marzec ok ok.indd - Farmaceutyczny Przegląd Naukowy

!NALIZA POOPERACYJNEGO OZNACZANIA ANTYGENU KARCINOEMBRIO†
NALNEGO#%!UCHORYCHNARAKAJELITAGRUBEGO
!NALYSISOFPOSTOPERATIVEDETERMINATIONOF#%!CARCINOEMBRYONALANTIGENINPA†
TIENTSWITHCOLORECTALCARCINOMA
0ROFDRHABNMED%WA3ZAFLARSKA†3TOJKO
DRNMED)RENA7RÌBLEWSKA†!DAMEK
MGR-AGDALENA7YSZYÊSKA
DRNMED!GATA+ABAŒA†$ZIK
DRHABNMED2AFAŒ3UWIÊSKI
MGR!DRIAN+URKOWSKI
+IEROWNIK0ROFDRHABNMED%WA3ZAFLARSKA†3TOJKO
+ATEDRAI:AKŒAD0ATOLOGII
7YDZIAŒ&ARMACEUTYCZNYZ/DDZIAŒEM-EDYCYNY,ABORATORYJNEJ35-
Abstrakt
Celem pracy było analiza oznaczania markera nowotworowego CEA w pooperacyjnym monitorowaniu chorych na raka jelita grubego, ocena zależności pomiędzy
stężeniem markera CEA w surowicy krwi a liczbą i lokalizacją przerzutów oraz zastosowanym leczeniem.
Materiał i metody badań: Przedmiotem badań były
dane z kart 46 pacjentów operowanych z powodu raka
jelita grubego, prowadzonych w Poradni Onkologicznej w Szpitalu Powiatowym w Zawierciu w latach 1999
–2005.
Wyniki i wnioski: Po przeanalizowaniu danych stwierdzono znaczną rozbieżność między zaleceniami, dotyczącymi oznaczeń stężenia markera CEA u monitorowanych pacjentów a praktyką dotyczącą jego oznaczania.
Podane rozbieżności podyktowane są stanem klinicznym
pacjentów oraz nie zgłaszaniem się chorych na wizyty
kontrolne. Nie stwierdzono korelacji między poziomem
stężenia markera CEA, a rodzajem narządu, do którego nastąpił przerzut, jak również ilością przerzutów.
Nie stwierdzono także korelacji między zastosowanym
leczeniem w postaci cykli chemioterapii, a poziomem
stężenia markera.
Abstract
The aim of the study was analysis of neoplastic CEA
marker determination in postoperative monitoring of
patients with colorectal carcinoma, evaluation of dependence degree the marker’s concentration in serum, number and localization of metastasis and applies therapy.
Material and methods: The study was based on the records of patients from oncological outpatient clinic in
the district hospital in Zawiercie who underwent operations because of colorectal carcinoma, in the years
1999-2005.
Results and conclusions: Following the data analysis,
a considerable discrepancy was found between recommendations concerning determination of CEA marker
concentration in monitored patients and determination
of this marker in practice. The discrepancies mentioned
above, result from patients’ clinical condition and failing to report for check-up visits. there was no correlation found between CEA marker concentration level and
the type of an organ to which carcinoma metastasized
and the number of metastases. There was no correlation
either, between chemotherapy treatment and marker’s
concentration level.
Słowa kluczowe: rak jelita grubego, antygen karcinoembrionalny, czynnik rokowniczy.
Key words: colorectal carcinoma, carcinoembryonal
antigen, prognostic factor.
Ÿ'˜ ւ
Rak jelita grubego zajmuje drugie miejsce (po raku płuc
u mężczyzn i sutka u kobiet) pod względem zachorowalności jak i śmiertelności na nowotwory złośliwe zarówno
u kobiet jak i u mężczyzn. Dotyczy najczęściej osób w piątej i szóstej dekadzie życia, należy jednak zwrócić uwagę
na fakt wzrastającej liczby przypadków tego nowotworu
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
u ludzi młodych [1,2,3,4]. Współczynnik śmiertelności
w odniesieniu do raka jelita grubego jest w Polsce znacznie
wyższy niż w USA czy Europie Zachodniej, z powodu dużej wykrywalności choroby w wysokim stopniu zaawansowania, co wyraźnie obniża odsetek pięcioletniego przeżycia
chorych do 21-29% [1,3,4].
W większości przypadków podłożem do powstawania
raka jelita grubego są łagodne gruczolaki, które na drodze
COPYRIGHT‚'RUPA$R!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
–Ÿ¡ŸžŸ¤°°U
mutacji genetycznej mogą przekształcić się w raka. Naj- może mieć znaczenie prognostyczne. Zdolność wydzielania
częstszą lokalizacją jest odbytnica (45%) oraz esica (30%). antygenu karcinoembrionalnego przez komórki nowotwoU 3-5% rozpoznaje się guzy mnogie. Biorąc pod uwagę kla- rowe wykorzystuje się także w immunoscyntygrafii, która
syfikację patomorfologiczną ok. 95% przypadków raka jeli- pozwala na precyzyjne przedoperacyjne zlokalizowanie nota grubego i odbytnicy to raki gruczołowe, a pozostałe 5% wotworu [4,11,12].
to raki płaskonabłonkowe, mieszane gruczołowo-płaskonaUważa się, że ocena CEA w surowicy krwi nie ma zastobłonkowe, raki niezróżnicowane i niesklasyfikowane. Raki sowania w badaniach przesiewowych, co spowodowane jest
odbytu to z reguły raki płaskonabłonkowe [1,4,5,6].
niską czułością testu w raku jelita grubego oraz znacznym
Biorąc pod uwagę fakt późnego wykrywania zmian no- wpływem dymu tytoniowego na jego stężenie [4,9,13,14].
wotworowych w obrębie jelita grubego, znaczenie diagnostyki i określenie grup ryzyka jest bezdyskusyjne. Wśród - R–l-tŸlŸuR |J¬
czynników zwiększających ryzyko wystąpienia raka jelita
grubego wyróżnić można czynniki środowiskowe (dieta boAnalizie poddano karty 46 pacjentów prowadzonych
gatotłuszczowa, wysokokaloryczna, dym tytoniowy), czyn- w Poradni Onkologicznej w Szpitalu Powiatowym w Zaniki wewnętrzne (nowotwory łagodne – gruczolaki, zespół wierciu w latach 1999 – 2005. Wszyscy pacjenci byli po
Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego) oraz czynni- resekcji raka jelita grubego w różnych oddziałach chirurki genetyczne (polipowatość rodzinna, wrodzony niepolipo- gicznych na terenie Polski. Dokonując analizy danych
waty rak jelita grubego) [1].
uwzględniono następujące parametry: liczbę pacjentów,
W ramach diagnostyki wykonuje się morfologię krwi, u których wykonano oznaczenie antygenu karcinoembriotest na obecność krwi utajonej w kale, badanie per rectum, nalnego CEA, ilość oznaczeń antygenu CEA u monitorowakolonoskopię, ultrasonografię i/lub tomografię komputero- nych pacjentów, ilość oznaczeń markera CEA u pacjentów
wą, endoskopię, biopsję aspiracyjną cienkoigłową, rezonans z klinicznym rozpoznaniem przerzutów. Podjęto także próbę
magnetyczny, natomiast najpowszechniejszym badaniem oceny zależności między stężeniem markera CEA, a stanem
stosowanym w diagnostyce i monitorowaniu chorych po klinicznym pacjenta (liczba i lokalizacja przerzutów) oraz
zabiegu operacyjnym jest oznaczanie markerów nowotwo- zastosowanym leczeniem.
rowych [2,5,6,7].
Markery raka jelita grubego powinny być oznaczane '¬ylpl
co najmniej jednokrotnie przed rozpoczęciem leczenia. Po
radykalnym leczeniu należy je monitorować przez pierwSpośród grupy 46 analizowanych pacjentów antygen karsze 3 lata co 2-3 miesiące, a po tym okresie co 6 miesięcy. cinoembrionalny CEA został oznaczony u 34 osób (ryc.1).
W przypadku stwierdzenia wzrostu miana danego markera, Brak oznaczenia markera u pozostałych 12 wynikał z ich
monitorowanie powinno być wykonywane przynajmniej co złego stanu klinicznego oraz nie zgłaszania się na wizyty
2-4 tygodnie. W trakcie chemioterapii oznaczenia powinno kontrolne.
dokonywać się przed każdym kursem leczenia i przy zmiaSpośród 34 osób, u których oznaczano antygen karcinonie metod leczenia. Należy pamiętać, iż prawidłowe stężenie embrionalny u 14 osób oznaczano go tylko 1 raz, 12 pacjendanego markera nie wyklucza obecności nowotworu oraz, tów miało oznaczany CEA 2 razy, 5 osób 3 razy, 1 osoba
że nawet nieznaczne jego podwyższenie występuje w cho- miała oznaczany CEA 4 razy, jedna osoba 7 razy i jedna 11
robach nienowotworowych. Spośród wielu markerów raka razy (ryc.2). Jednorazowe oznaczenia CEA wynikały ze
jelita grubego najlepiej poznanym i szeroko stosowanym stanu klinicznego pacjenta (brak oznak wznowy lub przew praktyce klinicznej jest antygen karcinoembrionalny CEA rzutów). Część pacjentów ze względu na zły stan kliniczny
[8,9,10]. Po raz pierwszy został on wyizolowany z ekstraktu była kierowana do ośrodka opieki paliatywnej. Wielokrotne
tkanki nowotworu jelita grubego, ale jest wytwarzany rów- oznaczenia antygenu karcinoembrionalnego wykonywane
nież przez inne nowotwory. Wzrost stężenia CEA
występuje również w przebiegu nowotworów
trzustki, żołądka, sutka, tarczycy, narządu rodnego, a ponadto można go wykryć w prawidłowych
i zmienionych zapalnie tkankach [1]. Lekko podwyższony poziom występuje w ciąży, marskości
wątroby, stanach zapalnych wątroby, płuc, jelit
[4,9]. Do dnia dzisiejszego jest to jeden z najbardziej wartościowych markerów, a jego stężenie
w surowicy ma ogromne znaczenie w rokowaniu
co do przebiegu choroby. Rutynowe śledzenie
poziomu CEA przez lekarzy stosowane jest w celu wczesnego wykrycia nawrotu choroby [8,11].
Czułość diagnostyczna CEA jest zależna od
stopnia zaawansowania nowotworu, a cykliczne
oznaczanie CEA monitoruje wczesną, kliniczną
¬Aly-Ÿ‡ŸlA®7-Ÿ‚-AoRy }ªGŸ¥Ÿp }–¬AiŸª¬p|y-y|Ÿ|®y-A®Ryl-Ÿu-–pR–-Ÿ
odpowiedź na terapię, co pozwala wykryć na
wroty i przerzuty po remisji choroby jak również –-ªlyaŸ‡Ÿ¥u7R–Ÿ|\Ÿ‚- lRy ˜Ÿªl iŸJR R–ulyRJŸŸu-–pR–
COPYRIGHT‚'RUPA$R!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
–Ÿ¡ŸžŸ¤°°U
¬Aly-Ÿ¤‡ŸlA®7-Ÿ|®y-A®R͟Ÿ¥Ÿu|yl |–|ª-y¬AiŸ‚-AoRy }ª
–-ªlyaŸ¤‡Ÿ¥u7R–Ÿ|\ŸŸJR R–uly- l|y˜ŸlyŸu|yl |–RJŸ‚- lRy ˜
Analizując dane podjęto także próbę oceny zależności między stężeniem markera CEA, a stanem klinicznym pacjenta. Zaobserwowano wyraźny wzrost stężenia tego markera u wszystkich
pacjentów, u których potwierdzono klinicznie
wznowę procesu nowotworowego lub przerzuty
do jednego lub wielu narządów. 13 osób stanowiło grupę pacjentów ze stwierdzonymi przerzutami do jednego narządu: wątroby (9 osób)
i płuca (2 osoby). U 2 osób rozpoznano przerzuty
do otrzewnej. Grupa pacjentów, u których stwierdzono przerzuty do więcej niż jednego narządu
(wątroba – węzły chłonne, wątroba – płuca) liczyła 3 osoby. Nie zauważono korelacji pomiędzy poziomem stężenia analizowanego markera,
a rodzajem narządu, do którego nastąpił przerzut
oraz ilością przerzutów.
Nie wykazano również korelacji pomiędzy
poziomem markera CEA, a zastosowanym leczeniem. Obserwowano pacjentów, u których
po kolejnych cyklach chemioterapii następował
wyraźny spadek poziomu CEA, aż do wartości
prawidłowych jak również pacjentów, u których pomimo stosowanego leczenia utrzymywał
się nadal wysoki poziom CEA. Istniała również
grupa pacjentów, u których w trakcie stosowania
kolejnych cykli obserwowano okresowy spadek
poziomu antygenu, po czym następował wyraźny
wzrost stężenia CEA bez zmian w stanie klinicznym.
¬˜p¥˜oGłównym celem monitorowania pacjentów
jest wykrycie wznowy procesu nowotworowego
i przerzutów we wczesnym stadium zaawanso¬Aly-Ÿ ¡‡Ÿ lA®7-Ÿ |®y-A®R͟ -y ¬aRy¥Ÿ Ÿ ¥Ÿ ‚-AoRy }ªŸ ®Ÿ pqlylA®y¬uŸ
wania [15,16].
–|®‚|®y-ylRuŸ‚–®R–®¥ }ª
Udowodniono, że u połowy chorych pod–-ªlyaŸ¡‡Ÿ¥u7R–Ÿ|\ŸŸ-y laRyŸJR R–uly- l|y˜ŸlyŸ‚- lRy ˜Ÿªl iŸAqlylk
danych
operacji z powodu raka jelita grubego
A-qŸJl-ay|˜l˜Ÿ|\ŸuR -˜ -˜R˜
dochodzi do nawrotów, przy czym często są to
były u pacjentów, u których czas po wykonanym zabiegu
wznowy miejscowe. Największy procent stanooperacyjnym był krótki lub antygen oznaczany był po kolej- wią wznowy powstające do 3 lat od wycięcia zmiany piernych stosowanych cyklach chemioterapii. Część pacjentów, wotnej, dlatego monitorowanie powinno być najbardziej
u których nie wykonano oznaczeń CEA nie zgłosiła się na intensywne w tym krytycznym okresie po operacji [2]. Ocekolejną wizytę lub wizyta nie nastąpiła jeszcze w okresie na CEA może być istotna przy obserwacji chorych operoanalizowania karty danego pacjenta.
wanych radykalnie, co pozwala na wykrycie wznowy lub
Analizie poddano także liczbę oznaczeń antygenu CEA przerzutów około 5 miesięcy wcześniej niż rutynowe badau pacjentów z rozpoznanymi przerzutami. Spośród 46 mo- nie kliniczne. Dotyczy to zwłaszcza przerzutów do wątroby
nitorowanych pacjentów u 19 osób stwierdzono przerzuty. [13]. W Klinice Gastroenterologii Instytutu Chirurgii AM
8 osób miało oznaczany CEA jednokrotnie, 4 pacjentów w Warszawie prowadzi się planową obserwację wszystkich
dwukrotnie, 2 pacjentów trzykrotnie, 1 pacjent siedmiokrot- chorych po operacji raka jelita grubego według schematu,
nie i jeden pacjent jedenastokrotnie. Pozostali z tej grupy w przebiegu którego przed operacją wykonuje się badania
nie mieli oznaczanego markera CEA pomimo stwierdzenia biochemiczne (morfologia, OB, białko z frakcjami, fosfaprzerzutów przy pomocy innych badań diagnostycznych taza zasadowa, transaminazy, CRP, pierwiastki śladowe),
(ryc.3). Tak różna liczba oznaczeń markera CEA u poszcze- wlew kontrastowy, kolonoskopię, CEA, Rtg klatki piersiogólnych pacjentów wynikała z różnych przyczyn: przekaza- wej oraz rektoskopię. Po 2-4 tygodniach po operacji powtanie pacjenta do ośrodka opieki paliatywnej, skierowanie do rza się oznaczenia biochemiczne oraz CEA, następnie, co
leczenia wspomaganego – chemioterapii lub termin następ- 3 miesiące przez 2 lata, a później raz w roku. Po upływie
nej wizyty lekarskiej był późniejszy niż czas analizowania 12 miesięcy wykonuje się również wlew kontrastowy, kodanych.
lonoskopię lub rektoskopię oraz rtg klatki piersiowej. Bada-
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
COPYRIGHT‚'RUPA$R!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
–Ÿ¡ŸžŸ¤°°U
nia wykonuje się powtórnie, gdy występuje wzrost stężenia
CEA w surowicy [2,13].
Wykazano, że największą wartość diagnostyczną zaraz
obok antygenu karcinoembrionalnego ma antygen CA 19-9.
Według Młynarskiego i wsp. [17] pierwszym etapem pooperacyjnego monitorowania chorych operowanych z powodu
raka jelita grubego powinno być łączne oznaczanie CEA,
CA 19-9 i TPS. Jeśli u chorych stwierdzono podwyższone
stężenie CEA w surowicy krwi to znaczy, że antygen ten jest
wystarczającym markerem masy guza do monitorowania
przebiegu choroby [17].
Z dostępnego piśmiennictwa wynika, że najlepsze jest
łączenie oznaczania markerów nowotworowych w celu bardziej precyzyjnej oceny stopnia zaawansowania choroby,
jak również możliwości wykrycia przerzutów lub wznowy.
Według Młynarskiego i wsp. [17] nie u wszystkich chorych
ze stwierdzoną wznową obserwuje się podwyższenie stężenia CEA w surowicy krwi, ponieważ około 11% osób należy
do tzw. nieproducentów CEA. Stworzyło to problem w monitorowaniu tych pacjentów. Spośród markerów nowotworowych obok CEA najbardziej przydatny w monitorowaniu
okazał się marker CA 19-9. Z kolei według Duszy i wsp. [7]
dołączenie do oznaczeń CEA antygenu CA 19-9 zwiększyło
czułość oznaczeń z 71% do 83,6%. Dalsze obserwacje potwierdziły opinię o niekorzystnym rokowniczo podwyższeniu CA 19-9 bez jednoczesnego wzrostu CEA.
Analizując wyniki chorych prowadzonych w Poradni
Onkologicznej Szpitala Powiatowego w Zawierciu stwierdzono, że duża grupa pacjentów nie miała oznaczanego
antygenu karcinoembrionalnego CEA, zarówno przed jak
i po operacji. Przyczyną braku oznaczania antygenu przed
operacją był często ciężki stan kliniczny chorych. Pacjenci
trafiali do szpitala z objawami niedrożności jelit i wymagali
natychmiastowej interwencji chirurgicznej. W czasie zabiegu rozpoznawano u nich raka jelita grubego. Szczególnie
dużą wartość diagnostyczną ma oznaczenie markera nowotworowego CEA w przebiegu pooperacyjnym chorych po
resekcji jelita grubego z powodu raka. Rozpoznanie nawrotu raka jelita grubego na podstawie wzrastającego poziomu
antygenu CEA przewyższa czułość innych metod diagnostycznych, a regularne pooperacyjne monitorowanie poziomu CEA w odstępach trzymiesięcznych pozwala wcześnie
wykrywać ewentualne nawroty raka. Brak oznaczeń antygenu CEA u monitorowanych po zabiegu pacjentów wynikała
ze stanu klinicznego chorych lub z faktu zaniedbania zgłaszania się na wizyty kontrolne [18].
Autorzy piśmiennictwa zalecają oznaczanie antygenu
karcinoembrionalnego CEA nie tylko przed operacją. Tylko
niektóre ośrodki w Polsce wykonują oznaczenie poziomu
CEA podczas zabiegu operacyjnego. Wykazano, że śródoperacyjne oznaczanie CEA i innych markerów jest mniej
znaczące od metod klasycznych. Lorenc i wsp. [19] wykazali korelację pomiędzy stanem węzłów chłonnych wartowniczych, stężeniem markerów nowotworowych, a wynikiem
badania histopatologicznego węzłów chłonnych okołojelitowych. Najwyższą skuteczność miało badanie węzłów wartowniczych ok. 81,0%, a wyraźnie niższą antygen CEA, bo
ok. 59,3% i TPS 48,1%.
W dostępnym piśmiennictwie dotyczącym poziomu stężenia markera CEA u monitorowanych chorych nie znaCOPYRIGHT‚'RUPA$R!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†
leziono informacji o zależności pomiędzy wartością jego
stężenia a rodzajem narządu, do którego nastąpił przerzut
czy też ilością przerzutów. W analizowanym materiale
stwierdzono brak takiej zależności. Podobny brak korelacji
występuje pomiędzy zastosowanym leczeniem chemioterapeutycznym a poziomem stężenia oznaczanego markera.
Również na ten temat nie znaleziono danych w piśmiennictwie. Analiza wyników oznaczeń CEA w zależności od
zastosowanego leczenia wykazuje, że poziom tego markera
nie zawsze jest jednoznaczny ze stanem klinicznym pacjenta. Tłumaczyć to może niejednakową reakcję pacjenta na zastosowane leczenie, lub obecność pacjentów zaliczanych do
tzw. nieproducentów CEA. Jak podaje piśmiennictwo osoby
takie stanowią grupę 11% chorych operowanych z powodu
raka jelita grubego.
Analizując całość zebranego materiału daje się zauważyć konieczność opracowania takiego systemu monitorowania pacjenta, który pozwoliłby na wykrywanie nie tylko
wczesnych przerzutów lub wznowy, ale który gwarantowałby jednocześnie ciągłość informacji co do dalszych losów
pacjenta po zabiegu operacyjnym. W związku z niekwestionowaną wartością diagnostyczną markeru CEA w monitorowaniu pacjentów, jego oznaczanie powinno stać się
standardem postępowania.
'yl|˜pl
1. Wykazano znaczną rozbieżność pomiędzy zaleceniami,
co do oznaczeń stężenia markera CEA u monitorowanych pacjentów, a oznaczeniami tego markera w praktyce.
2. Wyżej wymienione rozbieżności podyktowane są stanem
klinicznym pacjentów oraz nie zgłaszaniem się chorych
na wizyty kontrolne.
3. Nie stwierdzono korelacji pomiędzy poziomem stężenia
markera CEA, a rodzajem narządu, do którego nastąpił
przerzut jak również z ilością przerzutów.
4. Nie stwierdzono korelacji między zastosowanym leczeniem w postaci cykli chemioterapii a poziomem stężenia
badanego markera.
l²ulRyylA ª|
1. Kordek R., Jassema J., Krzakowski M., Jeziorski A. Onkologia. Podręcznik dla studentów i lekarzy. Medical
Press. Gdańsk 2004; 119-123
2. Krasnodębski I.W. Monitorowanie chorych po operacjach z powodu raka jelita grubego. Pol. Tyg. Lek. 1992;
3-4, 95-97
3. Lee M.W. Rak jelita grubego. Medycyna po dyplomie
1992; 7, 153-160
4. Ławicki S., Moroczko B., Szmitowski M. Markery nowotworowe przydatne w diagnostyce i monitorowaniu
raka jelita grubego. Post. Hig. Med. Dosw. 2002; 56(5),
617-640
5. Szmeja. J. Monitorowanie chorych po operacjach raka
jelita grubego. Za i przeciw. Proktologia 2001; 2(1),
7-19
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
–Ÿ¡ŸžŸ¤°°U
6. Szymendera J., Góźdź S. Rola krążących markerów nowotworowych w diagnostyce i monitorowaniu leczenia
chorych na nowotwory. Nowotwory 1995; 45, 369-383
7. Dusza D., Kwiatkowska B., Kokocińska D., Zagalski
K. Schemat monitorowania przed i pooperacyjnego
chorych z gruczolakorakiem jelita grubego. Wybrane
zagadnienia z chirurgii. Warszawa 1999, 128-130
8. Krasnodębski I.W. Biochemiczne markery nowotworowe: CEA, Ca19-9, kwas sialowy i ferrytyna w raku jelita
grubego. Pol. Przeg. Chir. 1996; 1219-1233
9. Kulpa J. Krążące markery nowotworowe w diagnostyce
chorób nowotworowych. Terapia 1996; 5, 17-24
10. Paduch R., Klatka J. Markery nowotworowe. Onkol.
Pol. 2003; 6(2), 77-82
11. Rzepko R., Kruszewski J., Klimkowska M., Zawadzka
M., Jaskiewicz K. Ekspresja antygenu karcinoembrionlanego CEA w ognisku pierwotnym
iw
przerzutach do węzłów chłonnych raka jelita grubego.
Ann. Acad. Med. Gdan. 2004; 34, 257-263
12. Dąbrowska B., Krasnodębski I.W., Tadeusiak W. Kwas
sialowy i antygen karcynoembrionalny jako markery
raka jelita grubego. Doniesienie wstępne Gastroenterologia 1991; 10(1-2), 45-77
13. Bielicki D., Morawiec-Borowiak D., Sulżyc-Bielicka V.,
Chosia M., Domagała W. Przeciwciała przeciw białku
p53 i CEA w surowicy krwi chorych z rakiem jelita grubego. Onkol. Pol. 2000; 3(4), 157- 160
&ARMACEUTYCZNY
0RZEGL’D.AUKOWY
14.Piotrowski P. Nowotwory przewodu pokarmowego. Warszawa 1998, 118-123
15.Bała D., Jawień A. Oznaczanie stężenia antygenu karcinoembrionalnego w popłuczynach otrzewnowych
u chorych na raka jelita grubego. Pol. Merk. Lek. 2002;
76, 289
16. Bielicki D. Rola antygenu rakowo-płodowego CEA
w monitorowaniu terapii raka jelita grubego. Gastroenterologia Polska 2003; 10(2),173-176
17. Młynarski R., Partyka R., Cierpka S. Przydatność oznaczeń CEA, CA 19-9 i TPS w surowicy krwi chorych na
nowotwory jelita grubego. Ann. Soc. Doctor. Stud. Acad.
Med. Siles. 2002; 28, 22-29.
18. Pruszyński K., Róg M., Dzienis H., Ładny R. Przydatność kliniczna antygenu rakowo płodowego CEA. Chir.
Pol. 1995; 6(3), 51-53
19. Lorenc Z., Starzewski J., Kokocińska D., Pająk J.,
Pawełczyk I., Jachymczyk M. Przydatność śródoperacyjnej identyfikacji węzła wartowniczego
z jednoczesnym oznaczaniem markerów TPS i CEA
w surowicy krwi do oceny stanu zaawansowania
klinicznego raka odbytnicy. Pol. Przeg. Chir. 2003;
75(6), 534-545
COPYRIGHT‚'RUPA$R!2+WIECIÊSKIEGO
)33.†