Pobierz PDF

IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING
O norweskiej misji Julity Wójcik
W swoich działaniach Julita Wójcik stara się unikać kontekstów narzucanych przez funkcje instytucji
sztuki. W wywiadzie z Małgorzatą Lisiewicz artystka mówi: ,,Nie mam żadnego stosunku do tej
przestrzeni. Raczej unikam muzeum i galerii, bo interesuje mnie zupełnie inna przestrzeń, bardziej
otwarta: na przykład ulica, gdzie zaistniał mój wcześniejszy projekt, "ogródek". Zazwyczaj sama te
przestrzenie wybieram"(1). Wiele swoich działań Julita Wójcik umiejscawia w przestrzeni otwartej, do
takich można zaliczyć akcję Akwarele (2002), podczas której artystka nurkowała w jeziorze. Akcja
Waitresses (2002) miała miejsce w restauracji, gdzie artystka przebrana w fartuch, który jednocześnie
był obrusem, towarzyszyła konsumującym gościom. W Jeździe figurowej (2005) akcja odbywała się na
lodowisku. Można tu jeszcze wymienić takie realizacje jak: Piaskownica z widokiem (2002), Czerwony,
żółty, zielony (2003), Figura pomnikowa (2005). W sztuce Julity Wójcik wybór stanowiska, miejsca,
terytorium w którym artystka realizuje swoje projekty, staje się semantyczno-wizualnym komponentem
treści dzieł.
IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING to tytuł nowego projektu Julity Wójcik, który powstał podczas
miesięcznej rezydencji w Bergen w Norwegii. Akcja, którą artystka zrealizowała w plenerach Zachodnich
Fiordów Norwegii, była pokazana po raz pierwszy, jako zapis wideo, w ramach projektu kuratorskiego
Don't worry - Be curious! podczas 4th Ars Baltica Triennial of Photographic Art, trwającego od 28 marca
2007 w Stadtgalerie w Kilonii w Niemczech. Projekt będzie można jeszcze zobaczyć w KUMU - Estonian
Art Museum w Tallinie (od 10.08. 2007), oraz w Pori Art Museum w Finlandii (od 12.10.2007).
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
W filmie IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING można zobaczyć ciąg harmonijnych obrazów, które
zestawione są ze skrajnie przeciwstawnym znaczeniem werbalnych komunikatów dźwiękowych. Wideo
jest dokumentacją pieszej wędrówki po Zachodnich Fiordach Norwegii. Artystka odpowiednio
przystosowana do wyprawy przemierza naturalne tereny o różnej specyfice. Spaceruje po górach,
grzęźnie w śniegu podczas śnieżycy, szusuje po zamarzniętych ścieżkach leśnych, płynie łódką.
Zmieniające się warunki meteorologiczne niekiedy ułatwiają, a niekiedy utrudniają wyprawę. Podczas
wędrówki Julita Wójcik zaopatrzona jest w megafon. W swobodnych odstępach czasowych artystka
wygłasza komunikaty zaczerpnięte z Safety and Security Ad Campaign, amerykańskiej kampanii
bezpieczeństwa, której celem jest wczesne zapobieganie terrorystycznym zamiarom w przestrzeni
publicznej. Jest to kampania społeczna, polegająca na emitowaniu w dużych miejskich kompleksach
komunikacyjnych – na dworcach, lotniskach itp. komunikatów ostrzegawczych. Działaniom
zapobiegawczym towarzyszy kolportaż ulotek i plakaty. Safety and Security Ad Campaign
wprowadzona była po 2001 roku w pierwszej kolejności przez Metropolitan Transportation Autority w
Nowym Jorku. Podobną inicjatywę podjęły następnie państwa europejskie.
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
W wideo IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING Julita Wójcik wygłasza te same komunikaty, które
można usłyszeć na dworcach czy lotniskach. Jednak treść niektórych zdań została zmieniona, artystka
umieściła w nich słowa okeślające miejsce położenia, z którego adresuje przekaz. Widoczne jest to w
komunikacie: Ladies and Gentlemen. We have an important message for you. Listen for announcement.
If you see something, say something. If you see a suspicious package or activity on the mountain path or
a road, don’t keep it to yourself, w którym artystka wsazuje na możliwość występowania zagrożenia na
górskiej ścieżce (mountain path).
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
Informacje, które wygłasza Julita Wójcik skierowane są do odbiorców, każdą z poprzedza formuła Ladies
and Gentlemen jednak przez czas trwania filmu, potencjalny odbiorca nie wizualizuje się. Można przyjąć,
że tylko przez chwilę pojawia się sugestia zaistnienia potencjalnego odbiorcy - artystka kieruje swój
megafon w kierunku płynącego w dolinie statku. Treść wypowiadanych przez nią sentencji wzywa do
zaostrzenia uwagi. W grzeczny sposób prowokuje do wzmożonej, przesyconej podejrzliwością percepcji
otoczenia. Komunikaty z góry sugerują obecność niebezpieczeństwa, i mają na celu wywołać w ludziach
uczucie czujności wobec prawdopodobieństwa zamachów i podświadomą gotowość do zapobiegania takim
działaniom na poziomie podstawowym.
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
W swojej realizacji Julita Wójcik zestawia pejzaż Norwegii, kraju który uchodzi za jeden z najbardziej
bezpiecznych, zaś przyroda stanowi zasadniczą jego wartość, z emitowanymi na tle owej przyrody
komunikatami sugerującymi stan zagrożenia. Uaktywniają one obecność zjawiska terroryzmu, i jego
wpływ na obraz współczesnej kultury Zachodu. Rozdźwięk pomiędzy pejzażem i głoszonymi na jego tle
zdaniami skierowanymi przez artystkę „w próżnię”, wyostrza uwagę widza, na istotę i sens Safety and
Security Ad Campaign. Treść komunikatów przywołuje terroryzm, który zwizualizował się całemu
światu w nowojorskim zamachu na WTC, 11 września 2001 roku. Zabieg Julity Wójcik staje się głosem w
dyskusji na temat zjawiska terroryzmu, które analizowane jest przez wielu współczesnych teoretyków i
filozofów. Debata prowadzona przez polityków, różni się znacznie od naukowej refleksji, która najczęściej
jawnie krytykuje stanowisko i czyny amerykańskiego rządu. Lustrem amerykańskiej propagandy
antyterrorystycznej są media. ,,Bieżący dyskurs mediów i oficjalna retoryka zbyt łatwo polega na takich
konceptach jak <> i <> (narodowy bądź międzynarodowy)"(2) zaznacza Jaques Derrida. Podobnego
stanowiska jest Jarosław Markowski „(...) o tej narzucającej się siłą oczywistości „prawdzie” przekonują
nas renomowane dzienniki; jak choćby <> czy <>, gdzie ich wpływowi publicyści Martin Woolf czy
Thomas L. Friedman niczym mantrę powtarzają: <<11 września nastąpił atak islamskich faszystów na
nowoczesność>>. Tyle tylko, że – jak podpowiada zdrowy rozsądek – im bardziej jakiś pogląd zaczyna
być obowiązujący, tym bardzie winniśmy poddać go krytycznej refleksji”(3). Intelektualny opór przeciw
utartym terminom: po 11 września, czy wojna z terroryzmem, chroni przed jednoliniową interpretacją
problemu. Stanowisko w panoramicznej dyskusji zabierają również artyści, czego przykładem jest praca
Julity Wójcik. Artystka wykorzystała w swojej pracy metodę werbalnej komunikacji, funkcjonującej
społecznie, która jest elementem militarnego stanowiska rządu amerykańskiego. You use your eyes.
They’ll use theirs noses. We’re counting on everyone. If you see something, say something. Działanie na
Fiordach w symboliczny sposób sugeruje transformacje czujności odbiorcy, tak by skonfrontował
stanowisko popularyzowane przez media i egzystujące w oparciu o medialne mity z świadomością
realnych zagrożeń.
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
Julia Wójcik posługuje się społecznym językiem Safety and Security Ad Campaign, który zdradza
bezradność wobec współczesnych niebezpieczeństw. ,,Ich symbolem jest islamski terroryzm, który za cel
obrał sobie przedstawicieli rządów i ludność cywilną. I choć terroryści rodzą się dziś jak grzyby po
deszczu, to nie znamy dobrych narzędzi, jak ich poskromić. Być może dlatego, że źle rozpoznaliśmy
przyczyny jego narodzin"(4). Odwołując się do słów John’a Gray’a, dotychczasowe metody
zapobiegawcze i polityka wypowiadająca walkę terroryzmowi nie sprawdzają się, w pewnym stopniu z
powodu niewiedzy, potrzebna jest tu głębsza analiza zjawiska. Warto przywołać tu słowa Derridy:
,,Wszyscy terroryści świata twierdzą, że aby się bronić odpowiadają jedynie na terroryzm jakiegoś
państwa, które, unikając tego określenia, ukrywa się za wszelkimi rodzajami mniej lub bardziej
wiarygodnych uzasadnień swego postępowania"(5). W świetle tych słów, zabieg przekazywania przez
artystkę haseł wzywających do czujności w miejscu zupełnie do tego nieadekwatnym, krytykuje
mechanizmy dominacji kultury Zachodu i obnaża źródła oporu i reakcji ze strony krajów muzułmańskich.
W obu przypadkach nie udaje się nawiązać dialogu.
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
Kolejny problem, jaki w swojej pracy porusza Julita Wójcik, jest kreowanie wizji współczesnej kultury.
Artystka konfrontuje kulturowy obraz natury (tu symbolizowanej przez romantyczny mit północy, kraj o
wspaniałej przyrodzie i wyjątkowych krajobrazach) z współczesnym wymiarem zagrożeń, które człowiek
stwarza przeciwko człowiekowi. Surrealistyczny poniekąd apel wygłoszony „do nikogo” w norweskim
uroczysku, generuje spięcie, które jest wyrazem atmosfery niepokoju. Stan ten towarzyszy
współczesności. ,,Nie opuszcza nas (...) ów nastrój przerażenia, który według Heideggera jest
podstawowym nastrojem filozofowania XX w"(6). W świetle tej myśli, która jest nadal aktualna, praca
Julity Wójcik jest swoistym studium kondycji Zachodniej kultury XXI wieku. Współczesna atmosfera
zagrożenia, ma swoje odnowione źródła, jednym z nich może być terroryzm. Akt terroru, w dziejach
kultury Zachodniej przechodził różne stadia rozwoju. Wskazuje na to Andrzej Zimniak. ,,Terroryzm
kiedyś był czymś zupełnie innym niż jest dziś. Historia tego zjawiska wyraźnie rozpada się na dwa
okresy: przed pierwszym atakiem Al.-Kaidy i później. Dawniej mieliśmy do czynienia z terroryzmem
celowym, selektywnym, obliczonym na osiągnięcie konkretnego celu, natomiast to, co dzieje się dziś,
można określić mianem terroryzmu totalnego, masowego (...)”(7).
Julita Wójcik, IF YOU SEE SOMETHING, SAY SOMETHING - ackja na Zachodnich Fjordach Norwegii, fot.
Jacek Niegoda
Według Samuela P. Hungtingtona, w ,,(...) latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych zapanowały w
świecie islamu antyzachodnie nastroje. Jest to częściowo naturalna konsekwencja Odrodzenia Islamu i
reakcji na zjawisko postrzegane jako <>, czyli zatruwanie muzułmańskich społeczeństw przez Zachód.
Powrót do islamskich wartości, bez względu na to, jaką postać przybiera w wydaniu tej czy innej sekty,
oznacza odrzucenie wpływu Europy i Ameryki na lokalne społeczeństwo, politykę i moralność"(8). Pojęcie
terroru może być tu rozumiane jako niszczycielski wpływ Zachodu na inne cywilizacje. Kontynuując myśl
Hungtingtona ,,Zachód, a zwłaszcza Stany Zjednoczone, które zawsze miały poczucie posłannictwa, jest
przekonany, że inne narody powinny przyjąć zachodnie wartości demokracji, wolnego rynku,
ograniczonego rządu, praw człowieka, indywidualizmu i praworządności i oprzeć na nich swoje
instytucje"(9). O poglądach Hungtingtona, mówił między innymi Ryszard K. Przybylski podczas
konferencji Sztuka wobec terroru na XIV Ogólnopolskim Sympozjum Sztuk Wizualnych (Skoki, sierpień
2004). Autor wystąpienia mówiąc o terroryzmie politycznym, odnósł się do sztuki. Według Przybylskiego
odpowiednikiem terroryzmu politycznego w sztuce jest ,,uruchamianie dyskryminujących dyskursów dla
rozbicia dyskursów dominujących"(10). Stosunek sztuki do terroru, ujawnia się na wielu poziomach, od
estetycznych korelacji po struktury i zasady funkcjonowania sztuki w kulturze. Podczas dyskusji padały
sądy, ,,(...) że podobnie jak w polityce istnieje relacja między terrorem stosowanym przez władze i
terroryzmem – w sferze artystycznej dostrzec można objawy terroryzowania sztuki, ale też pewne
działania artystów noszą znamiona terrorystyczne"(11). Realizacja IF YOU SEE SOMETHING, SAY
SOMETHING porusza istotną kwestie stosunku dzieła sztuki do politycznej ideologii i toczącego się wokół
niej dyskursu.
Czym inspirowała się Julita Wójcik podejmując się tej akcji? Działanie które wykonała miało wymiar
akcyjny, artystka ustosunkowała się do zaleceń kampanii i postanowiła działać na własną rękę.
Przeniesienie informacji tam, gdzie komunikat nie miał zasięgu było pewnego rodzaju wewnętrznym
eksperymentem. Zasadniczym, a zarazem najbardziej ujmującym wątkiem w tej realizacji jest rola w
jaką wcieliła się artystka. Będąc podmiotem i aktywizatorem akcji Julita Wójcik pełni niezwykłą rolę
czynnego wobec informacji medialnego przekaźnika. Praca Julity Wójcik niesie za sobą duży ładunek
niedopowiedzenia. Bliższy jest więc sąd, że to ona pozwala zaistnieć dyskusji, a nie dyskusja buduje sens
tego dzieła.
Przypisy:
(1) Obieranie ziemniaków. Z Julitą Wójcik rozmawia Małgorzata Lisiewicz, tekst na stronie internetowej
pod adresem: www.magazynsztuki.home.pl/archiwum/nr_26/archiwum_nr26_tekst_4.htm
(2) J.Derrida Co to jest terroryzm?, tekst na stronie internetowej pod adresem:
www.nowakrytyka.phg.pl/article.php3?id_article=208&var_recherche=terroryzm
(3) J.Markowski Zabójcze mity nowoczesności, tekst na stronie internetowej pod adresem:
www.krytykapolityczna.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1094&Itemid
(4) J.Gray cyt. za: J. Markowski, op. cit.
(5) J.Derrida, op.cit.
(6) G.Böhme, Filozofia i estetyka przyrody, Warszawa 2002, str.146.
(7) A.Zimniak Terroryzm totalny. Świat po Al Kaidzie, tekst na stronie internetowej pod adresem:
http://www.nauka.gildia.pl/publicystyka/terroryzm_totalny
(8) S.P.Huntington Zderzenie cywilizacji, ,,Rzeczpospolita" 15.09.2001, tekst na stronie internetowej pod
adresem: niniwa2.cba.pl/islam.htm
(9) Ibidem.
(10) Cyt. za: G.Sztabińskim Sztuka i terror, ,,Arteon" nr 3[59] 2005, s. 33.
(11) G.Sztabiński Sztuka i terror, op.cit.
Agnieszka Okrzeja
Zdjęcia dzięki uprzejmości artystki.
Praca pokazywana w ramach Don't worry - Be curious! podczas 4th Ars Baltica Triennial of Photographic
Art: od 28 marca, 2007 w Stadtgalerie w Kilonii w Niemczech
Pracę można zobaczyć jeszcze:
10.08.-30.09.2007, KUMU Art Museum of Estonia, Tallinn
12.10.2007-20.01.2008, Pori Art Museum, Pori/FI
8.02.-16.03.2008, Neue Gesellschaft für Bildende Kunst (NGBK) Berlin, Bethanien,
17.04.-01.06.2008, Andrejsala, Riga, Latvian Center for Contemporary Art
11.07.-14.09.2008, Casino Luxembourg, Luxemburg