zniszczenia
mienia
dłużników
najczęściej
podczas
wykonywania eksmisji z lokali mieszkalnych. Wśród innych przykładów bezprawnych
działań
komorników,
odszkodowawczą,
z
należy
którymi
powodowie
wymienić:
wiązali
naruszenie
ich
przepisów
odpowiedzialność
o
wyłączeniach
określonych przedmiotów i praw majątkowych spod egzekucji (art. 829-833 k.p.c.)69,
zajęcie wierzytelności nienależącej do dłużnika, prowadzenie egzekucji sposobem
najbardziej uciążliwym dla dłużnika.
Pomijając sprawy, w których Skarb Państwa dochodził roszczeń regresowych
przeciwko komornikom, spośród 68 przebadanych spraw tylko w 5 sprawach
powództwo
zostało
uwzględnione.
Oddalenie
powództwa
w
zdecydowanej
większości przypadków było konsekwencją stwierdzenia braku niezgodności
z prawem działania lub zaniechania komornika, w którym powód upatrywał źródło
poniesionej szkody. Stosunkowo duża część powództw została oddalona z powodu
68
Np. sprawa Sądu Okręgowego w Olsztynie o sygn. akt I C 490/08, w której z pozwem o zapłatę
odszkodowania w kwocie 2 607 000 zł wystąpił dłużnik (spółka z o.o. zajmująca się produkcją win),
zarzucając pozwanemu komornikowi m.in. nierzetelne oszacowanie jego majątku, w szczególności ,
naruszenie art. 942, 947 i 948 k.p.c. przez świadome zaniżenie wartości nieruchomości w protokole
opisu i oszacowania; według ekspertyzy prywatnej z 1997 r. budynki zostały oszacowane na kwotę
1 090 000 zł, natomiast biegły w 2004 r. powołany do oszacowania w postępowaniu egzekucyjnym
wycenił je na 64 tys. zł. Nierzetelna wycena i cena uzyskana w przetargu miały niekorzystny wpływ na
sytuację dłużnika, ponieważ roszczenia jego wierzycieli nie zostały w całości zaspokojone. Prawo
użytkowania wieczystego gruntu zostało sprzedane za 270 tys. zł w marcu 2005 r., a następnie
nabywca po zburzeniu budynków i przekształceniu w prawo własności za cenę 262 000 zł sprzedał
niezabudowaną działkę za kwotę 4 716 050 zł w listopadzie 2007 r. Szkoda według twierdzeń powoda
stanowi sumę wierzytelności niezaspokojonych na skutek niezgodnego z prawem prowadzenia
egzekucji.
69
Np. sprawa Sądu Okręgowego w Piotrkowie Trybunalskim o sygn. akt I C 771/04, w której powódka
domagała się zasądzenia solidarnie od komornika i Skarbu Państwa odszkodowania w kwocie
1 513 451,04 zł oraz renty w kwocie 19 925,87 zł Zarzucała naruszenie art. 829 pkt 4 k.p.c. polegające
na zajęciu narzędzi i przedmiotów służących jej do osobistej pracy zarobkowej (wyposażenie apteki).
Komornik zajął też leki znajdujące się w aptece, które były własnością banku, ponieważ stanowiły
zabezpieczenie udzielonego powódce kredytu. Na skutek zajęcia dłużniczka utraciła koncesję na
prowadzenie apteki i zaprzestała jej prowadzenia. Według twierdzeń pozwu na szkodę, której
naprawienia powódka się domagała, składały się: wartość zajętych mebli i sprzętu oraz kwota
zobowiązań kredytowych, których powódka nie mogła spłacić w związku z zaprzestaniem
prowadzenia działalności gospodarczej. Utratę dochodów oszacowała na kwotę 19 tys. zł miesięcznie.
19
przedawnienia roszczeń odszkodowawczych. Mniejsza część ze względu na
nieudowodnienie przez powoda związku przyczynowego lub szkody.
3.2.
Konstrukcja odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa na
podstawie art. 23 ust. 3 u.k.s.e.
W analizowanym orzecznictwie sądów powszechnych ujmowano odpowiedzialność
odszkodowawczą Skarbu Państwa za niezgodne z prawem działania i zaniechania
komorników w dwojaki sposób. Jako swoiste „przystąpienie” do odpowiedzialności
komornika ukształtowanej w art. 23 ust. 1 u.k.s.e., a więc jako odpowiedzialność tylko
za czyn cudzy70 albo wiązano odpowiedzialność Skarbu Państwa z uchybieniami
jego jednostek organizacyjnych w zakresie nadzoru nad działalnością komorników,
co było równoznaczne z przypisaniem odpowiedzialności za czyn własny. Często
konstrukcja podstawy faktycznej powództwa sugerowała właśnie to ostanie ujęcie, ze
względu na powoływane przez powodów uchybienia sądów rejonowych polegające
na wadliwych rozstrzygnięciach w przedmiocie skarg na czynności komorników albo
zaniechaniu podjęcia czynności na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. W takich
przypadkach pozwy skierowane przeciwko pozwanym solidarnie, tj. Skarbowi
Państwa i komornikowi, zawierały odrębne podstawy faktyczne żądania w stosunku
do każdego z pozwanych. W niektórych sprawach taka odrębność podstaw
faktycznych wynikała z przypisania odpowiedzialności za poszczególne czynności
egzekucyjne komornikowi oraz sądowi rejonowemu jako organowi egzekucyjnemu
np. w egzekucji z nieruchomości71.
70
Tak np. Sąd Okręgowy w Kielcach w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 maja 2012 r. w sprawie o sygn.
akt I C 1932/11.
71
Tak np. pozew w sprawie rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy w Białymstoku w sprawie
o sygnaturze akt I C 2018/09, w którym powód domagał się zasądzenia solidarnie od komornika
i Skarbu Państwa kwoty 350 tys. zł tytułem odszkodowania, zarzucając komornikowi, że wbrew art.
923 k.p.c. nie wezwał go jako dłużnika do zapłaty długu, nie dokonał opisu i oszacowania
nieruchomości, która została sprzedana w trybie licytacji za cenę poniżej wartości rynkowej. Zarzuty
dotyczące Skarbu Państwa dotyczyły czynności sądu w egzekucji z nieruchomości, powodowie
twierdzili, że sąd udzielił przybicia, a następnie przysądzenia własności mimo, że nabywcy nie
wykonali warunków licytacyjnych. W procesie odszkodowawczym sąd badał, czy komornik wyrządził
szkodę umyślnie lub przez niedbalstwo, ponieważ zdarzenia, z którymi powód wiązał szkodę miały
miejsce przed wejściem w życie konstytucji RP z 1997. Uznał, że komornik prowadził egzekucję
zgodnie z przepisami. Ponadto stwierdził, że roszczenie jest przedawnione. Co do Skarbu Państwa
wyjaśnił, że powód powinien uzyskać stwierdzenie niezgodności z prawem postanowienia o przybiciu
20
Dla zobrazowania tego problemu można przedstawić kilka reprezentatywnych
przykładów wyłonionych spośród spraw analizowanych w ramach badania aktowego.
W sprawie o sygn. akt I C 692/10 Sąd Okręgowy w Tarnowie ustalił, że powód
poniósł szkodę polegającą na utracie prawa własności nieruchomości sprzedanej w
toku postępowania egzekucyjnego za cenę nieodzwierciedlającą jej ówczesnej
wartości.
Było
to
następstwem
błędów
popełnionych
przez
komornika,
a
polegających m.in. na wadliwym określeniu powierzchni budynku mieszkalnego oraz
skierowaniu egzekucji do działki nieobjętej wnioskiem wierzyciela o wszczęcie
egzekucji. Dłużnik nie wniósł skargi na opis i oszacowanie nieruchomości, ponieważ
przesyłka zawierająca operat szacunkowy z protokołem opisu i oszacowania po
dwukrotnej awizacji została zwrócona nadawcy jako nieodebrana. Dłużnik w tym
czasie przebywał w innej miejscowości, gdzie opiekował się chorą matką. Sąd
Okręgowy uznał, że sąd rejonowy sprawujący nadzór nad egzekucją z nieruchomości
powinien był skorygować błędy popełnione na etapie opisu i oszacowania.
Uwzględnił powództwo co do kwoty 114 210,67 zł. Za podstawę prawną
odpowiedzialności komornika przyjął art. 23 ust. 1 u.k.s.e., a Skarbu Państwa art.
417 k.c. Deliktem, za który odpowiedzialność odszkodowawczą Sąd ten przypisał
Skarbowi Państwa, było zaniechanie podjęcia z urzędu w toku egzekucji z
nieruchomości czynności na podstawie art. 759 § 2 k.p.c. w celu skorygowania
wadliwych czynności komornika72.
W podobnej sprawie dotyczącej sprzedaży nieruchomości w postępowaniu
egzekucyjnym za cenę niższą od cen rynkowych, w której powództwo o zapłatę
odszkodowania zostało oddalone73, Sąd Apelacyjny w Lublinie,
w uzasadnieniu
i przysądzeniu własności, gdyż sąd w procesie odszkodowawczym nie może samodzielnie oceniać
bezprawności orzeczenia innego sądu. Ponadto roszczenie również uległo przedawnieniu.
72
Taką ocenę prawną przedstawił również Sąd Okręgowy w Warszawie w uzasadnieniu wyroku z dnia
11 października 2010 r. XXV C 1132/08; w ustalonym przez ten Sąd stanie faktycznym komornik
prowadził egzekucję z nieruchomości stanowiącej majątek odrębny żony dłużnika, mimo że klauzula
wykonalności uprawniała wierzyciela do egzekucji z majątku wspólnego, skargi dłużnika i jego
małżonki na czynności komornika były wielokrotnie oddalane lub odrzucane. Sad Okręgowy uznał, że
wadliwe rozstrzygnięcia sądu rejonowego w przedmiocie tych skarg jak i niezastosowanie art. 759 § 2
k.p.c. stanowi delikt, za który Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 417 k.c,
niezależnie od odpowiedzialności komornika na podstawie art. 23 u.k.s.e.
73
Wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z 10 sierpnia 2009 r. w sprawie o sygn. akt I C 278/09.
21
wyroku74 stwierdził, że powód nie wskazał, jakie bezprawne działania lub
zaniechania
zarzuca pozwanemu Skarbowi Państwa, a w szczególności, jakie
postanowienia powinny być przez sąd wydane i nie zostały wydane w oparciu o art.
759 § 2 k.p.c.
Obie
sprawy
dotyczyły
uchybień
organów
egzekucyjnych
w
egzekucji
z nieruchomości, w której rola sądu rejonowego ma dwojaki charakter. Po pierwsze,
sprawuje on nadzór judykacyjny nad komornikiem od momentu wszczęcia egzekucji
z nieruchomości, a po drugie, działa jako organ egzekucyjny we wszystkich stadiach
tej egzekucji od momentu zakończenia licytacji. W obu sprawach sądy uznały, że dla
przypisania
odpowiedzialności
Skarbowi
Państwa
konieczne
było
ustalenie
niezgodnego z prawem działania lub zaniechania sądu rejonowego sprawującego
nadzór judykacyjny nad komornikiem i jednocześnie występującego w roli organu
egzekucyjnego. Przedmiotem ustaleń i oceny w kontekście niezgodność z prawem
w obu sprawach były czynności sądu rejonowego nadzorującego egzekucję
z nieruchomości. Sądy uznały, że błędy komorników powinny były zostać
skorygowane przez sąd rejonowy wyposażony w instrumenty nadzorcze (art. 759 § 2
k.p.c.).
Koncepcja odpowiedzialności Skarbu Państwa na zasadzie przystąpienie do
komornika odpowiadającego na podstawie art. 23 ust. 1 u.k.s.e. została zastosowana
przez Sąd Okręgowy w Warszawie75 w sprawie, w której zapłaty odszkodowania
dochodził wierzyciel hipoteczny. Z powodu błędów komornika i nadzorującego go
sądu rejonowego nie brał on udziału w egzekucji z nieruchomości. Uzasadniając
pozew skierowany przeciwko komornikowi i Skarbowi Państwa, wskazał na
uchybienia komornika polegające na niezażądaniu od wierzyciela egzekwującego
odpisu z księgi wieczystej wbrew art. 913 § 1 pkt 1 k.p.c., niezawiadomieniu
wierzyciela hipotecznego o opisie i oszacowaniu (naruszenie art. 945 § 1 k.p.c.), na
skutek czego nie był on uczestnikiem postępowania egzekucyjnego, a w opisie i
oszacowaniu nieruchomości nie wskazano hipotek, naruszając tym samym art. 947
§1 pkt 3 k.p.c. Zarzuty dotyczące Skarbu Państwa odnosiły się do czynności sądu
74
Wyrok z 24 listopada 2009 r. w sprawie o sygn. akt I ACa 576/09.
75
Wyrok z 17 listopada 2010 r. w sprawie o sygn. akt III C 1005/09.
22
rejonowego
nadzorującego
egzekucję
z
nieruchomości
i
były
związane
z czynnościami tego sądu jako organu egzekucyjnego w egzekucji z nieruchomości.
Dotyczyły
niedoręczenia
wierzycielowi
hipotecznemu
odpisów
postanowień
o przybiciu i przysądzeniu własności oraz pominięciu go w podziale sumy uzyskanej
z egzekucji. Pozwany Skarb Państwa bronił się zarzutem, że uchybienia sądu
rejonowego mogą być rozpatrywane w kategoriach przyczynienia się do powstania
szkody, a nie zdarzenia sprawczego wywołującego uszczerbek majątkowy po stronie
powoda. Wyrokiem z 17 listopada 2010 r. Sąd Okręgowy uwzględnił powództwo
w całości, zasądzając na rzecz powoda solidarnie od komornika i Skarbu Państwa
kwotę 98 535,10 zł. W uzasadnieniu wyjaśnił: „[O] przesłanek odpowiedzialności
Skarbu Państwa należy upatrywać w związku z bezprawnym zaniechaniem, którego
dopuścił się komornik sądowy. Zaniechanie to jest wystarczające dla przyjęcia
solidarnej odpowiedzialności Skarbu Państwa przewidzianej w art. 23 ust. 3
u.k.s.e.[O] stanowi on samoistną podstawę prawną odpowiedzialności Skarbu
Państwa, która jest ściśle związana z odpowiedzialnością komornika.” W tej sprawie
Sąd Okręgowy uznał, że Skarb Państwa niezależnie od oceny prawnej działań
podejmowanych przez jego jednostki organizacyjne, ponosi odpowiedzialność za
zaniechania komornika na zasadzie tzw. „przystąpienia”.
Identyfikowany w praktyce orzeczniczej sądów powszechnych problem charakteru
odpowiedzialności Skarbu Państwa na podstawie art. 23 ust. 3 u.k.s.e. jest również
przedmiotem analiz w doktrynie76. Nowy stan prawny w dziedzinie odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa sprawił, że aktualności nabrało
zagadnienie podstawy prawnej odpowiedzialności państwa za niezgodne z prawem
działania lub zaniechania komornika, ponieważ ustawodawca w art. 23 ust. 3 u.k.s.e.
przesądził tylko o solidarnym charakterze odpowiedzialności tych dwóch podmiotów.
W literaturze podjęto rozważania w tej kwestii, próbując udzielić odpowiedzi na
pytanie, czy mamy do czynienia z tzw. „przystąpieniem” Skarbu Państwa do
odpowiedzialności komornika, której przesłanki kształtuje ust. 1 tego przepisu, czy
76
E. Bagińska, R. Hauser, Z. Niewiadomski, J. Parchomiuk, A. Wróbel, System Prawa
AdministracyjnegoG, s. 414-415; W. Tomalak, Status ustrojowy..., s. 167-176.
23
też jest to „własna” odpowiedzialność państwa za niezgodne z prawem działania lub
zaniechania jego jednostek organizacyjnych, a więc na podstawie art. 417 k.c.77.
Na rzecz pierwszego stanowiska przemawia wykładnia językowa i systemowa, a w
szczególności brak odesłania w art. 23 ust. 3 u.k.s.e. do przepisów kodeksu
cywilnego78. Wyłączenie reżimu kodeksowego sprawia, że odpowiedzialność za
skutki czynności o charakterze orzeczniczym komornika nie wymaga stwierdzenia
niezgodności z prawem we właściwym postępowaniu czyli uzyskania tzw.
prejudykatu. Odmiennie niż przewiduje art. 4171 § 3 k.c., bezczynność komornika nie
musi być stwierdzona we właściwym trybie. To samo należy odnieść do
przewlekłości postępowania egzekucyjnego. Przepis art. 23 u.k.s.e. nie wymaga
uprzedniego wniesienia skargi na przewlekłość postępowania w celu dochodzenia
odszkodowania79.
Z
kolei
wyłączona
byłaby
w
świetle
tej
interpretacji
odpowiedzialność zarówno komornika, jak i Skarbu Państwa na zasadzie słuszności
(art. 4172 k.c. ), ponieważ art. 23 u.k.s.e. przewiduje odpowiedzialność jedynie za
niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie. W konsekwencji art. 23 u.k.s.e.
należałoby uznać za przepis kształtujący w sposób wyczerpujący przesłanki
odpowiedzialności odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa i będący
przepisem szczególnym w rozumieniu art. 421 k.c. wyłączającym stosowanie art.
417-4172 k.c. W doktrynie podkreśla się, że konstrukcja solidarnej odpowiedzialności
pozostaje w ścisłym związku z publicznoprawnym statusem komornika, który działa
w imieniu państwa, chociaż dokonuje czynności na wniosek wierzyciela. Komornik
ponosi odpowiedzialność za czyn własny, natomiast Skarb Państwa odpowiedzialny
jest za czyn cudzy. Węzeł solidarności ma charakter bezwzględny i niezależny od
zasad, na jakich kształtowana jest odpowiedzialność komornika i Skarbu Państwa.
W tak skonstruowanym modelu odpowiedzialności wyłączona jest możliwość
77
AdministracyjnegoG, s. 414-415.
78
AdministracyjnegoG, s. 414.
79
24
skutecznego
podnoszenia
w
trakcie
procesu
odszkodowawczego
zarzutu
spowodowania szkody wyłącznie przez komornika80.
Według drugiego rozważanego rozwiązania przyjęcie, że na podstawie art. 23 ust. 3
u.k.s.e. odpowiedzialność Skarbu Państwa ma charakter odpowiedzialności za czyn
własny,
uzasadnia
odesłanie
do
kodeksowego
reżimu
odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa. W konsekwencji wobec niedopuszczalności
w postępowaniu egzekucyjnym skargi na niezgodność z prawem prawomocnego
orzeczenia, zgodnie z art. 4241bk.p.c., dochodzenie odszkodowania uzależnione jest
od uprzedniego wyczerpania środków prawnych.
Przedstawione sposoby interpretacji art. 23 ust. 3 u.k.s.e. oparte bądź to na
konstrukcji odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za cudzy czyn,
bądź za czyn własny w związku z uchybieniami sądów rejonowych w sferze nadzoru
judykacyjnego nad komornikami, nie mogą być traktowane jako wzajemnie
wykluczające się81. Jeżeli jako źródło szkody traktowane są tylko czynności
komornika
lub
jego
zaniechania,
to
Skarb
Państwa
„przystępuje”
do
odpowiedzialności komornika ukształtowanej na podstawie art. 23 ust. 1 u.k.s.e.
Ustawodawca, uznając określony związek prawny między komornikiem a Skarbem
Państwa (strukturą sądownictwa), ustanowił solidarną odpowiedzialność tego
drugiego w ramach stanu faktycznego przewidzianego hipotezą art. 23 ust. 1
u.k.s.e82. Jeżeli natomiast w ramach podstawy faktycznej powództwa poszkodowany
źródła szkody upatruje także w uchybieniach sądu rejonowego w zakresie nadzoru
judykacyjnego nad komornikiem, to odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu
Państwa w tym zakresie regulują przepisy art. 417-4172 k.c.
80
Por. W. Tomalak, Status ustrojowyG, s. 173.
81
Odmiennie E. Bagińska, R. Hauser, Z. Niewiadomski, J. Parchomiuk, A. Wróbel, System Prawa
AdministracyjnegoG, s. 415, którzy opowiadają się za pierwszym wariantem interpretacyjnym;
wyjaśniają, że konstrukcja solidarnej odpowiedzialności Skarbu Państwa wprowadzona została jako
gwarancja uzyskania przez poszkodowanego kompensacji szkody, zwłaszcza na wypadek gdyby
komornik stracił wypłacalność bądź wyczerpana została suma ubezpieczenia jego odpowiedzialności
cywilnej. Funkcja ochronna widoczna jest w szczególności w wypadku czynności nieobjętych
obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej. Zdaniem wymienionych autorów
pozostaje więc nadal aktualna wypowiedź Sądu Najwyższego na tle wykładni art. 769 k.p.c. iż Skarb
Państwa „nie odpowiada za komornika, lecz obok niego, bo solidarnie z nim”.
82
K. Lubiński, A. Laskowska, Nowelizacje ustawy o komornikach sądowych i egzekucji w latach 19992008, „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2008, nr 10-12, s. 26.
25
Przytoczone przykłady z orzecznictwa sądów powszechnych wymagają zwrócenia
uwagi na to, że prowadząc egzekucję z innych rzeczy i praw majątkowych komornik
nie podlega permanentnemu nadzorowi sądu rejonowego tak jak w przypadku
egzekucji z nieruchomości. Sygnałem dla sądu o uchybieniach popełnionych przez
komornika jest z reguły skarga (art. 767 k.p.c.) wniesiona przez strony lub osoby
trzecie. Jeżeli sąd w żaden sposób nie zostanie powiadomiony o potrzebie objęcia
sprawy egzekucyjnej nadzorem judykacyjnym, nie ma możliwości podjęcia czynności
zmierzających do skorygowania błędów, jakie popełnił komornik. Nawet jednak
wówczas Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie
art. 23 ust. 3 u.k.s.e., a zaniechanie przez poszkodowanego wniesienia skargi na
czynność komornika, w wyniku której została wyrządzona szkoda, należy ocenić
w płaszczyźnie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody (art. 362
k.c.). Aktualność zachowują w tym względzie poglądy doktryny i judykatury na
gruncie dawnego art. 769 § 2 k.p.c., zgodnie z którymi ocena przyczynienia się
poszkodowanego powinna następować z uwzględnieniem nie tylko tego, czy
wyczerpane zostały środki prawne przewidziane dla postępowania egzekucyjnego,
lecz czy za pomocą tych środków można było zapobiec szkodzie.
Jeżeli poszkodowany skorzystał z przysługujących mu środków prawnych, za
pomocą których nie udało się jednak wzruszyć wadliwych czynności egzekucyjnych
i doszło np. do wydania przez sąd błędnego rozstrzygnięcia w przedmiocie skargi na
czynności komornika, to ograniczenie obowiązku odszkodowawczego ze względu na
przyczynienie się poszkodowanego nie może być brane pod uwagę. Aktualizują się
natomiast przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną niezgodnym z prawem orzeczeniem, tj. art. 4171 § 2 k.c. w zw.
z art. 7674§ 3 k.p.c. w zw. z art. 4241b k.p.c.
3.3.
Niezgodność z prawem działania lub zaniechania
W świetle dominującego w doktrynie i judykaturze stanowiska, pojęcie „niezgodności
z prawem” ma znaczenie węższe niż bezprawność w rozumieniu przepisów kodeksu
cywilnego. Nie obejmuje bowiem niezgodności z normami pozaprawnymi, do których
zalicza się m.in. zasady współżycia społecznego. Takie rozumienie niezgodności
26
z prawem wywodzi się z orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, który utożsamia
"prawo" z normami prawnymi zakodowanymi w konstytucyjnie określonych źródłach
prawa (art. 87-94 Konstytucji RP), a niezgodność określa jako "zaprzeczenie
zachowania uwzględniającego nakazy i zakazy wynikające z normy prawnej"83. W
wyroku z dnia 9 września 2015 r.84 Sąd Najwyższy przyjął, że działanie komornika
zgodne z dominującym kierunkiem wykładni przepisu regulującego postępowanie
egzekucyjne, lub w razie sprzeczności poglądów prawnych wybór jednego z nich nie
uzasadnia przyjęcia przesłanki bezprawności działania w rozumieniu art. 23 ust.
1u.k.s.e.85. Nawiązał tym samym do poglądów judykatury w kwestii wykładni pojęcia
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia w rozumieniu art. 4241 k.p.c.,
według których musi ona mieć charakter kwalifikowany i zachodzi tylko wtedy, gdy
przy wydaniu orzeczenia dopuszczono się rażąco błędnej wykładni prawa lub rażąco
niewłaściwego
zastosowania
prawa
w
zakresie
regulacji
istotnych
i nieuzasadniających odmiennych ocen. Orzeczenie nie może być uznane za
niezgodne z prawem w przypadku opowiedzenia się przez orzekający sąd za jedną z
możliwych interpretacji przepisów prawa, przeciwny bowiem pogląd zagrażałby takim
wartościom, jak stabilność obrotu prawnego, swoboda sądu w ocenie materiału
dowodowego i stosowaniu prawa86.
W orzecznictwie za niezgodne z prawem czynności komornika uznaje się
przykładowo: wyegzekwowanie z konta dłużnika wierzytelności po ogłoszeniu
83
Por uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00, OTK
2001, nr 8, poz. 256, tak też Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 8 stycznia 2002 r., I CKN 581/99, OSNC
2002, nr 10, poz. 128 oraz M. Safjan, Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej (po 1
września 2004 roku), Warszawa 2004, s. 39-40.
84
IV CSK 659/14, Legalis 1360217.
85
Stan faktyczny, na kanwie którego został sformułowany ten pogląd, przedstawiał się w ten sposób,
że komornik prowadził postępowanie egzekucyjne z udziałem następcy prawnego pierwotnego
wierzyciela – banku, który został przejęty przez inny bank - na podstawie tytułu wykonawczego,
któremu nie nadano klauzuli wykonalności na rzecz następcy prawnego wierzyciela (art. 788 § 1
k.p.c.). Rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego w kwestii
konieczności uzyskania klauzuli wykonalności na rzecz następcy prawnego wierzyciela w przypadku
sukcesji uniwersalnej w toku egzekucji, zostały usunięte uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 26
czerwca 2014 r., III CZP 46/14 (OSNC z 2014 r. Nr 4, poz. 42), w której przyjęto, że po wszczęciu
egzekucji w razie połączenia się banków przez przeniesienie całego majątku banku przejmowanego
przez bank przejmujący, konieczne jest nadanie klauzuli wykonalności na rzecz banku przejmującego
na podstawie art. 788 § 1 k.p.c.
86
Por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia: 7 lipca 2006 r., I CNP 33/06, OSNC 2007, Nr 2, poz. 35;
22 czerwca 2007 r., III CNP 37/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 94; 13 grudnia 2007 r., I BP 36/07, OSNP
2009, nr 3-4, poz. 36; 13 listopada 2014 r., IV CNP 8/14, Legalis 1187092.
27
upadłości
tego
dłużnika87,
nierzetelnie
sporządzony
opis
i
oszacowanie
nieruchomości88, wydanie nabywcy sprzedanych ruchomości pomimo nieuiszczenia
ceny nabycia89, zaniechanie uchylenia na podstawie art. 359 § 2 k.p.c. postanowień
o kosztach egzekucji wydanych w oparciu o przepis uznany przez Trybunał
Konstytucyjny za sprzeczny z Konstytucją90, przeprowadzenie licytacji z naruszeniem
art. 952 k.p.c., tj. przed uprawomocnieniem się opisu i oszacowania i upływem
terminu określonego w tym przepisie91, prowadzenie egzekucji na rzecz osoby
fizycznej na podstawie bankowych tytułów wykonawczych92.
Wydaje się oczywiste, że art. 23 ust. 1 u.k.s.e. nie daje podstaw do przypisania
komornikowi
odpowiedzialności
na
zasadzie
ryzyka,
niemniej
jednak
w analizowanych sprawach widoczne było zatarcie różnicy między zasadą ryzyka
a niezgodnością z prawem, w szczególności jeśli chodzi o podstawy faktyczne żądań
formułowane przez poszkodowanych. Różnicę między odpowiedzialnością za
działania niezgodne z prawem a odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka ilustruje
sprawa rozpoznawana przez Sąd Okręgowy w Krakowie93. Powód (wierzyciel
z postępowania egzekucyjnego) domagał się zapłaty odszkodowania solidarnie od
komornika i Skarbu Państwa. Wskazywał w pozwie na uchybienia komornika
dotyczącego m.in. wadliwie prowadzonej egzekucji z rachunku bankowego, a w
szczególności doprowadzenia do sytuacji, w której dłużnik wykorzystał środki
nieobjęte zakazem wypłat na podstawie art. 890 § 2 k.p.c.94 na inny cel niż wypłata
87
Por. wyrok Sądu Najwyższego z 20 maja 2011 r., IV CSK 588/10, Legalis 440132
88
W wyroku z dnia 5 lutego 2014 r.(V CSK 172/13, Legalis 993314) Sąd Najwyższy uznał za działanie
niezgodne z prawem protokół opisu i oszacowania, w którym komornik nie podał, że nieruchomość
jest zadrzewiona i przebiega przez nią rów melioracyjny.
89
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 1 grudnia 2011 r., I ACa 1181/11, Legalis 466480.
90
Wyrok Sądu Najwyższego z 8 lutego 2012 r., V CSK 68/11, Legalis 443539.
91
Wyrok Sądu Najwyższego z 16 marca 2007 r., III CSK 381/06, Legalis 93282.
92
Wyrok Sądu Najwyższego z 10 lutego 2010 r., V CSK 272/09, Legalis 35065.
93
Sygn. akt I C 1582/09.
94
Według art. 890 § 2 k.p.c. wynikający z zajęcia wierzytelności z rachunku bankowego zakaz wypłat
z tego rachunku nie dotyczy bieżących wypłat na wynagrodzenie za pracę wraz z podatkami i innymi
ciężarami ustawowymi oraz na zasądzone alimenty i renty o charakterze alimentacyjnym zasądzone
tytułem odszkodowania - do wysokości przeciętnego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału
ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym
Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski" na podstawie art. 20 pkt 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2013 r. poz. 1440). Wypłata
na wynagrodzenie za pracę następuje po złożeniu komornikowi odpisu listy płac lub innego
28
wynagrodzeń pracowniczych. Sąd Okręgowy w Krakowie w uzasadnieniu wyroku
dnia z 24 października 2011 r. zanegował pogląd prezentowany przez stronę
powodową, że odpowiedzialność odszkodowawcza komornika na podstawie art. 23
ust. 1 u.k.s.e. obejmuje także sytuacje, w których źródło bezprawności tkwi w
czynnościach
innych
odpowiedzialność
za
podmiotów.
bezprawne
Wyjaśnił,
działania
że
lub
komornik
zaniechania
„nie
ponosi
uczestników
postępowania egzekucyjnego, w szczególności za działania banku, który prowadzi
zajęty rachunek bankowy dłużnika. To, czy wypłaty z rachunku bankowego dokonane
w granicach udzielonego przez komornika zezwolenia na podstawie art. 890 § 2
k.p.c. rzeczywiście zostały dokonane na rzecz pracowników oraz czy z rachunku
tego, pomimo zajęcia dokonywano jeszcze innych wypłat pozostaje poza jakąkolwiek
kontrolą komornika.”
Pogląd taki był prezentowany w doktrynie i judykaturze jeszcze przed nowelizacją art.
23 ust. 1 u.k.s.e. po uchyleniu art. 769 k.p.c. na skutek wejścia w życie wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 stycznia 2004 r.95. Odróżnienie zasady ryzyka
od zasady odpowiedzialności za działania lub zaniechania niezgodne z prawem
nabiera istotnego znaczenia w sytuacjach, w których komornik został wprowadzony
w błąd przez wierzyciela co do danych dłużnika np. przez podanie błędnego numer
PESEL, co w rezultacie doprowadziło do
wszczęcia egzekucji przeciwko osobie
niebędącej dłużnikiem96. To samo należy odnieść do przedstawienia przez fikcyjnego
wierzyciela nieautentycznego tytułu wykonawczego.
wiarygodnego dowodu, a wypłata na alimenty i renty alimentacyjne - tytułu wykonawczego
stwierdzającego obowiązek dłużnika do płacenia alimentów lub renty.
95
Tak np. H. Ciepła, J. Skibińska-Adamowicz, Status prawny komornika i podstawy jego
odpowiedzialności odszkodowawczej po uchyleniu art. 769 k.p.c. „Przegląd Prawa Egzekucyjnego”
2006, nr 4-6, s. 19 i nast., według których przyjęcie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest
możliwe tylko w przypadkach przewidzianych w ustawie, które przewidują jednocześnie przesłanki
egzoneracyjne umożliwiające uwolnienie się od odpowiedzialności odszkodowawczej; zasadę ryzyka
jako podstawę odpowiedzialności odszkodowawczej komornika w okresie przed zmianą art. 23 ust. 1
u.k.s.e. a po uchyleniu art. 769 k.p.c. wykluczył także Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 kwietnia 2006
r. IV CSK 6/06, opowiadając się za wykładnią art. 23 ust. 1 u.k.s.e. w zgodzie z art. 77 ust. 1
Konstytucji, który wprowadza odpowiedzialność państwa za niezgodne z prawem wykonywanie
władzy publicznej.
96
Według obowiązującego stanu prawnego numer PESEL dłużnika jest podany w treści klauzuli
wykonalności, co wynika z obowiązującego od 2 września 2014 r. § 4, pkt. 1 rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z dnia 6 sierpnia 2014 r. w sprawie określenia brzmienia klauzuli wykonalności (Dz.U.
z 2014 r. poz. 1092).
29
Na różnicę między ryzykiem a niezgodnością z prawem powołał się również Sąd
Apelacyjny w Warszawie97 w sprawie, w której dłużnik domagał się od komornika
i Skarbu Państwa zapłaty odszkodowania i zadośćuczynienia za uszczerbek na
zdrowiu, jaki poniósł na skutek pobicia przez pracownika agencji ochrony przybranej
przez komornika do wykonania eksmisji. Powództwo zostało oddalone z powodu
nieudowodnienia przez powoda, że doznał szkody na skutek bezprawnego działania
komornika i osób przez niego przybranych do przeprowadzenia eksmisji. Sąd
Okręgowy w Warszawie98 rozpoznający sprawę w pierwszej instancji uznał, że nawet
gdyby
„działania
odpowiedzialność
podmiotu
przybranego
odszkodowawczą
do
komornika,
pomocy
to
w
muszą
egzekucji
one
rodziły
pozostawać
w związku z czynnościami egzekucyjnymi, a zatem, wiązać się z zakresem zlecenia.
Niekwestionowanym w sprawie faktem było zaś to, że zlecenie to obejmowało
ochronę komornika i pomoc w uzyskaniu dostępu do budynku, nie zaś stosowanie
przymusu fizycznego wobec osób znajdujących się w nim, czy ich usunięcie. [O]
Stąd też nawet przy założeniu prawdziwości twierdzeń powoda o pobiciu go przez
pracowników ochrony, to takie działanie nie pozostaje w związku z czynnościami
egzekucyjnymi, a można je zakwalifikować jako podjęte niejako przy sposobności
i przy okazji tychże czynności.” Uzupełniając ocenę prawną Sądu pierwszej instancji
Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że „wprawdzie na podstawie art. 36 ust. 3
u.k.s.e. za działania osób wymienionych w ust. 1 i 2 tego przepisu związane
z postępowaniem egzekucyjnym komornik odpowiada jak za działania własne, co
jednak nie oznacza odpowiedzialności absolutnej. Odpowiedzialność komornika na
podstawie art. 23 ust. 1 u.k.s.e. za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności
urzędowych nie jest odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka. W każdym wypadku
musi zostać wykazana bezprawność działania organu egzekucyjnego.”
Problem, jaki wyłonił się na tle spraw analizowanych w ramach badania aktowego
dotyczył wpływu rozstrzygnięcia w przedmiocie skargi na czynności komornika na
dokonywaną przez sąd orzekający o powództwie odszkodowawczym ocenę
niezgodności z prawem działania lub zaniechania organu egzekucyjnego. Podejście
sądów w tej kwestii było rozbieżne. Zdecydowana większość z nich przyjmowała
97
Sygn. akt I ACa 1137/11.
98
30
związanie prawomocnym postanowieniem w przedmiocie skargi na czynności
komornika, wskazując jako podstawę normatywną związania art. 365 § 1 k.p.c. albo
w ogóle nie podając źródła mocy wiążącej tego orzeczenia. Konsekwencją tego
stanowiska było to, że sądy nie dokonywały samodzielnie oceny działania lub
zaniechania komornika, z którym poszkodowany wiązał powstanie szkody w
aspekcie zgodności z prawem99. Oddalone lub nawet odrzucone skargi na czynności
komornika, z którymi poszkodowany wiązał szkodę, stanowiły argument za
przyjęciem braku bezprawności po stronie pozwanego komornika100. Należy jednak
odnotować, że w badanych sprawach była też prezentowana koncepcja odmienna,
oparta
na
założeniu
samodzielności
jurysdykcyjnej
sądu
w
sprawie
odszkodowawczej w zakresie oceny przesłanki niezgodności z prawem działania lub
zaniechania organu egzekucyjnego101.
99
Tak np. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 26 listopada 2009 r. w sprawie o sygn. akt I
ACa 359/09, który stwierdził, że proces odszkodowawczy nie stanowi czynności kontrolnych
w stosunku do prowadzonej egzekucji ani nadzoru nad nią. Przyjął związanie oceną prawną sądów,
które oddaliły zażalenia na postanowienia sądów rozstrzygające skargi powoda na opis i oszacowanie
nieruchomości. Sąd ten wywiódł związanie tymi orzeczeniami z art. 365 § 1 k.p.c. Powołał też
1
w uzasadnieniu art. 417 § 2 k.c. wyjaśniając, że chcąc zakwestionować zgodność z prawem
orzeczeń sądowych powód powinien uprzednio uzyskać prejudykat. Podobnie Sąd Okręgowy
w Warszawie w sprawie o sygn. akt V Ca 1407/11, w której niezgodność z prawem czynności
komornika polegała na pobraniu opłat egzekucyjnych po zawieszeniu postępowania egzekucyjnego
z uwagi na otwarcie postępowania układowego w stosunku do dłużnika. Na skutek skargi dłużnika
postanowienie komornika ustalające koszty egzekucji zostało uchylone. W procesie
odszkodowawczym Sąd Okręgowy w Warszawie stwierdził, że ”nie może ingerować w ocenę
prawidłowości ustalenia wysokości i pobrania opłat egzekucyjnych, co było już przedmiotem oceny
sądu rejonowego, który na skutek skarg na czynności komornika przesądził o bezzasadności ustalenia
i pobrania przez komornika opłaty egzekucyjnej, uchylając w tym zakresie zaskarżone postanowienie.
Skoro zatem kwestia ta została już prawomocnie przesądzona w rozstrzygnięciach sądu rejonowego,
to w niniejszym procesie sąd jest związany tą oceną.” Identyczną argumentację zaprezentował Sąd
Okręgowy w Nowym Sączu w sprawie o sygn. akt I C 865/11, oddalając powództwo o naprawienie
szkody wyrządzonej przez komornika w toku egzekucji z nieruchomości (zaniżona wycena).
W uzasadnieniu wyroku stwierdził, że powodowie wiążą solidarną odpowiedzialność Skarbu Państwa
z wadliwym rozpoznaniem przez sąd rejonowy środków zaskarżenia, które jako dłużnicy wnosili
w postępowaniu egzekucyjnym. W pozwie podnieśli te same zarzuty co do opisu i oszacowania, które
przedstawili w skardze na czynności komornika. Została ona oddalona. W ocenie Sądu Okręgowego
rozpoznającego sprawę o odszkodowanie powodowie próbowali podważyć prawomocne orzeczenie
rozstrzygające o ich skardze.
100
Tak np. Sąd Okręgowy we Wrocławiu w sprawie o sygn. akt I C 805/09.
101
Ta koncepcja znalazła odzwierciedlenie w uzasadnieniu wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie
z dnia 11 października 2010 r., w sprawie o sygn. akt XXV C 1132/08, który samodzielnie ocenił
bezprawność działania komornika, który prowadził egzekucję z majątku odrębnego małżonka
dłużnika, mimo że z treści klauzuli wykonalności wynikało ograniczenie egzekucji tylko do majątku
wspólnego; sąd rejonowy błędnie oddalał bądź odrzucał skargi dłużnika i małżonka dłużnika na
czynności komornika. Sąd Okręgowy stwierdził, że pozwanym można postawić zarzut zaniechania
w działaniu, do którego byli zobowiązani przez obowiązujące przepisy prawa – art. 759 § 2 k.p.c.
31
Uzasadniając
pierwsze
z
przedstawionych
stanowisk,
sądy
powszechne102
powoływały się na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 września
2002 r.103, według którego w postępowaniu o zasądzenie odszkodowania sąd jest
związany prawomocnymi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu stanowiącym
według powoda źródło szkody. Pogląd ten został sformułowany na kanwie stanu
faktycznego, w którym powódka domagała się zasądzenia od Skarbu Państwa
odszkodowania i zadośćuczynienia z uwagi na uchybienia sądu rejonowego
odnoszące się do czynności tego sądu jako organu egzekucyjnego w egzekucji z
nieruchomości, a dokonane po zamknięciu przetargu. Jednym z zarzutów było
objęcie planem podziału kosztów egzekucji, mimo że ustalające je postanowienie
komornika nie było prawomocne. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że uwzględnienie przy
podziale
sumy
uzyskanej
z
egzekucji
kosztów
egzekucji
ustalonych
w
nieprawomocnym postanowieniu komornika nie wystarcza do przyjęcia bezprawności
w rozumieniu art. 417 k.c. Regułą powinno być dokonanie podziału sumy po
uprawomocnieniu się postanowienia o ustaleniu kosztów egzekucji. Jednak środkiem
zaskarżenia planu podziału są zarzuty oraz zażalenie na postanowienie w
przedmiocie
zarzutów.
Niewykorzystanie
przez
powódkę
postępowania
odwoławczego w zakresie kosztów egzekucji wyłącza zarzut bezprawności,
ponieważ w postępowaniu o zasądzenie odszkodowania sąd jest związany
prawomocnymi orzeczeniami wydanymi w postępowaniu stanowiącym według
powoda źródło szkody. Postępowanie o zasądzenie odszkodowania nie może stać
się nieprzewidzianym w porządku prawnym trybem wzruszenia prawomocnych
orzeczeń. Zaprzeczałoby to konstytucyjnej zasadzie państwa prawa oraz podległości
sędziów ustawom (art. 2 i art. 178 ust. 1 Konstytucji).
Podejmując próbę odniesienia się do prezentowanych w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, a także sądów powszechnych, poglądów dotyczących związania sądu
orzekającego o roszczeniu odszkodowawczym rozstrzygnięciem w przedmiocie
skargi na czynności komornika, którego treść ma „przesądzać” o bezprawności
działania organu egzekucyjnego, należy wskazać, że związanie orzeczeniem innego
w stosunku do sądu i art. 824 § 1 pkt 2 k.p.c. i art. 825 pkt 3 k.p.c. w stosunku do komornika
sądowego.
102
Np. Sąd Okręgowy w Olsztynie w uzasadnieniu wyroku w sprawie I C 490/08.
32
sądu powinno mieć podstawę normatywną jako odstępstwo od zasady autonomii
jurysdykcyjnej sądu. Jak pokreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 15
stycznia 2015 r.104 w zasadzie tej zawiera się także dyrektywa interpretacyjna, tym
istotniejsza, że powiązana z zasadą niezawisłości sędziowskiej oraz zasadą
swobodnej oceny dowodów, z których wynika kompetencja sądu do samodzielnego
rozstrzygania wszystkich zagadnień występujących w sprawie. Ograniczenie tej
kompetencji musi znajdować wyraźne oparcie w ustawie, a wszystkie wyłączenia
i wyjątki od tej zasady powinny być interpretowane ścieśniająco.
Takiej podstawy prawnej w analizowanej sytuacji nie może stanowić art. 365 § 1
k.p.c., który określa zasadniczy skutek prawomocnego orzeczenia, jakim jest
związanie nim określonych podmiotów105. Skutek ten aktualizuje się w innym
postępowaniu niż to, w którym wydane zostało orzeczenie. W piśmiennictwie
przyjmuje się, że moc wiążąca prawomocnego orzeczenia dotyczy co do zasady
wyroków oraz postanowień co do istoty sprawy w postępowaniu nieprocesowym,
gdyż
tego
właśnie
rodzaju
orzeczenia
mają
walor
prawny
na
zewnątrz,
w przeciwieństwie do orzeczeń innej kategorii, których znaczenie przejawia się tylko
wewnątrz określonego postępowania (tzw. niekiedy orzeczenia procesowe))106.
Prawomocność materialna charakteryzuje się dwoma aspektami. Pierwszy odnosi się
do samego faktu istnienia orzeczenia, a drugi, który określa zasadniczy skutek
prawomocnego orzeczenia, jakim jest związanie nim określonych podmiotów,
przejawia się w jego mocy wiążącej, którą należy oceniać zarówno od strony
przedmiotowej, jak i podmiotowej107. Granice podmiotowe wyznaczone są składem
uczestników postępowania prawomocnie zakończonego, chyba że ustawa (art. 365 §
1 in fine k.p.c.) wyraźnie wskazuje na związanie także innych osób108. Jeśli nie
103
I CK 83/02, Legalis 57285.
104
IV CSK 181/14, Legalis 1180601
105
Tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 grudnia 2012 r., II CSK 143/12, Legalis
637516.
106
K. Piasecki [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1–366. Tom I, red.
Andrzej Marciniak i Kazimierz Piasecki, Legalis 2014, Komentarz do art. 365 k.p.c. uwaga 8.
107
Tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 7 grudnia 2012 r., II CSK 143/12, Legalis
637516
108
Tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 stycznia 2015 r., I CSK 1057/14, Legalis
1182740.
33
zachodzi tożsamość podmiotowa, to rozstrzygnięcie określonego zagadnienia
prawnego w jednej sprawie nie wyłącza dopuszczalności dokonywania w innej
sprawie jego wyjaśnienia i oceny. Innymi słowy, osoby, które nie były stronami
i których nie obejmuje rozszerzona prawomocność materialna wcześniejszego
wyroku, nie są pozbawione możliwości realizowania swego uprawnienia we własnej
sprawie, także wtedy, gdy łączy się to z zakwestionowaniem oceny przesłanek
orzekania, wyrażonej w innej sprawie109. Trudno więc, aby respektowały wynik
toczącego się między innymi osobami sporu, którego rezultat był od nich
niezależny110. Jak podkreśla się w orzecznictwie Sądu Najwyższego, wiąże się to
z koniecznością zapewnienia stronie prawa do sądu, umożliwiającego właściwą
ochronę prawną111. Już zatem ze względu na brak tożsamości podmiotowej procesu
odszkodowawczego i postępowania zainicjowanego skargą na czynności komornika,
art. 365 § 1 k.p.c. nie może uzasadniać związania sądu orzekającego
o odszkodowaniu za niezgodne z prawem działanie komornika, rozstrzygnięciem
w przedmiocie skargi na czynności komornika. Postępowanie zainicjowane tą skargą
toczy się w innym układzie podmiotowym, z udziałem dłużnika i wierzyciela,
ewentualnie osoby trzeciej, której przysługuje interes prawny w zaskarżeniu
czynności komornika (art. 767 § 1 k.p.c.), a komornik i tym bardziej Skarb Państwa
nie są jego uczestnikami.
Reasumując, należy stwierdzić, że autonomia jurysdykcyjna sądu w zakresie oceny
niezgodności z prawem działania lub zaniechania komornika, z którego wynikła
szkoda, nie jest ograniczona poprzez związanie prejudykatem, tak jak ma to miejsce
w przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa na podstawie art.
4171 § 2 k.c. Wynika to z odrębności art. 23 ust. 1 u.k.s.e. w stosunku do przepisów
art. 417 i nast. k.c. W szczególności prejudycjalnego charakteru nie można przypisać
rozstrzygnięciu sądu w przedmiocie skargi na czynności komornika, z którą
poszkodowany wiąże szkodę. Nawet jeżeli sąd ten skargę oddalił, to w procesie
109
Por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2010 r., IV CSK 359/09, OSNC 2011, nr 2, poz.
16; z dnia 7 grudnia 2012 r., II CSK 143/12, Legalis 637516.
110
Por. J. Rodziewicz, Prejudycjalność w postępowaniu cywilnym, Gdańsk 2000, s. 96.
111
Tak też Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku powołanego w przypisie 104.
34
odszkodowawczym sąd dokonuje własnej oceny prawnej działania lub zaniechania
komornika w aspekcie zgodności z prawem112.
Z tego względu należy krytycznie odnieść się do linii orzeczniczej sądów
powszechnych
w
badanych
sprawach,
według
której
podejmowana
przez
poszkodowanych próba wykazania niezgodności z prawem czynności komornika
i orzeczeń nadzorującego go sądu traktowana jest jako „niedopuszczalna polemika
z prawomocnymi orzeczeniami” albo „ nieprzewidziany przez prawo tryb wzruszania
prawomocnych orzeczeń”. Takie stanowisko nie wydaje się uzasadnione zwłaszcza
w sytuacjach, w których podstawa faktyczna powództwa obejmuje twierdzenia
o niezgodności z prawem orzeczeń sądów rejonowych sprawujących nadzór
judykacyjny nad komornikami. Jest to zatem delikt „własny” Skarbu Państwa, nie
jedynie odpowiedzialność za czyn cudzy, tj. komornika. Poprzestanie wówczas na
niemającym normatywnego umocowania związaniu orzeczeniami, z którymi
poszkodowani wiążą szkodę, nie wydaje się właściwe.
3.4.
Związek przyczynowy
Nie każde naruszenie przez komornika prawa będzie stanowiło podstawę
odpowiedzialności odszkodowawczej, ale jedynie takie, które stanowiło warunek
konieczny powstania szkody i którego normalnym następstwem w danych
okolicznościach jest powstanie szkody (art. 361 § k.c.). Zobowiązany do
odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub
zaniechania, z którego szkoda wynikła. Ustalenie związku przyczynowego następuje
według kryteriów obiektywnych, wynikających z zasad doświadczenia życiowego
i wiedzy naukowej113. Normalny związek przyczynowy między danym zdarzeniem
a szkodą zachodzi, gdy w określonym układzie stosunków oraz w zwyczajnym biegu
112
Tak też P. Grzegorczyk, Dopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, PS 2007, nr 2, s. 49.
113
T. Dybowski [w:] System Prawa Cywilnego. Prawo zobowiązań - część ogólna t. III, red.
Z. Radwański, cz. 1, s. 258.
35
rzeczy bez zaistnienia szczególnych okoliczności, szkoda jest normalnym, typowo
(a więc nie zawsze) występującym następstwem tego rodzaju zdarzeń114.
Odwołując się do przykładów spraw objętych badaniami aktowymi, problem związku
przyczynowego można zilustrować sprawą rozpoznawaną przez Sąd Okręgowy w
Krakowie115. Za bezprawne Sąd uznał zajęcie przez komornika wierzytelności
przysługującej podmiotowi niebędącemu dłużnikiem egzekwowanym. W pozwie
o zapłatę poszkodowany twierdził, że na skutek zawiadomienia o zajęciu
wierzytelności, które otrzymali jego kontrahenci, poniósł szkodę, ponieważ część
z nich wycofała się ze współpracy z nim uzasadniając to utratą zaufania, obawą
o utratę płynności finansowej, co mogłoby wpłynąć na terminową dostawę towarów.
Sąd Okręgowy uznał, że „kontynuowanie współpracy z powodem dla tych
kontrahentów nie wiązało się z żadnym obiektywnym zagrożeniem. Wszyscy oni
dokonywali bowiem u strony powodowej zakupów towarów z odroczonym terminem
płatności przy braku zastrzeżenia przez powoda prawa własności sprzedawanych
towarów do czasu zapłaty ceny. Zatem kontynuowanie przez nich współpracy nie
wiązało się w zasadzie z żadnym realnym ryzykiem gospodarczym, skoro płacili cenę
dopiero jakiś czas po otrzymaniu towarów. Zerwanie kontraktów nie może być
potraktowane jako normalne następstwo doręczenia tym podmiotom przez
pozwanego
komornika
wierzytelności.”
W
toku
wadliwie
procesu
sformułowanych
ustalono,
że
zawiadomień
powód
o
zajęciu
informował
swoich
kontrahentów, że nie jest dłużnikiem i egzekucja przeciwko niemu została wszczęta
na skutek błędu komornika. Oceniając związek przyczynowy, Sąd Okręgowy założył
racjonalne działanie kontrahentów powoda oparte przede wszystkim na ocenie
prawnej skutków wszczęcia egzekucji wobec niego na sytuację jego kontrahentów,
a w szczególności na możliwość skutecznego nabycia towaru, za który zapłacili.
Eliminując ryzyko utraty nabytego towaru ze względu na odroczony termin płatności,
Sąd uznał, że wycofanie się kontrahentów powoda ze współpracy z nim nie było
normalnym następstwem bezprawnego wszczęcia egzekucji. Z takim stanowiskiem
można jednak polemizować, ponieważ reakcja kontrahentów dłużnika mogłaby być
114
Por wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 10 kwietnia 2000 r., V CKN 28/00, Legalis 278199; 27
listopada 2002 r., I CKN 1215/00, OSP 2004, nr 1, poz. 3,; 15 października 2014 r., V CSK 580/13,
Legalis 1086903.
115
36
uznana za normalne następstwo wszczęcia bezprawnej egzekucji przy założeniu, że
ustalając normalność następstw tego stanu rzeczy miarodajna jest reakcja
przeciętnego przedsiębiorcy, który nie zawsze przeprowadza skomplikowane analizy
prawne.
Problem związku przyczynowego pomiędzy bezprawnym zaniechaniem komornika
a szkodą poniesioną przez wierzyciela egzekwującego powstał także w sprawie
rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy w Poznaniu116. Wierzyciel pozwał solidarnie
komornika i Skarb Państwa o naprawienie szkody wyrządzonej wadliwie prowadzoną
egzekucją z nieruchomości. Wartość szkody utożsamiał z kwotą wierzytelności, która
na skutek błędów komornika, nie została wyegzekwowana. Z ustalonego przez Sąd
pierwszej instancji stanu faktycznej wynika, że komornik złożył wniosek o wpisanie
wzmianki o zajęciu nieruchomości do zbioru dokumentów. Tymczasem dla
nieruchomości była prowadzona księga wieczysta. Komornik został wezwany przez
sąd wieczystoksięgowy do uzupełnienia braku formalnego wniosku o wpis poprzez
sprecyzowanie, czy wnosi o wpis wzmianki do księgi wieczystej. Nie uzupełnił on
tego braku w terminie, co spowodowało zwrot wniosku o wpis. Po zwrocie nie
ponowił wniosku aż do 2 lipca 2003 r. W tym czasie dłużnik sprzedał nieruchomość
w dniu 14 maja 2003 r. za 520 000 zł. W księdze wieczystej brak było wzmianki
o wszczęciu egzekucji, aczkolwiek w systemie informatycznym wydziału ksiąg
wieczystych informacja taka funkcjonowała. Sąd Okręgowy w Poznaniu oddalił
powództwo wyrokiem z dnia 30 października 2007 r. , uznając że działanie
komornika było bezprawne, powód poniósł szkodę, ale nie zachodzi związek
przyczynowy między tymi elementami. Twierdzenie to oparł na tym, że w księdze
wieczystej była wzmianka o wniosku o wpis ostrzeżenia i nabywca mógł dowiedzieć
się o zajęciu nieruchomości, a wtedy skutki zbycia nieruchomości zajętej reguluje art.
930 § 1 k.p.c., zgodnie z którym rozporządzenie nieruchomością po jej zajęciu nie
ma wpływu na dalsze postępowanie, a nabywca może uczestniczyć w postępowaniu
w charakterze dłużnika. Czynności egzekucyjne są w takim wypadku ważne
w stosunku do dłużnika i do nabywcy. Tym samym, w ocenie Sądu, nie było
przeszkód do kontynuowania postępowania egzekucyjnego z nieruchomości po jej
sprzedaży przez dłużnika. Powód jednak zrezygnował z tej możliwości, składając
116
37
w dniu 15 grudnia 2003 r. wniosek o umorzenie egzekucji , co spowodowało
odstąpienie przez pozwanego komornika od dalszych czynności, w tym prowadzenia
egzekucji przeciwko nabywcy nieruchomości, a w konsekwencji pociągnęło za sobą
bezskuteczność egzekucji z nieruchomości. W rezultacie za przyczynę szkody
powoda Sąd uznał jego postępowanie, a nie wcześniejsze zaniechanie komornika.
Z taką oceną prawną nie zgodził się Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną
powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu oddalającego jego apelację117.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 6 maja 2009 r. wyjaśniono, że wadliwe było założenie
Sądów orzekających w tej sprawie o możliwości niezakłóconego kontynuowania
egzekucji z nieruchomości zbytej w toku postępowania egzekucyjnego na rzecz
osoby, której nie można było w sposób pewny przypisać wiedzy wymaganej dla
objęcia jej skutkiem zajęcia tej nieruchomości. Sąd Najwyższy zwrócił jednak uwagę
na inny aspekt sprawy, a mianowicie, że „szkoda wierzyciela, wyrządzona przez
bezprawne działanie (zaniechanie) komornika, polegająca na całkowitej lub - jak w
rozpatrywanej sprawie - częściowej bezskuteczności egzekucji rozpatrywana być
musi nie tylko w odniesieniu do tych składników majątku, do których została
skierowana, ale przy uwzględnieniu całego majątku dłużnika, który mógłby posłużyć
zaspokojeniu wierzyciela. Oznacza to, że nieskorzystanie przez wierzyciela
z możliwości dalszego prowadzenia egzekucji, bez wykazania, że egzekucja ta nie
mogłaby doprowadzić do jego zaspokojenia choćby w części, nie tylko podważa
istnienie
więzi
przyczynowo-skutkowej
pomiędzy
zaniedbaniem
komornika
w prowadzonym wcześniej postępowaniu a powstałą szkodą, ale nawet stawia pod
znakiem zapytania istnienie szkody. Szkoda wyraża się bowiem w różnicy pomiędzy
stanem majątku wierzyciela w wypadku prawidłowego prowadzenia egzekucji a tym,
jaki nastąpił w wyniku bezprawnych działań komornika. Aby różnica ta powstała
konieczne jest stwierdzenie, że bezprawne działania uniemożliwiły, a nie tylko
utrudniły lub odsunęły w czasie ściągnięcie egzekwowanego świadczenia. Takiego
dowodu skarżący nie przeprowadził, wychodząc z błędnego założenia, że szkoda
powinna być ustalana samodzielnie w odniesieniu do prowadzonego postępowania
egzekucyjnego z nieruchomości, a nie w perspektywie uogólnionych możliwości
uzyskania zaspokojenia z majątku dłużnika.”
38
Wniosek ten ma walor ogólny i jest aktualny w tych wszystkich przypadkach,
w których
szkoda
wierzyciela
odpowiada
wartości
niewyegzekwowanego
świadczenia na skutek opieszałości albo nieefektywności czynności egzekucyjnych
podejmowanych przez komornika. Istnienie adekwatnego związku przyczynowego
wymaga wykazania przez poszkodowanego, że niezgodne z prawem działanie lub
zaniechanie komornika uniemożliwiło wyegzekwowanie świadczenia nie tylko
w ramach konkretnego sposobu egzekucji, ale z uwzględnieniem tych wszystkich
składników i praw majątkowych dłużnika, do których możliwe było skierowanie
egzekucji.
W podobnym stanie faktycznym w sprawie rozpoznawanej w drugiej instancji przez
Sąd Apelacyjny w Katowicach118, powództwo odszkodowawcze wierzyciela zostało
oddalone jako przedwczesne. Sąd ten przyjął, że powinien on wytoczyć powództwo
na podstawie art. 527 k.c. przeciwko nabywcy nieruchomości. Sąd Najwyższy
w wyroku z dnia 26 kwietnia 2006 r.119 stwierdził, że uznanie odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa za niezgodne z prawem działanie
funkcjonariusza nie jest uzależnione od podjęcia przez poszkodowanego innych
czynności procesowych zmierzających do wyegzekwowania stwierdzonej tytułem
egzekucyjnym wierzytelności. W szczególności nie jest uzależnione od wytoczenia
powództwa opartego na art. 527 k.c. przeciwko nabywcy nieruchomości, z której
mogła być prowadzona egzekucja, gdyby dłużnik jej nie wyzbył. Wytoczenie takiego
powództwa jest prawem a nie obowiązkiem wierzyciela. Może on z tego prawa
skorzystać, jeżeli jednak tego nie uczyni, nie pozbawia się prawa wytoczenia
powództwa odszkodowawczego.
Na gruncie art. 769 k.p.c. na płaszczyźnie związku przyczynowego oceniano wpływ
rozstrzygnięcia w przedmiocie skargi na czynności komornika, w wyniku której
została wyrządzona szkoda, na zakres odpowiedzialności odszkodowawczej
komornika. W doktrynie i orzecznictwie powszechnie aprobowano pogląd, że jeżeli
czynność komornika została zaskarżona skargą, którą sąd oddalił, to wówczas
ewentualnej odpowiedzialności wiążącej się z tą czynnością nie należy już wiązać
117
Wyrok z dnia 6 maja 2009 r., II CSK 651/08, Legalis 260255.
118
39
z działaniem komornika, lecz z działaniem sądu, co uzasadniało odesłanie do
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa uregulowanej art. 418 k.c.
w dawnym brzmieniu120. Po derogacji art. 769 k.p.c. w literaturze prezentowano
pogląd, że stanowisko to zachowało aktualność także na gruncie art. 23 u.k.s.e.121.
W wyroku z dnia 16 marca 2007 r.122 Sąd Najwyższy uznał, że błędne oddalenie
przez sąd skargi na czynność komornika, która spowodowała szkodę, nie wyłącza
odpowiedzialności odszkodowawczej komornika na podstawie art. 23 u.k.s.e.
W uzasadnieniu tego orzeczenia wyjaśniono, że odmienny pogląd przyjmowany
w okresie obowiązywania art. 769 k.p.c. był uzasadniony innym ukształtowaniem
przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej komornika, a w szczególności
uzależnieniem
tej
poszkodowanego
odpowiedzialności
szkodzie
za
od
pomocą
niemożności
środków
zapobieżenia
prawnych
przez
przewidzianych
w kodeksie postępowania cywilnego. Jeżeli zatem poszkodowany skorzystał
z właściwego środka dla zapobieżenia szkodzie, np. skargi na czynności komornika,
która została błędnie oddalona przez sąd, to przesłanka w postaci niemożliwości
zapobieżenia szkodzie istotnie nie była związana z wadliwym działaniem komornika.
W tym wypadku niemożliwość zapobieżenia szkodzie była wynikiem błędnego
orzeczenia sądu, a nie stanu, w którym poszkodowany nie mógł podjąć
odpowiednich środków, by zapobiec szkodzie spowodowanej wadliwym działaniem
komornika. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w obecnym stanie prawnym, w którym
zaskarżenie
wadliwych
czynności
komornika
nie
jest
warunkiem
jego
odpowiedzialności za szkodę, brak podstaw do wyłączenia odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika w każdym przypadku błędnego oddalenia przez sąd
skargi na dokonanie czynności, która spowodowała szkodę. Zmieniony stan prawny
wymaga
dokonywania
oceny
istnienia
związku
przyczynowego
pomiędzy
bezprawnym działaniem komornika a wystąpieniem szkody na zasadach ogólnych.
Jeżeli istnieje związek przyczynowy między wadliwą czynnością komornika a szkodą,
119
V CSK 195/05, Legalis 74051.
120
Tak też Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia: 7 października 1977 r., I CR 362/77, OSNCP 1978, nr
8, poz. 142; 7 lipca 1999 r., II CKN 423/98, OSNC 1999, nr 12, poz. 221; 20 stycznia 2005 r., III CK
169/04, M.Praw. 2005, nr 4, poz. 180 oraz F. Zedler w glosie do wyroku z dnia 7 października 1977 r.,
OSP 1979, nr 2, poz. 26; K. Lubiński, Stanowisko i podstawyG, s. 36.
121
P. Grzegorczyk, Dopuszczalność skargi G, s. 49.
122
III CSK 381/06, OSNC 2008, nr 2, poz. 28.
40
to zasada odpowiedzialności wynikająca z art. 23 u.k.s.e. przemawia za przyjęciem
odpowiedzialności odszkodowawczej komornika.
Pogląd ten zasługuje na aprobatę. W łańcuchu zdarzeń, które doprowadziły do
powstania szkody, ostatnim ogniwem jest wadliwe rozstrzygnięcie sądu, które
usankcjonowało poprzedzającą je wadliwą czynność komornika. Jest to jednak
przypadek sytuacji, gdy szkoda jest wynikiem oddziaływania kilku czynników
i niemożliwe jest powiązanie uszczerbków z konkretnymi przyczynami w sposób
rozłączny, co wyklucza obiektywne określenie, kto ponosi odpowiedzialność za jaką
część szkody123. Trafna wydaje się w tej sytuacji wypracowana w orzecznictwie
koncepcja wieloczłonowego związku przyczynowego, która zakłada, że określona
szkoda może być skutkiem wielu zdarzeń oraz, że normalne następstwa badanej
przyczyny mogą być zarówno bezpośrednie jak i pośrednie i pozostawać w relacjach
wieloczłonowych, a w takiej sytuacji ocenie z punktu widzenia kryterium normalności
podlega zależność wielu czynników kauzalnych w ich wzajemnych powiązaniach, zaś
ustalenie, że zachodzi normalny związek przyczynowy wymaga zbadania, czy gdyby
dane zdarzenie nie wystąpiło, powstałby określony skutek (warunek conditio sine qua
non)
oraz,
czy
pojawienie
się
przyczyny
badanego
rodzaju
zwiększa
prawdopodobieństwo wystąpienia rozpatrywanego skutku, poprzez jej współistnienie
i współdziałanie z innymi czynnikami124.
W konkluzji należy stwierdzić, że błędne rozstrzygnięcie sądu w przedmiocie skargi
na czynność komornika, w wyniku której doszło do wyrządzenia szkody, nie niweczy
związku przyczynowego między niezgodną z prawem czynnością komornika
a szkodą. Wadliwe działanie komornika stworzyło warunki powstania innych zdarzeń,
a mianowicie błędnego rozstrzygnięcia sądu, które stało się bezpośrednią przyczyną
szkody.
123
Por. P. Sobolewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. Konrad Osajda, Legalis 2015, Komentarz
do art. 361, uwaga 18.
124
Por wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2012 r., I CSK 665/11, Legalis 546096 i z dnia
15 lutego 2013 r., I CSK 332/12, Legalis 719196 oraz uzasadnienie uchwały z dnia 21 sierpnia 2014
r., III CZP 49/14, OSNC 2015, nr 5, poz. 60.
41
3.5.
Szkoda
Na podstawie analizowanych spraw można wyróżnić trzy typowe rodzaje sytuacji,
w których powstaje szkoda wyrządzona niezgodnym z prawem działaniem lub
zaniechaniem komornika. Ich wyróżnienie związane jest z podmiotem, który dochodzi
roszczeń odszkodowawczych. W sytuacji, w której w objętych badaniem aktowym
sprawach poszkodowanym był dłużnik, sądy przyjmowały, że poniesiony przez niego
uszczerbek majątkowy, np. w przypadku sprzedaży nieruchomości za cenę niższą od
cen rynkowych, stanowi różnicę pomiędzy kwotą, za którą nieruchomość została
sprzedana a jej rynkową wartością w dacie licytacji125. Jeżeli natomiast bezprawność
egzekucji wynikała z następczego upadku tytułu wykonawczego, dłużnicy szkodę
utożsamiali z wartością wyegzekwowanego od nich świadczenia, które zostało
przekazane wierzycielowi126. Dotyczyło to sytuacji, w której egzekucja była
prowadzona np. na rzecz następcy prawnego wierzyciela, który nie uzyskał klauzuli
wykonalności na podstawie art. 788 § 1 k.p.c127.
Interesujące ujęcie szkody
zostało
zaprezentowane
przez
Sąd
Apelacyjny
w Poznaniu w wyroku z dnia 10 lipca 2008 r.128 w sprawie, w której ustalono, że
postanowieniem z dnia 30 września 2003 r. Sąd Rejonowy w Zielonej Górze otworzył
postępowanie
układowe
w
stosunku
do
dłużnika
(powód
w
sprawie
odszkodowawczej). Dłużnik zawiadomił o tym komornika (pozwanego w sprawie
odszkodowawczej), wnosząc o zawieszenie postępowań egzekucyjnych zgodnie
z art. 29 prawa o postępowaniu układowym. Komornik nie zawiesił egzekucji,
wyegzekwował kwotę 755 066,01 zł, którą przekazał wierzycielom. Sąd Apelacyjny
w Poznaniu uznał, że działanie komornika było bezprawne, ponieważ powinien
zawiesić postępowanie egzekucyjne. Apelację powoda od wyroku oddalającego jego
powództwo
jednak
oddalił
z
uwagi
na
niewykazanie
szkody
i
związku
przyczynowego. Wyjaśnił, że „szkodę powoda mogłoby stanowić przekazanie przez
komornika całej egzekwowanej kwoty wierzycielom w sytuacji, gdy na podstawie
125
Tak np. Sąd Okręgowy w Tarnowie w sprawie o sygn. akt I C 692/10.
126
Np. sprawa Sądu Okręgowego w Zielonej Górze (sygn. akt I C 265/06).
127
Np. sprawa Sądu Okręgowego w Katowicach o sygn. akt I C 507/07.
128
42
zawartego układu powód byłby zobowiązany do spłaty np. wyłącznie części
zobowiązania lub nastąpiłoby odroczenie terminu spłaty. Powód nie przedstawił
jednak dowodów pozwalających na ustalenie, na jakich zasadach został zawarty
układ z wierzycielami, a w szczególności, czy nastąpiło odroczenie spłaty długów,
rozłożenie ich na raty albo zmniejszenie sumy długów."
Analogiczny sposób rozumienia szkody przedstawił Sąd Apelacyjny w Gdańsku129
w wyroku
z
dnia
21
kwietnia
2010
r.
Sprawa
ta
dotyczyła
roszczeń
odszkodowawczych syndyka masy upadłości spółdzielni rolniczo-produkcyjnej
przeciwko komornikowi i odpowiadającemu z nim solidarnie Skarbowi Państwa.
Syndyk zarzucał niezgodne z prawem prowadzenie egzekucji po uprawomocnieniu
się postanowienia o ogłoszeniu upadłości, co uzasadniało zawieszenie postępowania
egzekucyjnego. Tymczasem komornik wyegzekwował wierzytelność wraz z kosztami
egzekucji, a wyegzekwowane świadczenie przekazał wierzycielowi. Sąd Apelacyjny
ustalił, że wierzyciel, na rzecz którego komornik wyegzekwował sporną kwotę, nie
uzyskałby zaspokojenia w postępowaniu upadłościowym, gdyż według prawomocnej
listy wierzytelności niewyegzekwowana przez komornika część wierzytelności tego
wierzyciela została zaliczona do kategorii VI i nie miała żadnych szans na
zaspokojenie. Takie ujęcie szkody zostało zaakceptowane przez Sąd Najwyższy,
który oddalił skargi kasacyjne pozwanych w tej sprawie130. Odpowiada ono teorii
różnicy wskazywanej powszechnie w doktrynie i judykaturze jako metoda ustalenia
wysokości szkody w prawie cywilnym, zgodnie z którą stanowi ona różnicę dwóch
stanów dóbr: hipotetycznego, jaki istniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie
wyrządzające szkodę, i tego stanu, jaki wytworzył się na skutek szkodliwego
zdarzenia. Należy jednak wziąć pod uwagę ogół dóbr i interesów osoby
poszkodowanej i ogół następstw zdarzenia wyrządzającego szkodę mieszczących
się w przyjętej koncepcji uwzględnionego związku przyczynowego131.
W sytuacjach, w których poszkodowanym był wierzyciel egzekwujący albo wierzyciel
hipoteczny w przypadku egzekucji z nieruchomości szkoda wyrażała się wartością
129
130
Wyrok z dnia 20 maja 2011 r., IV CSK 588/10, Legalis 440132.
131
tak też T. Dybowski [w:] System prawa cywilnego4, s. 218 oraz wyrok Sądu Najwyższego
z 3 lutego 1971 r., III CRN 450/70, OSNC 1971, Nr 11, poz. 205.
43
niezaspokojonej wierzytelności objętej tytułem wykonawczym albo zabezpieczonej
hipoteką
z
uwzględnieniem
możliwości
zaspokojenia
wierzyciela
nie
tylko
z nieruchomości, ale wszystkich innych składników i praw majątkowych dłużnika132.
Jako przykład można podać sprawę rozpoznawaną przez Sąd Okręgowy
w Częstochowie133, który oddalił powództwo odszkodowawcze wierzycielki z powodu
nieudowodnienia szkody poniesionej na skutek zaniechania wszczęcia egzekucji
z nieruchomości.
Sąd
ten
uznał,
że
nawet
gdyby
powódka
brała
udział
w postępowaniu egzekucyjnym z nieruchomości, to jej wierzytelność nie zostałaby
zaspokojona z uwagi na mające pierwszeństwo w planie podziału sumy uzyskanej
z egzekucji wierzytelności podmiotów prawa publicznego (ZUS, urzędy skarbowe).
Wierzytelności wskazanych podmiotów zdecydowanie przewyższały kwotę 141 000
zł uzyskaną przez dłużnika ze sprzedaży nieruchomości . Na podstawie art. 1025 § 1
k.p.c. podmioty te korzystały z pierwszeństwa zaspokojenia (kategoria 7) przed
powódką (kategoria 9).
Jako trzecią kategorię należy
uczestnikiem
postępowania
wyróżnić szkodę osoby
egzekucyjnego.
W
trzeciej niebędącej
analizowanych
sprawach
poszkodowane egzekucją osoby trzecie dochodziły utraconych korzyści na skutek
bezprawnie podejmowanych w stosunku do nich czynności egzekucyjnych134.
Stosunkowo często obrona pozwanych w badanych sprawach opierała się na
zarzucie, że szkoda wyrządzona niezgodnym z prawem działaniem lub zaniechaniem
komornika powstałaby także w sytuacji, gdyby czynności egzekucyjne zostały
przeprowadzone zgodnie z prawem, ponieważ wierzyciel dysponował tytułem
132
Tak np. Sąd Okręgowy w Warszawie w sprawie o sygn. akt III C 1005/09.
133
134
Np. omawiana wcześniej sprawa rozpoznawana przez Sąd Okręgowy w Krakowie pod sygn. akt
I C 837/11 oraz sprawa Sądu Okręgowego w Szczecinie (sygn. akt I C 128/11), w której
z roszczeniem odszkodowawczym wystąpił podmiot, który zawarł umowę kooperacji z dzierżawcą
wielkopowierzchniowego gospodarstwa rolnego (dłużnik). Zgodnie z umową miał poczynić nakłady na
grunt rolny i zebrać zbiory (zboża), które według postanowień umowy pozostawały własnością
powoda. Komornik zajął przed żniwami pożytki na tej podstawie, że były we władaniu dłużnika jako
dzierżawcy gruntu, następnie skosił zboże i sprzedał je. W pozwie o zapłatę odszkodowania
skierowanym solidarnie przeciwko komornikowi i Skarbowi Państwa powód zarzucił, że żniwa
przeprowadzono niezgodnie z zasadami techniki agrarnej, przy użyciu przestarzałego sprzętu i nie
osiągnięto zakładanych zysków. Szkodę definiuje jako różnicę między zakładaną ilości plonów
a uzyskaną przez komornika. Powództwo w tej sprawie zostało oddalone ze względu na
przedawnienie roszczenia.
44
wykonawczym i wyegzekwowane z naruszeniem prawa świadczenie i tak by mu
przysługiwało. Dobrą ilustracją tego sposobu obrony jest sprawa rozpoznawana
przez Sąd Okręgowy w Katowicach135. Dłużnik pozwał solidarnie komornika i Skarb
Państwa o zapłatę odszkodowania w kwocie 94 256 zł. Sąd pierwszej instancji ustalił,
że wierzyciel będący bankiem zbył wierzytelność stwierdzoną bankowym tytułem
wykonawczym w toku egzekucji na rzecz osoby fizycznej. Zawiadomił o tym
komornika, który na podstawie tego samego tytułu wykonawczego egzekwował
i przekazywał należności nabywcy wierzytelności. Zdaniem powoda egzekucja na
rzecz osoby fizycznej na podstawie bankowego tytułu wykonawczego była
bezprawna, stanowiła obejście przepisów o egzekucji należności pieniężnych.
Nabywca wierzytelności nie mógłby uzyskać klauzuli wykonalności na swoją rzecz,
ponieważ nie był podmiotem uprawnionym do wystawiania bankowych tytułów
wykonawczych. Komornik powinien zatem umorzyć egzekucję po zawiadomieniu go
o
przelewie
wierzytelności.
Szkodę,
w
ocenie
powoda,
stanowi
suma
wyegzekwowanych od niego świadczeń. Wyrokiem z 6 lutego 2008 r. Sąd Okręgowy
w Katowicach oddalił powództwo, uznając, że powód nie poniósł szkody, skoro
spłacił istniejący dług, który obowiązany był spłacić. Ponadto przyjął, że roszczenie
powoda uległo przedawnieniu. Sąd Apelacyjny w Katowicach oddalił apelację
powoda. Na skutek skargi kasacyjnej powoda Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 10
lutego 2010 r.136 uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania. Nie podzielił poglądu Sądu Apelacyjnego o braku szkody, wyjaśniając,
że nie świadczy o tym powołanie przez sąd tzw. przyczyny rezerwowej czyli podjęcia
przez sprawcę szkody legalnego działania, które doprowadziłoby i tak do powstania
uszczerbku w majątku poszkodowanego. „Pozwany o naprawienie szkody nie może
powołać się na to, że w wyniku jego zgodnego z prawem zachowania się
poszkodowany doznałby takiego samego uszczerbku, gdy rzeczywiste zachowanie
się pozwanego stanowiło naruszenie norm mających zapobiegać szkodzie. Nie ma
znaczenia w takiej sytuacji, że ostateczny efekt bezprawnie prowadzonej egzekucji
odpowiada prawu materialnemu, skoro przy jej prowadzeniu komornik naruszył
normy prawne ustanowione po to, by egzekucja prowadzona przy użyciu przymusu
państwowego miała ściśle określone ramy i podstawy, ograniczające możliwość
135
45
wyrządzenia szkody, bardzo realną przy tego rodzaju działaniach funkcjonariuszy
państwowych. Innymi słowy, skoro ustanowione zostały ścisłe zasady proceduralne
prowadzenia egzekucji sądowej po to by zminimalizować możliwość wyrządzenia
szkody, to naruszenie tych zasad, stanowiących gwarancje proceduralne nie może
być uznane za nieistotne prawnie tylko dlatego, że działanie z ich uwzględnieniem
doprowadziłoby do takiego samego skutku materialnoprawnego. Byłoby to
zaprzeczeniem spójności i racjonalności systemu prawnego i prowadziłoby w istocie
do sankcjonowania prowadzenia egzekucji z pominięciem przepisów prawa, a więc
podważałoby celowość ustanawiania jakichkolwiek zasad i ograniczeń w tym
względzie.”
Przedstawiony pogląd i uzasadniającą go argumentację należy podzielić. Za
nieaktualne należy natomiast uznać stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy na
gruncie art. 769 § 1 k.p.c., że egzekucja w zasadzie prowadzona jest na ryzyko
wierzyciela i tym samym "szkodą" w rozumieniu tego przepisu jest taka strata, której
poszkodowany nie może odzyskać od wierzyciela. Było ono powoływane
w analizowanych w ramach badania aktowego sprawach przez pozwanych
komorników, którzy próbowali przerzucić na wierzycieli odpowiedzialność za
bezprawną egzekucję137. Należy podkreślić, że odpowiedzialność odszkodowawcza
komornika i Skarbu Państwa na podstawie art. 23 ust. 1 i 3 u.k.s.e. nie ma charakteru
subsydiarnego. Jej powstanie nie jest bowiem uzależnione od uprzedniego
wykorzystania przez poszkodowanego środków prawnych w celu odzyskania
bezprawnie wyegzekwowanych świadczeń od wierzyciela.
136
V CSK 272/09, Legalis 350655.
137
Tak np. bronił się pozwany komornik w sprawie rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy
w Bydgoszczy (sygn. akt I C 28/08), a w drugiej instancji przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku (sygn. akt I
ACa 30/09).
46
3.6.
Znaczenie art. 4241b k.p.c. dla odpowiedzialności odszkodowawczej
komornika i Skarbu Państwa
Ustawą z dnia 22 lipca 2010 r.138 dodano do art. 7674 k.p.c. § 3, w którym wyłączono
dopuszczalność skargi na niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia
w postępowaniu egzekucyjnym. Tą samą ustawą nowelizującą dodano art. 4241b
k.p.c., według którego w wypadku prawomocnych orzeczeń, od których skarga nie
przysługuje,
odszkodowania
z
tytułu
szkody
wyrządzonej
przez
wydanie
prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem można domagać się bez
uprzedniego stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem w postępowaniu ze
skargi, chyba że strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych.
Wprowadzenie tego przepisu do porządku prawnego jest następstwem orzeczenia
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 kwietnia 2008 r.139, w którym zakwestionowano
konstytucyjność dawnego art. 4241 k.p.c. w części ograniczającej dopuszczalność
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia do
orzeczeń kończących postępowanie w sprawie.
W doktrynie wyrażane jest zapatrywanie, że art. 4241b k.p.c.– mimo lokaty – jest
przepisem prawa materialnego, ponieważ znajduje zastosowanie nie tylko do
naprawienia szkód wyrządzonych prawomocnymi orzeczeniami sądów cywilnych, ale
także i sądów karnych, w zakresie, w jakim przepisy kodeksu postępowania karnego
lub innych ustaw nie przewidują szczególnego trybu naprawienia szkody140. Powstaje
zatem pytanie, czy art. 4241b k.p.c. wprowadzający obowiązek skorzystania przez
poszkodowanego ze środków prawnych skierowanych przeciwko orzeczeniom
niekończącym
postępowania
w
sprawie,
znajduje
zastosowanie
do
odpowiedzialności odszkodowawczej komornika i Skarbu Państwa ukształtowanej
w art. 23 u.k.s.e. W przypadku czynności komornika, w wyniku których doszło do
wyrządzenia szkody, odpowiedź na tak postawione pytanie musi być przecząca.
138
Ustawa z 22 lipca 2010 r. o zmiana ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz
ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, Dz. U. Nr 155, poz.1037.
139
SK 77/06, OTK-A 2008, nr 3, poz. 39.
140
Tak też A. Olejniczak [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo zobowiązań - część ogólna, t. 6, red.
A. Olejniczak, wyd. 2, s. 841.
47
Po pierwsze, odpowiedzialność odszkodowawcza komornika i Skarbu Państwa
została uregulowana w przepisie szczególnym, tj. art. 23 u.k.s.e., a więc zgodnie
z art. 421 k.c. wyłączone jest stosowanie w tym zakresie m.in. art. 4171 § 2 k.c.
wymagającego dla dochodzenia odpowiedzialności odszkodowawczej od Skarbu
Państwa stwierdzenia we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, jak i art. 4241b k.p.c. wymagającego od poszkodowanego
skorzystania ze środków prawnych w toku postępowania, w którym wydano
prawomocne orzeczenie, w wyniku którego została wyrządzona szkoda. Po drugie,
art. 4241b k.p.c. dotyczy tylko orzeczeń sądowych, podobnie jak skarga
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, której geneza
wiąże się z wprowadzeniem do systemu prawa art. 4171 § 2 k.c. regulującego
przesłanki
dochodzenia
roszczeń
za
szkody
spowodowane
działalnością
jurysdykcyjną sądów141. Po trzecie, oceniając zgodność z Konstytucją dawnego art.
769 k.p.c. Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 20 stycznia 2004 r. zakwestionował
zawężanie możliwości reparacyjnych poszkodowanego poprzez wprowadzanie
dodatkowych przesłanek niewynikających z art. 77 ust. 1 Konstytucji142. Ocena
bezprawności działania bądź zaniechania komornika należy zatem do sądu
orzekającego o roszczeniu odszkodowawczym. Taki też pogląd prezentowany jest
w doktrynie. Przyjmuje się jednak, że na skutek zmiany normatywnej nie można
twierdzić, iż próby zapobieżenia szkodzie podejmowane przez poszkodowanego
w ramach dostępnych w k.p.c. środków nie są prawnie relewantne. Z pewnością
wpływają one na ustalenie zakresu obowiązku naprawienia szkody. Niepodjęcie tych
środków przez poszkodowanego może być oceniane w kategorii przyczynienia się
(art. 362 k.c.), z czym wiąże się przede wszystkim przerzucenie ciężaru dowodu tej
okoliczności na pozwanego143.
Mając na uwadze przedstawioną argumentację, krytycznie należy ocenić stanowisko
sądów powszechnych, które, stosując art. 4241b k.p.c. przyjmowały, że przesłanką
odpowiedzialności
odszkodowawczej
komornika
jest
skorzystanie
przez
141
Por. J. Gudowski, Węzłowe problemy skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, PS 2006, nr 1, s. 4; P. Grzegorczyk, Dopuszczalność skargi4, s. 44.
142
SK 26/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 3.
143
Tak też E. Bagińska, R. Hauser, Z. Niewiadomski, J. Parchomiuk, A. Wróbel, System Prawa
48
poszkodowanego ze środków prawnych
takich jak np. skarga na czynności
komornika144
Odmiennie należy ocenić kwestię dopuszczalności stosowania art. 4241b k.p.c.
w sytuacji, w której poszkodowany wiąże szkodę z orzeczeniem sądowym wydanym
w postępowaniu egzekucyjnym. Skuteczne dochodzenie odszkodowania będzie
wówczas uwarunkowane wyczerpaniem środków prawnych przysługujących stronie
w tym postępowaniu np. zażalenia na postanowienie rozstrzygające skargę na
czynności komornika.
3.7.
Przedawnienie
Odpowiedzialność komornika na podstawie art. 23 ust. 1 u.k.s.e. ma charakter
deliktowy, dlatego podstawę prawną przedawnienia roszczeń odszkodowawczych
stanowi art. 4421 k.c. W świetle przeprowadzonych badań aktowych można
stwierdzić rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych co do rozumienia § 1
tego przepisu w zakresie, w jakim reguluje on początek biegu przedawnienia.
W analizowanym orzecznictwie prezentowane były następujące koncepcje wykładni
sformułowania: poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej
naprawienia.
Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim145 w sprawie, w której powód jako źródło
szkody wskazywał uchylone przez sąd rejonowy postanowienia komornika
o ustaleniu kosztów egzekucji, przyjął, że powód dowiedział się o szkodzie i osobie
obowiązanej do jej naprawienia w dacie doręczenia mu odpisów wadliwych
postanowień komornika w przedmiocie kosztów egzekucji. Bez znaczenia zatem dla
144
Tak np. Sąd Okręgowy w Gdańsku (sygn. akt XV C 1111/12 ), który w uzasadnieniu wyroku z dnia
1b
4
25 czerwca 2012 r. powołał art. 424
k.p.c. w zw. z art. 767 § 3 k.p.c. Wyjaśnił, że w wypadku
prawomocnych orzeczeń, od których nie przysługuje skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia, odszkodowania można domagać się bez uprzedniego stwierdzenia
1b
niezgodności z prawem. W sprawach egzekucyjnych skarga nie przysługuje, ale art. 424
k.p.c.
ustanawia warunek dochodzenia odszkodowania – skorzystanie przez stronę z przysługujących jej
środków prawnych. Sąd przyjął, że chodzi tu o wszelkie przewidziane przez przepisy instrumenty,
które służą zmianie zapadłego orzeczenia w tym skargę na czynności komornika. Jeżeli strona nie
skorzystała ze środków prawnych nie może dochodzić odszkodowania za szkodę wyrządzoną
prawomocnym orzeczeniem. Powódka nie zaskarżyła ani postanowienia o podjęciu postępowania
egzekucyjnego w stosunku do drugiego z wierzycieli, ani postanowienia o kosztach egzekucji,
z którymi to orzeczeniami wiązała szkodę.
145
Sprawa o sygn. akt I C 423/11.
49
początku biegu przedawnienia Sąd ten uznał zaskarżenie wadliwego orzeczenia
skargą na czynności komornika, a następnie jego uchylenie postanowieniem sądu
rejonowego
nakazującym
komornikowi
ponowne
wydanie
postanowienia
w przedmiocie kosztów z uwzględnieniem, że nie przysługuje mu opłata egzekucyjna
od czynności podjętych w okresie zawieszenia postępowania egzekucyjnego na
podstawie art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 15 kwietnia 2005 r. o pomocy publicznej
i restrukturyzacji publicznych zakładów opieki zdrowotnej (Dz.U. Nr 78, poz. 684, ze
zm.), polegających na pobraniu należności z zajętej wcześniej wierzytelności
i przekazaniu ich do depozytu sądowego146 . Ustalając te koszty ponownie, komornik
przyjął, że obejmują one tylko wydatki na pokrycie kosztów doręczeń w kwocie rzędu
kilkunastu złotych. Z uprawomocnieniem się tego postanowienia powód wiązał
początek biegu trzyletniego terminu przedawnienia. Sąd Okręgowy nie podzielił jego
stanowiska, a dla uzasadnienia swojego poglądu powołał poglądy prezentowane
w judykaturze, według których chwilą określającą początek trzyletniego okresu
przedawnienia jest moment dowiedzenia się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej
naprawienia, a nie o zakresie szkody czy trwałości jej następstw. Jest to zatem
moment, w którym poszkodowany zdaje sobie sprawę z ujemnych następstw
zdarzenia wskazujących na fakt powstania szkody.
Sąd Apelacyjny w Szczecinie147, który rozpoznawał tę sprawę w drugiej instancji
przyjął, że na bieg terminu przedawnienia nie może mieć wpływu okoliczność
odnosząca się do rozpoznania skarg na czynności komornika. Roszczenie
o odszkodowania na podstawie art. 23 ust. 1 u.k.s.e. nie jest konkurencyjne
w stosunku do skargi na czynności komornika, ale jest w ogóle obojętne. Złożenie
takiej skargi nie należy do czynności przedsięwziętych bezpośrednio w celu
dochodzenia roszczenia (art. 123 §1 pkt 1 k.c.). Postanowieniem z 24 kwietnia 2014
r. Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej powoda do rozpoznania148.
Niemniej jednak Sąd Najwyższy wypowiedział się co do spornego na tle ustalonego
stanu
faktycznego
zagadnienia
prawnego
146
dotyczącego
początku
biegu
Tak też Sąd Najwyższy w uchwale z 16 października 2008 r., III CZP 90/08, OSNC 2009, nr 9,
poz. 123.
147
Wyrok z 23 kwietnia 2013 r., I ACa 12/13, Legalis 687922.
148
II CSK 598/13, niepubl.
50
przedawnienia w innej sprawie z udziałem tych samych stron i odnoszącej się do
identycznych roszczeń wymagalnych w późniejszym okresie149. Nie podzielił
poglądów sądów powszechnych, że termin przedawnienia rozpoczyna bieg w dacie
doręczenia dłużnikowi odpisów wadliwego postanowienia w przedmiocie kosztów
egzekucji.
Przyjął
natomiast,
że
bieg
terminu
przedawnienia
roszczenia
o odszkodowanie za szkodę poniesioną wskutek bezprawnego pobrania opłat
egzekucyjnych rozpoczyna się od dnia uprawomocnienia się postanowienia
komornika o ustaleniu kosztów egzekucji (art. 4421 § 1 k.c. w związku z art. 23
u.k.s.e. W uzasadnieniu wyroku z dnia 30 października 2014 r. wyjaśnił, że: „jedną
z przesłanek roszczenia odszkodowawczego na podstawie art. 23 u.k.s.e jest
szkoda, a jej brak wyłącza w ogóle odpowiedzialność komornika. Poszkodowany
nabywa roszczenie przeciwko komornikowi z chwilą powstania szkody, która wyraża
się różnicą pomiędzy obecnym stanem majątkowym poszkodowanego a stanem, jaki
zaistniałby, gdyby nie nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę. Z całą pewnością
chwila dowiedzenia się o szkodzie nie może poprzedzać jej powstania albo nie może
być utożsamiana ze świadomością bezprawności działania komornika. Do czasu
uprawomocnienia postanowienia strona postępowania egzekucyjnego nie wie, nawet
jeżeli ma świadomość bezprawności ich wcześniejszego ustalenia, czy poniosła
szkodę. Dopóki postanowienie komornika nie jest prawomocne i może ulec zmianie,
nie można mówić o powstaniu szkody, czyli uszczerbku majątkowego. Dopiero
prawomocne postanowienie komornika jest wiążące dla sądu i stron postępowania
egzekucyjnego i dopiero wówczas aktualizuje się roszczenie odszkodowawcze.”
Pogląd ten należy podzielić. Wykładnia sądów powszechnych w analizowanej
sprawie sprowadzała się do przyjęcia za moment wymagalności roszczenia
odszkodowawczego powzięcia przez poszkodowanego wiadomości o dokonaniu
przez komornika czynności niezgodnej z prawem. Odpowiada to nieobowiązującej
już regulacji art. 769 § 3 k.p.c., według którego dwuletni termin przedawnienia
rozpoczynał bieg od momentu dowiedzenia się przez poszkodowanego o czynności
lub zaniechaniu komornika, z których szkoda wynika. Z reguły zatem następowało to
z chwilą doręczenia odpisu orzeczenia komornika lub zawiadomienia o dokonaniu
innej czynności. W obecnym stanie prawnym, w którym w art. 4421§ 1 k.c.
149
Wyrok z 30 października 2014 r., II CSK 60/14, OSNC 2015, nr 10, poz. 123.
51
wymagana jest dla powstania wymagalności roszczenia o naprawienie szkody
wiedza po stronie poszkodowanego o szkodzie i osobie obowiązanej do jej
naprawienia, nie sposób przyjąć, że taką wiedzę mógł on powziąć przed
rozpoznaniem środka zaskarżenia skierowanego przeciwko wadliwej czynności
egzekucyjnej. Miał bowiem prawo zakładać, że uchybienia organu egzekucyjnego
zostaną skorygowane przez sąd w ramach nadzoru judykacyjnego.
Początek biegu przedawnienia został powiązany z zawiadomieniem pozwanego
o dokonanej przez komornika czynności w sprawie rozpoznawanej przez Sąd
Okręgowy w Szczecinie150. Powód szkodę łączył z bezprawnym zajęciem przez
komornika zboża. Pozwani zgłosili zarzut przedawnienia, twierdząc, że zajęcie i zbiór
zbóż przez komornika miały miejsce w 2004 r., a pozew został wniesiony w 2011 r.
Sąd Rejonowy w Gryficach oddalił skargi na zajęcie upraw. Dopiero na podstawie
wyroku ogłoszonego w 2008 r. na skutek powództwa o ekscydencyjnego (art. 841
k.p.c.) doszło do zwolnienia zajętych zbóż spod egzekucji. Sąd Okręgowy uznał, że
wyrok wydany 4 lata po zajęciu nie ma wpływu na początek biegu terminu
przedawnienia, ponieważ o szkodzie powód dowiedział się z pisma komornika
datowanego na 17 listopada 2006, w którym przedstawiono informacje o ilości
zebranego zboża, cenie uzyskanej w wyniku jego sprzedaży oraz kosztach
poniesionych przy zbiorze. Pogląd ten zasługuje na aprobatę. Powód nie musiał
oczekiwać na rozstrzygnięcie powództwa o zwolnienie spod egzekucji. Sąd
w procesie odszkodowawczym samodzielnie ocenia niezgodność z prawem działania
lub zaniechania, w wyniku którego wyrządzono szkodę. Wyrok uwzględniający
powództwo z art. 841 k.p.c. nie stanowi wiążącego ten sąd prejudykatu
stwierdzającego niezgodność z prawem czynności komornika.
3.8.
Roszczenie regresowe
Ogólną podstawę roszczeń regresowych w przypadku solidarności biernej stanowi
art. 376 k.c.151, którego dyspozycja jest modyfikowana przede wszystkim przez
150
151
Według tego przepisu jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego
między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on
52
przepisy szczególne, takie jak np. art. 441 § 2 i 3 k.c., jak również może być
modyfikowana przez treść stosunku prawnego istniejącego między dłużnikami
solidarnymi152. Taki też pogląd prezentowany jest w literaturze odnośnie do
odpowiedzialności regresowej współdłużników solidarnych, tj. komornika i Skarbu
Państwa w przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 23
u.k.s.e.153.
Należy wyjaśnić, że roszczenia regresowe są zawsze roszczeniami pieniężnymi,
niemającymi charakteru odszkodowawczego, lecz są regresami w technicznoprawnym tego słowa znaczeniu, w związku z czym rządzą się własnymi zasadami154.
W literaturze wyjaśnia się, że nie ma znaczenia dla istnienia roszczenia regresowego
to, czy odszkodowanie zostało zapłacone w sposób dobrowolny czy też na skutek
egzekucji poprzedzonej prawomocnym orzeczeniem sądowym155. W tej drugiej
sytuacji roszczenie regresowe obejmuje jednak także dodatkowe koszty związane
z zapłatą poszkodowanemu odszkodowania, np. uiszczone odsetki i koszty procesu,
w którym
dane
odszkodowanie
było
od
sprawcy
dochodzone
przez
poszkodowanego156. W procesie o roszczenie regresowe sąd nie jest związany
ustaleniami prawomocnego wyroku w sprawie pomiędzy poszkodowanym a jednym
ze współdłużników solidarnych. Samodzielnie ustala winę pozwanego oraz inne
okoliczności, od których uzależniony jest rozmiar tego roszczenia, niezależnie od
ustaleń prawomocnego wyroku zapadłego w poprzednim procesie. Taki pogląd
prezentowany w orzecznictwie Sąd Najwyższego, aprobowany przez doktrynę, został
wywiedziony z zasady związania powagą rzeczy osądzonej, z której korzysta
żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który
świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych.
152
B. Lackoroński [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K. Osajda, Legalis 2015, komentarz do art.
376 k.c., uwaga 8.
153
Administracyjnego4,s. 415; W Tomalak, Status ustrojowy G, s. 176; K. Lubiński, Stanowisko
i podstawyG. s. 37; K. Korzan, Status prawny G, s. 41.
154
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978, s. 143 i n.
oraz P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System Prawa Prywatnego. t. 6, red. A. Olejniczak, wyd. 2, s.
681.
155
W. Borysiak [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. K.. Osajda, Legalis 2015, komentarz do art. 441
k.c., uwaga 32.
156
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkodyG, s. 157; wyrok Sądu Najwyższego z dnia
29 listopada 2001 r., V CKN 477/00, OSNC 2002, Nr 7–8, poz. 103.
53
prawomocny wyrok, tylko między tymi samymi stronami157. Konsekwencją tego jest
uznanie, że przy rozstrzyganiu, w jakich częściach współdłużnik może żądać od
innych współdłużników solidarnych zwrotu spełnionego świadczenia na rzecz
wierzyciela, bierze się pod uwagę zarówno współdłużników zobowiązanych
orzeczeniem sądowym do świadczenia, jak i tych, przeciwko którym wierzyciel nie
dochodził swych roszczeń sądownie158.
W myśl art. 441 § 2 k.c. przy ustalaniu rozmiaru regresów dochodzonych przez
osoby współodpowiedzialne należy brać pod uwagę okoliczności konkretnego stanu
faktycznego, w tym zwłaszcza winę danej osoby oraz stopień, w jakim przyczyniła się
ona do powstania szkody. Z kolei § 3 tego przepisu stanowi, że ten, kto naprawił
szkodę, za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy, ma zwrotne roszczenie do
sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy. Wyniki wykładni gramatycznej
prowadzą do wniosku, że pierwszy z przedstawionych wyżej przepisów (art. 441 § 2
k.c.) dotyczy regresu częściowego, zaś drugi pełnego roszczenia zwrotnego, tzn.
roszczenia obejmującego całą kwotę zapłaconą tytułem odszkodowania159. Dla
uzyskania pełnego regresu konieczne jest łączne spełnienie się trzech warunków: po
pierwsze osoba dochodząca takiego roszczenia odpowiada mimo braku swojej winy,
pod drugie, jej żądanie regresowe kierowane jest przeciwko sprawcy szkody, po
trzecie, po stronie tego sprawcy występuje wina wyłączna160.
W konsekwencji na tle przepisu art. 441 § 3 k.c. pełny regres przysługuje jedynie
osobie odpowiedzialnej niezależnie od swojej winy, a więc na zasadzie ryzyka,
słuszności lub bezprawności i zarazem odpowiadającej za czyn cudzy.161 Natomiast
157
Por wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 kwietnia 1957 r., 3 CR 340/56, OSNCK 1959, nr 1, poz. 8;
Z. Masłowski, W. Kuryłowicz [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. J. Ignatowicz, Warszawa 1972,
t. 2, s. 1068-1069.
158
W. Borysiak [w:] Kodeks cywilny G, uwaga 33 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13
października1986 r., I CR 278/86, OSNC 1988, Nr 1, poz. 16.
159
P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System Prawa4, s. 682.
160
P. Machnikowski, A. Śmieja [w:] System PrawaG, s. 683.
161
B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody G, s. 161.
54
nie wchodzi w rachubę regres przeciwko tej osobie - współodpowiedzialnej mimo
braku swojej winy i odpowiadającej za czyn cudzy (sprawcy)162.
Regres częściowy (art. 441 § 2 k.c.) będzie miał miejsce, jeżeli nie są spełnione
przesłanki uzasadniające pełne roszczenie zwrotne (art. 441 § 3 k.c.), a szkoda była
wynikiem działania lub zaniechania kilku osób, wówczas ten, kto szkodę naprawił,
może żądać od pozostałych zwrotu odpowiedniej części. Przepis art. 441 § 2 k.c.
znajdzie zazwyczaj zastosowanie wówczas, gdy odpowiedzialność sprawców opierać
będzie się na tej samej podstawie prawnej (np. winie lub ryzyku). Znajdzie on jednak
również zastosowanie, w sytuacji gdy odpowiedzialność obu sprawców będzie
unormowana na różnych podstawach, ale nie będą spełnione przesłanki regresu
pełnego określonego w art. 441 § 3 k.c. np. brak istnienia wyłącznej winy (przyczyny)
działania sprawcy.163
Zastosowanie powyższych zasad do roszczeń zwrotnych powstających w stosunku
wewnętrznym pomiędzy Skarbem Państwa a komornikiem odpowiadającymi
solidarnie, prowadzi do wniosku, że Skarbowi Państwa przysługuje pełny regres (art.
441 § 3 k.c.) w sytuacji, w której odpowiada tylko i wyłącznie za czyn cudzy
(komornika)
na
zasadzie
przystąpienia
do
odpowiedzialności
komornika
ukształtowanej w art. 23 ust. 1 u.k.s.e. Roszczenie zwrotne wobec Skarbu Państwa
w tym przypadku nie przysługuje natomiast komornikowi, który naprawił szkodę.
Regres częściowy (art. 441 § 2 k.c.) może natomiast być rozważany tylko wtedy, gdy
Skarb Państwa odpowiada za czyn własny (uchybienia sądów rejonowych w zakresie
nadzoru judykacyjnego nad komornikiem) solidarnie z komornikiem ponoszącym
odpowiedzialność za własne działania lub zaniechania niezgodne z prawem. Szkoda
jest wówczas wynikiem działania lub zaniechania kilku osób i od stopnia ich
przyczynienia się do jej powstania przez każdą z nich uzależniony będzie rozmiar
roszczenia regresowego.
W ramach badanych spraw problemy na tle roszczeń regresowych można
zilustrować następującymi przykładami.
162
AdministracyjnegoG,s. 416.
163
Por. W Borysiak [w:] Kodeks cywilnyG, uwaga 47.
55
W sprawie rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy w Elblągu164 Skarb Państwa
domagał się od komornika zapłaty kwoty 110 000 zł tytułem regresu. W pozwie
podał, że komornik zajął wierzytelność przysługującą dłużnikowi, mimo że wiedział,
że w drodze przelewu została ona zbyta na rzecz innego podmiotu, nie sporządził
planu podziału sumy uzyskanej z egzekucji, nie złożył pieniędzy do depozytu, lecz
wypłacił je wierzycielom dłużnika, czym wyrządził szkodę nabywcy wierzytelności.
Powyższe okoliczności zostały ustalone w procesie z powództwa poszkodowanego
przeciwko Skarbowi Państwa i ustaleniami tymi, w ocenie powoda, na podstawie art.
365 §1 k.p.c. sąd w sprawie o roszczenie regresowe jest związany, działanie
komornika w tamtej sprawie zostało ocenione jako bezprawne i zawinione. Komornik
zgłosił zarzut przedawnienia na podstawie art. 769 § 2 k.p.c., twierdził, że jako
komornik był pracownikiem sądu i nie mógł być ubezpieczony od odpowiedzialności
za szkody przy wykonywaniu czynności egzekucyjnych. Sąd Okręgowy uwzględnił
powództwo w znacznej części, tj. co do kwoty 97 059,60 zł. Uznał, że roszczenie
regresowe staje się wymagalne z chwilą spełnienia świadczenia przez dłużnika
solidarnego i termin jego przedawnienia wynosi 10 lat zgodnie z art. 118 k.c.,
a termin
przedawnienia
z
art. 769 § 3
k.p.c. dotyczy
jedynie
roszczeń
poszkodowanego wobec Skarbu Państwa i komornika a nie roszczeń regresowych.
Do roszczenia regresowego Sąd wliczył stratę wyrównaną przez Skarb Państwa
poszkodowanemu, lecz nie koszty procesu poniesione przez Skarb Państwa
w sprawie z powództwa poszkodowanego, przyjmując, że nie są one objęte szkodą
wyrządzoną przez komornika. Na skutek apelacji powoda wyrok został zmieniony
w części oddalającej powództwo w ten sposób, że zasądzono od pozwanego na
rzecz
powoda
kwotę
kosztów
procesu,
które
Skarb
Państwa
zapłacił
poszkodowanemu i zwrotu ich dochodził od komornika w procesie regresowym.
Przyjęto, że roszczenie regresowe obejmuje także należności uboczne, w tym
zasądzone i zapłacone przez dłużnika solidarnego koszty procesu.
Z kolei w sprawie toczącej się przed Sądem Okręgowym w Warszawie165 Skarb
Państwa domagał się zapłaty od komornika kwoty 88 503 zł. Uzasadniał swoje
żądanie
tym,
że
naprawił
164
165
Sygn. akt IV Nc 275/12.
szkodę
na
56
podstawie
prawomocnego
wyroku
zasądzającego odszkodowanie solidarnie od Skarbu Państwa i komornika na rzecz
spółki, która była dłużnikiem w postępowaniu egzekucyjnym. Z udziałem dłużnika
toczyło się postępowanie układowe, sąd gospodarczy wstrzymał toczące się
przeciwko spółce postępowania egzekucyjne. Pomimo tego komornik prowadził
nadal egzekucję i w pierwszej kolejności ściągnięte środki zaliczał na poczet opłat
egzekucyjnych, które pobrał w kwocie 43 081,07 zł.
Skarb Państwa wywodził swoje roszczenie z art. 441 § 3 k.c. wobec pozwanego jako
wyłącznego sprawcy szkody. Brak uchybień w zakresie nadzoru sądu nad
komornikiem wyklucza przyczynienie się Skarbu Państwa do powstania szkody,
dlatego zakres odpowiedzialności regresowej komornika powinien obejmować całość
kwoty wypłaconej przez Skarb Państwa z tytułu wykonania prawomocnego wyroku.
W sprawie został wydany nakaz zapłaty w postępowaniu upominawczym, który
uprawomocnił się na skutek niewniesienia przez komornika sprzeciwu.
57
4.
Odpowiedzialność
państwa
egzekucyjnych
przykładzie
na
za
działania
wybranych
organów
państw
Unii
Europejskiej
4.1.
Niemcy
W Niemczech komornicy są urzędnikami służby publicznej krajów związkowych.
Konieczność posiadania przez nich tego statusu wynika z art. 33 ust. 4 Ustawy
Zasadniczej, zgodnie z którym wykonywanie uprawnień władczych (do których
należy egzekwowanie roszczeń) jako stałe zadanie powierza się z reguły urzędnikom
służby
publicznej,
pozostającym
w
publicznoprawnym
stosunku
służbowym
i stosunku lojalności166.
Komornicy należą do służby wymiaru sprawiedliwości średniego szczebla
167
.
Wykonują swoje czynności samodzielnie i nie podlegają kierownictwu sądu, za
wyjątkiem nadzoru judykacyjnego sądu egzekucyjnego w ramach skargi na sposób
egzekucji
na
podstawie
§
766
ZPO168.
Nie
ponoszą
odpowiedzialności
odszkodowawczej z tytułu szkody wyrządzonej w toku egzekucji stronom lub osobom
trzecim. Przeniesienie tej odpowiedzialności na państwo zatrudniające urzędnika
wynika z art. 34 Ustawy Zasadniczej169. Przepis ten nie określa jednak przesłanek tej
odpowiedzialności w sposób wyczerpujący, dlatego w tym zakresie znajduje
zastosowanie § 839 BGB. Działanie lub zaniechanie komornika będące źródłem
szkody musi być bezprawne i zawinione. Ponadto konieczne jest wykazanie związku
przyczynowo-skutkowego między naruszeniem obowiązku służbowego a szkodą.
166
Szerzej na temat A. Okońska, Wybrane zagadnienia postępowania egzekucyjnego w prawie
niemieckim, opracowanie opublikowane na stronie internetowej Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości
www.iws.org.pl, s. 11-12.
167
A Okońska, Wybrane zagadnieniaG, s. 13.
168
169
Por. Palandt, Bürgerliches Gesetzbuch mit Nebengesetzen, wyd. 68 s. 1317.
58
Odpowiedzialność państwa ma charakter subsydiarny, albowiem naprawienie szkody
może być od niego dochodzone tylko wtedy, jeżeli poszkodowany nie może uzyskać
go w inny sposób (§ 839 ust. 1 zd. 2 BGB). W piśmiennictwie wskazuje się, że celem
takiego uregulowania jest ochrona piastuna urzędu (urzędnika) i jednocześnie
z uwagi na unormowanie art. 34 Ustawy Zasadniczej ochrona odpowiadającego za
niego Skarbu Państwa170. Ponadto obowiązek naprawienia szkody jest wyłączony,
jeżeli poszkodowany umyślnie lub wskutek niedbalstwa nie zapobiegł powstaniu
szkody poprzez wniesienie środka prawnego (§ 839 ust. 2 BGB).
W związku z odpowiedzialnością kraju związkowego za wyrządzone przez komornika
szkody
nie
jest
on
zobowiązany
do
zawarcia
umowy
ubezpieczenia
od
171
odpowiedzialności cywilnej
.
W Niemczech od wielu lat toczy się dyskusja na temat prywatyzacji zawodu
komornika, tj. zniesienia systemu komorników będących urzędnikami służby
publicznej i przekazanie zadań w zakresie egzekucji podmiotom prywatnym
działającym
na
własny
rachunek172.
W
projekcie
zmian
legislacyjnych
przygotowanym w 2007 r. proponowano m.in., aby w związku z utratą przez
komorników statusu urzędników służby publicznej kraje związkowe nie ponosiły
odpowiedzialności odszkodowawczej za ich działania lub zaniechania. Podmiotem
odpowiedzialnym byłby komornik, który miałby jednocześnie zostać zobowiązany do
zawarcia umowy ubezpieczenia od odpowiedzialności odszkodowawczej173.
4.2.
Austria
Austriaccy komornicy nie działają samodzielnie, lecz są organem pomocniczym
sądu, przy którym znajduje się ich miejsce pracy, podejmują czynności wyłącznie na
zlecenie sądu174. W porównaniu z regulacjami obowiązującymi w innych państwach
170
Palandt, BürgerlichesG, s. 1318.
171
172
Szerzej na ten temat A Okońska, Wybrane zagadnieniaG, s. 36.
173
A. Okońska, Wybrane zagadnieniaG, s. 36.
174
§ 25 ust. 1 i 2 Exekutionsordnung (Ordynacja egzekucyjna), www.ris.bka.gv.at.
59
europejskich komornik austriacki ma słabszą pozycję wynikającą z jego daleko
idącego podporządkowania sądowi egzekucyjnemu175. W Austrii komornicy mogą
być zarówno pracownikami wymiaru sprawiedliwości zatrudnionymi na podstawie
umowy o pracę, jak również – po mianowaniu ich na stanowisko urzędnicze –
urzędnikami służby publicznej. Zgodnie z art. 23 ust. 1 Konstytucji Austrii federacja,
kraje
związkowe,
gminy
i
inne
korporacje
prawa
publicznego
ponoszą
odpowiedzialność za szkody, które zostały wyrządzone wskutek niezgodnego
z prawem zawinionego działania lub zaniechania osób działających jako ich organy
przy wykonywaniu ustaw. Szczegółową regulację tych kwestii zawiera ustawa
o odpowiedzialności odszkodowawczej państwowych jednostek organizacyjnych
i innych jednostek i zakładów prawa publicznego za szkodę wyrządzoną przy
wykonywaniu ustaw (AHG)176. § 1 AHG przewiduje, iż federacja i inne podmioty
ponoszą odpowiedzialność na podstawie przepisów prawa cywilnego za szkody
majątkowe i szkody na osobie, które zostały wyrządzone wskutek niezgodnego
z prawem
zawinionego
działania
osób
działających
jako
ich
organy
przy
wykonywaniu ustaw. Szkoda, naruszenie prawa i wina są oceniane na podstawie
przepisów prawa cywilnego. Naprawienie szkody może nastąpić tylko w formie
odszkodowania. Organem są osoby fizyczne, które działają w imieniu podmiotów
ponoszących odpowiedzialność w wykonaniu ustaw, tj. w sferze działań władczych
państwa. Sam organ nie ponosi odpowiedzialności wobec poszkodowanego;
w odniesieniu do powództwa poszkodowanego przeciwko organowi zachodzi
niedopuszczalność drogi sądowej (§ 9 ust. 5 AHG). Powyższa regulacja jest
uznawana za zgodną z Konstytucją Austrii. Roszczenie odszkodowawcze nie
powstaje, jeżeli poszkodowany mógł odwrócić szkodliwe skutki działania organu
poprzez wniesienie odpowiednich środków prawnych (§ 2 ust. 2 AHG). Zgodnie
z obecnie dominującym poglądem zaniechanie wniesienia środków prawnych musi
być zawinione przez poszkodowanego177. Podmiotowi odpowiedzialnemu przysługuje
roszczenie regresowe wobec organu tylko wtedy, gdy szkoda jest skutkiem jego
175
Szerzej na ten temat A. Okońska, Wybrane zagadnienia postępowania egzekucyjnego w prawie
austriackim, opracowanie opublikowane na stronie internetowej Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości,
www. iws.org.pl, s. 11.
176
Bundesgesetz über die Haftung der Gebietskörperschaften und der sonstigen Körperschaften und Anstalten
des öffentlichen Rechts für in Vollziehung der Gesetze zugefügte Schäden (Amtshaftungsgesetz – AHG),
www.ris.bka.gv.at
60
umyślnego lub rażąco niedbałego działania (§ 3 ust. 1 AHG). W razie rażącego
niedbalstwa sąd może zgodnie z zasadą słuszności zmniejszyć kwotę, do której
zwrotu zobowiązany jest organ (§ 3 ust. 2 AHG). Dochodzenie roszczeń regresowych
jest wykluczone, jeżeli organ działał na polecenie przełożonego, chyba że zostało
ono wydane przez oczywiście niewłaściwą osobę lub jego wykonanie prowadziłoby
do naruszenia przepisów prawa karnego (§ 4 AHG).
4.3.
Francja
Komornik sądowy we Francji (huissier de justice) sprawuje swój urząd w ramach
wolnego zawodu, dlatego nie pozostaje w strukturze wymiaru sprawiedliwości178.
Jest objęty podwójnym statusem - ministerialnym (officier ministeriel) oraz statusem
funkcjonariusza publicznego (officier public). Z pierwszego statusu wynika, że jest on
dzierżycielem urzędu, co do którego przysługuje mu prawo przedstawienia swego
następcy celem powołania przez Ministra. Jednocześnie, ze statusem tym wiąże się
obowiązek działania w ramach udzielonego przez wierzyciela pełnomocnictwa
(mandataire), stąd określany jest w literaturze mianem mandatariusza wierzyciela.
Co do zasady komornik nie może odmówić przyjęcia pełnomocnictwa. Drugi status
(officier public) wiąże się z prawem do nadawania dokumentom mocy urzędowej lub
sporządzania dokumentów wymaganych przez prawo. W świetle prawa francuskiego
komornik jest przedsiębiorcą179. Komornik, choć jest funkcjonariuszem publicznym,
nie jest wynagradzany przez państwo. Utrzymuje się z pobranych opłat
egzekucyjnych oraz opłat za wykonywanie innych powierzonych mu czynności (np.
doręczenie dokumentów).
Odpowiedzialność odszkodowawcza komornika za wadliwe prowadzenie egzekucji
może mieć charakter kontraktowy - wobec wierzyciela180 i deliktowy. Jest oparta na
177
Por. A Okońska, Wybrane zagadnieniaG, s. 18 i cytowana tam literatura.
178
Por W. Tomalak, Status ustrojowy Gs. 196 i cyt. tam literatura.
179
Por. E. Szczepanik, Wybrane zagadnienia egzekucji sądowej we Francji, Warszawa 2014, raport
opublikowany na stronie www.iws.org.pl
180
Serge Guinchard, Tonny Moussa, Droit et Pratique des Voies d’exécution, Dalloz 2013/2014,
s. 367.
61
zasadzie
winy,
ponadto
konieczne
jest
wykazanie
szkody
i
związku
przyczynowego181.
W doktrynie podkreśla się, że wprawdzie we Francji wykonywanie profesji komornika
następuje w ramach wolnego zawodu, to jednak od czasu wyroku Europejskiego
Trybunału Praw Człowieka w sprawie Platakou v. Grecja182 niezależnie od
obowiązującego w danym kraju systemu wykonywania orzeczeń (czy to przez
państwo, czy to przez wolny zawód) Państwa także ponoszą odpowiedzialności za
prowadzenie egzekucji183. Podstawę tej odpowiedzialności upatruje się w art. 6 § 1
protokołu dodatkowego nr 1oraz art. 8 Konwencji (prawo do poszanowania życia
prywatnego i rodzinnego). Podkreśla się, że zasadniczym źródłem odpowiedzialności
Państwa są prawa podstawowe, na które, w przypadku niewłaściwej egzekucji,
można się powołać. Komornik traktowany jest jako organ państwa. W orzecznictwie
Trybunału
prawo
do
egzekucji
należy
do
praw
podstawowych184.
181
Serge Guinchard, Tonny Moussa, Droit et PratiqueG, s. 371.
182
Wyrok z dnia 11 stycznia 2001 r. w sprawie Platakou przeciwko Grecji nr 38460/97.
183
Anne Leborgne, Droit de l’exécution. Voies d’exécution et procédures de distribution, 2e édition,
Dalloz 2014, nb. 348-349.
184
Anne Leborgne, Droit de l’exécution4, nb. 348-349.
62
5.
Podsumowanie
Ustanowiona w art. 23 ust. 3 u.k.s.e. solidarna odpowiedzialność Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną niezgodnymi z prawem działaniami i zaniechaniami komorników
sądowych odpowiada standardom ochrony praw podstawowych wynikających
z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. W polskiej doktrynie
wyrażane są jednak zastrzeżenia co do charakteru tej odpowiedzialności w świetle
zmian w organizacji zawodu komornika sądowego, a także wątpliwości natury
systemowej i aksjologicznej185. Podkreśla się, że skoro komornik jest konstytucyjnie
zobowiązany do działania w sposób zgodny z art. 7 Konstytucji RP, a jednocześnie
wykonuje swoje funkcje na własny rachunek (i jako profesjonalista zobowiązany jest
do podwyższonej staranności i odpowiedniej wiedzy), to trzeba powiązać ten ostatni
fakt z ukształtowaniem ryzyka odpowiedzialności186. Jako postulat de lege ferenda
rozważa się możliwość wprowadzenia innej koncepcji odpowiedzialności Skarbu
Państwa – subsydiarnej zamiast solidarnej. Z uwagi na sytuację prawną komornika,
nieograniczony w praktyce zakres samodzielności, możność wyrządzenia wielkich
szkód w razie prowadzenia postępowania egzekucyjnego, postuluje się obciążenie
pełną odpowiedzialnością komornika, a tylko subsydiarną Skarbu Państwa, w razie
niewypłacalności komornika (tzn. ponad sumę ubezpieczenia, które komornik ma
obowiązek zawrzeć). Zdaniem zwolenników tej koncepcji odpowiedzialność solidarna
przerzuca na Skarb Państwa obowiązek wynagrodzenia szkody, którą w pierwszej
kolejności powinien pokryć komornik187.
Nie sposób zakwestionować aksjologicznych podstaw odpowiedzialności państwa za
wadliwą egzekucję, której prowadzenie powierzono komornikom działającym na
własny rachunek. Wprowadzenie odpowiedzialności subsydiarnej Skarbu Państwa w
miejsce odpowiedzialności solidarnej oznacza jednak dodatkowe utrudnienia dla
185
AdministracyjnegoG, s. 417-418.
186
AdministracyjnegoG, s. 418 i cyt. orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego.
187
AdministracyjnegoG, s.418.
63
poszkodowanego,
którego
szkoda
może
zostać
naprawiona
dopiero
po
bezskutecznej egzekucji przeciwko komornikowi. Ponadto w praktyce przeważają
sytuacje, w których szkoda jest wynikiem niezgodnych z prawem działań komornika
i uchybień sądów rejonowych w zakresie nadzoru judykacyjnego. Z tego względu
obecny model odpowiedzialności odszkodowawczej państwa ukształtowany w art. 23
u.k.s.e. należy uznać za właściwy.
1. Przeprowadzone badania aktowe uprawniają do sformułowania wniosku, że
powstanie solidarnej odpowiedzialność odszkodowawczej Skarbu Państwa za
szkody wyrządzone niezgodnym z prawem działanie lub zaniechaniem
komorników jest niezależne od własnej odpowiedzialności państwa w związku
z uchybieniami sądów rejonowych w zakresie nadzoru judykacyjnego nad
komornikami. Jeżeli jako źródło szkody traktowane są tylko czynności
komornika lub jego zaniechania, to Skarb Państwa „przystępuje” do
odpowiedzialności komornika ukształtowanej na podstawie art. 23 ust. 1
u.k.s.e. Jeżeli natomiast w ramach podstawy faktycznej powództwa
poszkodowany źródła szkody upatruje także w uchybieniach sądu rejonowego
w zakresie nadzoru judykacyjnego nad komornikiem, to podstawę prawną
odpowiedzialności Skarbu Państwa stanowią przepisy art. 417-4172 k.c. Obok
zatem odpowiedzialności za czyn cudzy, tj. komornika, Skarb Państwa może
ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą za niezgodne z prawem działania
lub zaniechania organów władzy publicznej, w szczególności zaniechania lub
niezgodne z prawem orzeczenia sądów rejonowych sprawujących nadzór
judykacyjny na komornikami. Sygnałem dla sądu o uchybieniach popełnionych
przez komornika jest z reguły skarga (art. 767 k.p.c.) wniesiona przez strony
lub osoby trzecie. Jeżeli sąd w żaden sposób nie zostanie powiadomiony
o potrzebie objęcia sprawy egzekucyjnej nadzorem judykacyjnym, nie ma
możliwości podjęcia czynności zmierzających do skorygowania błędów, jakie
popełnił
komornik.
Nawet
jednak
wówczas
Skarb
Państwa
ponosi
odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 23 ust. 3 u.k.s.e.,
a zaniechanie przez poszkodowanego wniesienia skargi na czynność
komornika, w wyniku której została wyrządzona szkoda, należy ocenić
64
w płaszczyźnie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody (art.
362 k.c.).
2. W zakresie oceny przesłanki niezgodności z prawem działania lub
zaniechania komornika, którym wyrządzono szkodę, należy wskazać, że
autonomia jurysdykcyjna sądu w tym zakresie nie jest ograniczona poprzez
związanie
prejudykatem,
tak
jak
ma
to
miejsce
w
przypadku
odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa na podstawie art. 4171
§ 2 k.c. Wynika to z odrębności art. 23 ust. 1 u.k.s.e. w stosunku do przepisów
art. 417 i nast. k.c. W szczególności prejudycjalnego charakteru nie można
przypisać rozstrzygnięciu sądu w przedmiocie skargi na czynności komornika,
z którą poszkodowany wiąże szkodę. Nawet jeżeli sąd ten skargę oddalił, to
w procesie odszkodowawczym sąd dokonuje własnej oceny prawnej działania
lub zaniechania komornika w aspekcie zgodności z prawem.
3. Na podstawie przeprowadzonych badań aktowych można sformułować
wniosek,
że
istnienie
adekwatnego
związku
przyczynowego
wymaga
wykazania przez poszkodowanego, że niezgodne z prawem działanie lub
zaniechanie komornika uniemożliwiło wyegzekwowanie świadczenia nie tylko
w ramach konkretnego sposobu egzekucji, ale z uwzględnieniem tych
wszystkich składników i praw majątkowych dłużnika, do których możliwe było
skierowanie egzekucji. Błędne rozstrzygnięcie sądu w przedmiocie skargi na
czynność komornika, w wyniku której doszło do wyrządzenia szkody, nie
niweczy związku przyczynowego między niezgodną z prawem czynnością
komornika a szkodą. Wadliwe działanie komornika stworzyło warunki
powstania innych zdarzeń, a mianowicie błędnego rozstrzygnięcia sądu, które
stało się bezpośrednią przyczyną szkody.
4. Krytycznie należy ocenić stanowisko sądów powszechnych, które, stosując
art.
4241b k.p.c.
przyjmowały,
że
przesłanką
odpowiedzialności
odszkodowawczej komornika jest skorzystanie przez poszkodowanego ze
środków prawnych takich jak np. skarga na czynności komornika. Odmiennie
należy natomiast ocenić kwestię stosowania art. 4241b k.p.c. w sytuacji,
w której poszkodowany wiąże szkodę z orzeczeniem sądowym wydanym
65
w postępowaniu egzekucyjnym. Skuteczne dochodzenie odszkodowania
będzie
wówczas
uwarunkowane
wyczerpaniem
środków
prawnych
przysługujących stronie w tym postępowaniu np. zażalenia na postanowienie
rozstrzygające skargę na czynności komornika.
5. Według art. 4421 § 1 k.c. dla początku biegu przedawnienia roszczenia
o naprawienie szkody wymagana jest wiedza po stronie poszkodowanego
o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Na podstawie poddanych
analizie stanów faktycznych z orzecznictwa sądów powszechnych nie sposób
przyjąć, że taką wiedzę mógł powziąć poszkodowany (strona postępowania
egzekucyjnego) przed rozpoznaniem środka zaskarżenia skierowanego
przeciwko wadliwej czynności egzekucyjnej. Miał bowiem prawo zakładać, że
uchybienia organu egzekucyjnego zostaną skorygowane przez sąd w ramach
nadzoru judykacyjnego. Dopiero z uprawomocnieniem się wadliwego
orzeczenia komornika należy łączyć początek biegu terminu roszczenia
odszkodowawczego.
6. Skarbowi Państwa przysługuje pełny regres w stosunku do komornika (art.
441 § 3 k.c.) w sytuacji, w której odpowiada tylko i wyłącznie za czyn cudzy
(komornika) na zasadzie przystąpienia do odpowiedzialności komornika
ukształtowanej w art. 23 ust. 1 u.k.s.e. Roszczenie zwrotne wobec Skarbu
Państwa w tym przypadku nie przysługuje natomiast komornikowi, który
naprawił szkodę. Regres częściowy (art. 441 § 2 k.c.) może natomiast być
rozważany tylko wtedy, gdy Skarb Państwa odpowiada za czyn własny
odnoszący się do uchybień w zakresie nadzoru judykacyjnego nad
komornikiem solidarnie z komornikiem ponoszącym odpowiedzialność za
własne działania lub zaniechania niezgodne z prawem. Szkoda jest wówczas
wynikiem działania lub zaniechania kilku osób i od stopnia ich przyczynienia
się do jej powstania przez każdą z nich uzależniony będzie rozmiar roszczenia
regresowego.
66
Lista sygnatur
1.
Sąd Apelacyjny w Białymstoku
sygn. akt I ACa 170/13
2.
Sąd Okręgowy w Białymstoku
sygn. akt I C 2018/09
3.
Sąd Okręgowy w Olsztynie
4.
Sąd Okręgowy w Bydgoszczy
sygn. akt I C 28/08
sygn. akt I C 49/11
5.
Sąd Okręgowy w Elblągu
6.
Sąd Okręgowy w Gdańsku
sygn. akt XV C 1111/12
sygn. akt I C 1609/10/IX
7.
Sąd Okręgowy w Toruniu
8.
Sąd Okręgowy w Bielsku Białej
9.
Sąd Okręgowy w Częstochowie
10.
Sąd Okręgowy w Katowicach
sygn. akt II C 270/11
67
11.
Sąd Okręgowy w Kielcach
12.
Sąd Okręgowy w Krakowie
13.
Sąd Okręgowy w Nowym Sączu
14.
Sąd Okręgowy w Tarnowie
15.
Sąd Okręgowy w Lublinie
16.
Sąd Okręgowy w Radomiu
17.
Sąd Okręgowy w Łodzi
18.
Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim
19.
Sąd Okręgowy w Płocku
20.
Sąd Okręgowy w Sieradzu
sygn. akt I C 82/11
68
21.
Sąd Okręgowy w Poznaniu
sygn. akt XII C 1668/10
sygn. akt XII C 2397/09
22.
Sąd Okręgowy w Zielonej Górze
23.
Sąd Okręgowy w Tarnobrzegu
24.
Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim
25.
Sąd Okręgowy w Koszalinie
26.
Sąd Okręgowy w Szczecinie
27.
Sąd Okręgowy w Warszawie
sygn. akt I C 73/10
sygn. akt I C 22/11
sygn. akt IV Nc 275/12
sygn. akt V Ca 1407/11
sygn. akt IV Nc 24/10
sygn. akt XXV C 1171/07
69
sygn. akt III C 1005/09
sygn. akt III C 1062/11
28.
Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze
29.
Sąd Okręgowy we Wrocławiu
70

Odpowiedzialność odszkodowawcza Skarbu Państwa za niezgodne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Sprawa KM 83/16 - Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym

Podaję do publicznej wiadomości, że w dniu 29-07

Zapisz do pdf

List współczesny

Kancelaria Komornika, Kossaka 102, 84

SKARGA NA CZYNNOŚCI KOMORNIKA - może ją złożyć strona lub

INFORMACJA LOKALNA O ZAWODZIE KOMORNIK SĄDOWY

Zapisz do pdf