Chronione gatunki roślin naczyniowych doliny Targaniczanki w
Transkrypt
Chronione gatunki roślin naczyniowych doliny Targaniczanki w
EDWARD WALUSIAK Instytut Ochrony Przyrody PAN, 31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33 e-mail: walusiak@iop. krakow.pl Chronione g a t u n k i roślin naczyniowych d o l i n y T a r g a n i c z a n k i w Beskidzie Małym (Karpaty Zachodnie) Wstęp. Potok T a r g a n i c z a n k a , o długości 9,5 k m płynie przez obszar B e s k i d u Małego, lecz jego końcowy o d c i n e k - przy ujściu do r z e k i Wieprzówki znajduje się już n a Pogórzu Śląskim. Be s k i d Mały z b u d o w a n y j e s t głównie z gruboławicowego p i a s k o w ca godulskiego, m a położenie równoleżnikowe, rozciąga się n a długości p o n a d 3 0 k m i zajmuje obszar około 4 0 0 k m . Najwyż s z y m i jego w z n i e s i e n i a m i przekraczającymi 9 0 0 m n . p . m . są: M a g u r k a 9 0 9 m , Czupel 9 3 3 m , Łamana Skała 9 2 9 m , Leskowiec 9 2 2 m ( K o n d r a c k i 1998). D o l i n a p o t o k u a d m i n i s t r a c y j n i e należy do g m i n y Andrychów i znajduje się w g r a n i c a c h t r z e c h miejscowości: Targanice (wraz z przysiółkiem Targanice-Nowa Wieś), Sułkowice Łęg oraz Andrychów, gdzie p o t o k łączy się z Wieprzówką, która w o k o l i c a c h Z a t o r a zasila Skawę. Cały t e n obszar o d r o k u 1998 j e s t częścią P a r k u Krajobrazo wego B e s k i d u Małego. Ponadto znajduje się w g r a n i c a c h p r o p o nowanego do objęcia ochroną Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazo wego ( H e r c z e k i i n . 1997/98), który obejmuje również f r a g m e n t d o l i n potoków: D o l i n a i Wieprzówką oraz łączy się z j e d y n y m w t y m rejonie r e z e r w a t e m p r z y r o d y M a d o h o r a . Głównym celem u t w o r z e n i a tego zespołu j e s t o c h r o n a n a t u r a l n e g o k r a j o b r a z u B e s k i d u Małego z dobrze z a c h o w a n y m i f r a g m e n t a m i typowej roślinności górskiej piętra regla dolnego oraz zachowanie sta n o w i s k r z a d k i c h i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Potok w p e w n y c h m i e j s c a c h n a znacznej długości m a u r e g u l o w a n e k o r y t o . Dotyczy t o punktów i odcinków, które są n a j b a r dziej narażone n a zniszczenia w o k r e s a c h większych wezbrań 2 70 jego wód. Najczęściej zdarzają się one wczesną wiosną w s k u tek roztopów, a n i e r z a d k o l a t e m j a k o w y n i k długotrwałych, i n t e n s y w n y c h opadów atmosferycznych. Do miejsc technicznie zabezpieczonych należą ostre zakola i m e a n d r y , o d c i n k i k o r y t a w pobliżu mostów i strefy bliskiego sąsiedztwa l i n i i p o t o k u z zabudowaniami mieszkalnymi i gospodarskimi. Celem badań było opracowanie możliwie pełnej l i s t y ga tunków roślin n a c z y n i o w y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i . W n i niejszym a r t y k u l e s k u p i o n o się n a g a t u n k a c h c h r o n i o n y c h . Przedstawiono i c h rozmieszczenie i częstość występowania, siedliska, liczebność i s t a n p o p u l a c j i oraz oceniono stopień i przyczyny zagrożenia. Metody badań. I n w e n t a r y z a c j a flory była przeprowadzo n a wzdłuż całego b i e g u p o t o k u T a r g a n i c z a n k a , w najbliższym sąsiedztwie c i e k u (do 100 m od brzegów) oprócz strefy źródliskowej, gdzie występuje głównie roślinność leśna i duża liczba d r o b n y c h cieków bez nazw, tworzących dopływy p o t o k u . T e n obszar w całości objęto inwentaryzacją (ok. 1 k m ) . Cała d o l i n a została podzielona n a t r z y o d c i n k i : pierwszy obejmuje leśną strefę źródliskową, d r u g i przepływa przez obszar w dużej części zagospodarowany rolniczo, i trzeci, który w końcowym biegu obejmuje z a b u d o w a n i a miejskie A n d r y c h o w a . W dalszych roz ważaniach o d c i n k i te oznaczono c y f r a m i r z y m s k i m i I , I I i I I I . W y k a z gatunków c h r o n i o n y c h (ryc. 1, 2). W poniższym w y kazie użyto następujących s y m b o l i : liczby r z y m s k i e I - I I I podane w n a w i a s a c h oznaczają poszczególne o d c i n k i rzeki, cyfry i licz b y arabskie - liczbę s t a n o w i s k p o d a n y c h w Beskidzie Małym ( K o t o ń s k a 1 9 9 1 , M i c h a l i k , K o t o ń s k a 1995), C h - g a t u n k i objęte ścisłą ochroną, Che - g a t u n k i częściowo c h r o n i o n e {Roz porządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w spra wie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną), V - g a t u n k i narażone (wg Z a r z y c k i e g o i i n . 1992), które w n a j bliższej przyszłości przypuszczalnie przesuną się do k a t e g o r i i wymierających, jeśli n a d a l będą działać c z y n n i k i zagrożenia. C z o s n e k niedźwiedzi Allium ursinum (I, I I , III), Che, (46). Dość częsty, rośnie w r u n i e l a s u w górnym biegu poto k u oraz fragmentarycznie w I I i I I I o d c i n k u . Populacje n i e zagrożone (ryc. 1). G o r y c z k a trojeściowa Gentiana asclepiadea (I), C h , (58). R z a d k i w t y m rejonie, g a t u n e k ogólnogórski. Odnaleziono t y l k o jedną kępę w górnej części p o t o k u rosnącą n a s k r a j u l a s u b u kowego w bezpośrednim otoczeniu c i e k u . S t a n o w i s k o zagrożo ne ze względu n a małą liczebność (ryc. 1). 2 71 72 K a l i n a koralowa Viburnum opulus (I, II), Che, (46). Częsta w całym Beskidzie Małym, głównie w nadrzecznych l a s k a c h łęgo w y c h oraz strefie leśnej w o k o l i c a c h źródeł p o t o k u (rye. 1). K o p y t n i k pospolity Asarum europaeum (I), Che, (127). Ga t u n e k pospolity, rośnie wzdłuż p o t o k u lecz w małej ilościowości. S t a n o w i s k a niezagrożone (ryc. 2). K r u s z y n a pospolita Frángula alnus (I), Che, (101). Częsta, rośnie zawsze p o d o k a p e m drzew w strefie leśnej, preferuje sie d l i s k a wilgotne (ryc. 2). Kukułka ( S t o r c z y k ) F u c h s a Dactylorhiza fiichsii, (I), C h , (15), kategoria V. S p o t y k a n a bardzo rzadko, n i e p o d a w a n a z tego r e j o n u B a s k i d u . o d k r y t o d w a s t a n o w i s k a n a śródleśnych młakach, liczące siedem i około sto osobników, w t y m k i l k a naście kwitnących. Nie zaobserwowano niszczenia osobników m i m o bliskiej odległości domków l e t n i s k o w y c h i p u n k t u d o k a r m i a n i a zwierząt leśnych (ryc. 2). L i s t e r a j a j o w a t a Listera ovata, (I), C h , (12). G a t u n e k r z a d k i , nie p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . Rośnie w m i e j s c u nietypo w y m : d w a o s o b n i k i w r u n i e l a s u mieszanego n a małej polance tuż u podnóża w y s i a d k i myśliwskiej n a m i e j s c u d e p t a n y m . Ga t u n e k zagrożony przez częste w y k o r z y s t y w a n i e w y s i a d k i przez myśliwych (ryc. 2). O r l i k pospolity Aquilegia vulgaris (I), C h , (10). Bardzo r z a d k i , do tej pory n i e p o d a w a n y w t y m rejonie Beskidów. Odnale ziono d w a o s o b n i k i b l i s k o brzegu p o t o k u w strefie leśnej źródliskowej, nasłonecznionej. S t a n o w i s k o zagrożone ze względu n a małą liczebność (ryc. 2). P a p r o t k a z w y c z a j n a Polypodium vulgare (I), C h , (17). Rzad k a , rośnie n a s t r o m y c h z a c i e n i o n y c h skałkach z p i a s k o w c a n a j e d n y m s t a n o w i s k u w strefie źródliskowej p o t o k u (ryc. 2). P a p r o t n i k k o l c z y s t y Polystichum aculeatum, (I), C h , (54). R z a d k i . G a t u n e k reglowy, t y l k o w strefie leśnej pojedyncze o s o b n i k i n a s k a r p a c h przy p o t o k u . Nie zagrożony (ryc. 2). P a r z y d l o leśne Aruncus sylvestris (I), C h , (55). Dość częsty, g a t u n e k reglowy, rośnie przeważnie p o d o k a p e m drzew; d w a s t a n o w i s k a po kilkadziesiąt osobników oraz w rozproszeniu o s o b n i k i pojedyncze. Populacje wykazują dużą żywotność, obfi cie kwitną. Nie zaobserwowano niszczenia okazów (ryc. 2). ^ Ryc. 1 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie Targaniczanki. a - Galium odoratum, b - Gentiana asclepiadea, c - Viburnum opulus, d - Allium ursinum, e - Lycopodium annotinum, i - L. clavatum, g - Platanthera bifolia, h - Huperzia selago. 73 74 P o d k o l a n biały Platanthera bifolia (I), C h , (23). Rzadki, w l a sach i n a i c h brzegach. Odnaleziono d w a s t a n o w i s k a ; n a s k r a j u l a s u w m i e j s c u błotnistym (5 osobników) oraz n a śródleśnej polanie wykorzystywanej j a k o boisko piłkarskie (3 osobniki). G a t u n e k zagrożony przez zadeptywanie a także obserwowane w t y m rejonie częste zrywanie d l a celów d e k o r a c y j n y c h (ryc. 1). Podrzeń żebrowiec Blechnum spicant (I), C h , (79). Bardzo częsty, g a t u n e k reglowy, s p o t y k a n y w r u n i e lasów świerkowych i jodłowych oraz w c i e n i s t y c h płatach kwaśnej buczyny. Popu lacje nie zagrożone (ryc. 2). Przytulią (marzanka) w o n n a Galium odoratum, (I, I I , III), Che, (116). Bardzo często, m i e j s c a m i masowo, rośnie w lasach liściastych i m i e s z a n y c h oraz w zaroślach n a d p o t o k a m i . G a t u n e k nie zagrożony (ryc. 1). Widłak goździsty Lycopodium clauatum (I), C h , (36). Nie po d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . O d k r y t o trzy s t a n o w i s k a : pierwsze n a mało uczęszczanej drodze przebiegającej tuż obok p r o w a dzonej przed l a t y w y c i n k i drzew, drugie znajduje się w r u n i e młodego l a s u bukowego, a trzecie n a podmytej skarpie n a d po t o k i e m niedaleko źródeł. Wszystkie s t a n o w i s k a wykazują dużą żywotność, d w a pierwsze n i e są zagrożone, j e d y n y m zagroże n i e m trzeciego s t a n o w i s k a j e s t p o d m y w a n i e brzegów podczas większych wezbrań p o t o k u (ryc. 1). Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum (I), C h , (5). Nie p o d a w a n y dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k reglowy, r z a d k i , t y l k o j e d n o s t a n o w i s k o n a garbie pomiędzy d o l i n a m i dopływów T a r g a n i c z a n k i w strefie źródliskowej. Populacja liczna, o dobrej żywotności, zagrożona masową eksploatacją drzewa w t y m re j o n i e (ryc. 1). Wroniec widlasty Huperzia selago (I), C h , (18). Nie podawany dotąd z tego r e j o n u . G a t u n e k ogólnogórski, r z a d k i , występuje t u taj w kwaśnych b u c z y n a c h . Znaleziono trzy stanowiska. Wszyst kie wykazują małą liczebność. G a t u n e k zagrożony (ryc. 1). Ryc. 2 Rozmieszczenie gatunków roślin chronionych w dolinie Targaniczanki. a - Listera ovata, b - Blechnum spicant, c - Polystichum aculeatum, d - Aquilegia vulgaris, e - Arunćus sylvestris, f - Dactylorhiza fuchsii, g - Asarum europaeum, h - Frangula alnus, i - Polypodium vulgare. 75 Omówienie wyników badań. Na terenie g m i n y Andrychów stwierdzono występowanie 6 0 7 gatunków roślin n a c z y n i o w y c h ( H e r c z e k i i n . 1997/98) z czego w dolinie T a r g a n i c z a n k i a u t o r stwierdził 4 3 0 (71%) taksonów w t y m 17 gatunków p r a w n i e c h r o n i o n y c h (tj. 4 % flory d o l i n y Targaniczanki). Wśród n i c h 12 j e s t objętych ochroną ścisłą, a j e d e n z n i c h umieszczony j e s t n a „Czerwonej liście roślin zagrożonych w Polsce" ( Z a r z y c k i , S z e l ą g 1992); 5 i n n y c h gatunków podlega ochronie częściowej. Największa liczba gatunków c h r o n i o n y c h występuje n a o d c i n k u p i e r w s z y m , gdzie przeważają z b i o r o w i s k a leśne, a n a pozo stałych o d c i n k a c h , ze względu n a duży stopień przekształceń a n t r o p o g e n i c z n y c h , udział t y c h gatunków j e s t dużo mniejszy. Ponadto n a o m a w i a n y m obszarze występuje również l i c z n a g r u p a mszaków p r a w n i e c h r o n i o n y c h m . i n . torfowce Sphagnum sp. - kończysty S. fallcuc, G i r g e n s h o n a S. gingersohnii, o s t r o l i s t n y S. capillifolium, a także g a j n i k lśniący Hylocomnium splendens, r o k i e t n i k p o s p o l i t y Pleurozium schreberi, b i e l i s t k a siwa (modrzaczek siny) Leucobryum glaucum (det. K. Jędrzejko). W y n i k i dotychczasowych badań florystycznych a u t o r a p r o w a d z o n y c h w d o l i n i e T a r g a n i c z a n k i wyraźnie wskazują, iż w r a z z w p r o w a d z a n i e m niezbędnych zabezpieczeń t e c h n i c z n y c h i koniecznością r e g u l a c j i l i n i i brzegowej r z e k i następuje wyraź n y proces z a n i k a n i a siedlisk stale w i l g o t n y c h i podmokłych, a w r a z z n i m ustępowanie w i e l u r z a d k i c h roślin, które są z n a t u r y silnie związane z t a k i m i s i e d l i s k a m i . Można zauważyć wyraźne nasilenie p r o c e s u synatropizacji zarówno flory naczy niowej, j a k i z b i o r o w i s k roślinnych. Znajduje t o potwierdzenie w udziale znacznej liczby gatunków s y n a n t r o p i j n y c h , zwłaszcza r u m o w i s k o w y c h , w t y m diafitów - n a całej długości p o t o k u oraz powiększenie się liczby i areału t y p o w y c h z b i o r o w i s k s y n a n t r o p i j n y c h (np. Polygonetum cuspidati, Sambucetum nigrae czy Urtico-Aegopodietum podagrariae). M i m o t y c h z m i a n w szacie roślinnej d o l i n a T a r g a n i c z a n k i re prezentuje dość rzadkie w a l o r y przyrodnicze i s t a n o w i wyraźny element ustanowionego P a r k u Krajobrazowego B e s k i d u Małego, j a k i proponowanego Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego. 76 SUMMARY Protected vascular plant species of the Targaniczanka valley in the Beskid Mały region (West Carpathians) The paper shows distribution and characteristics of protected vascular plant species of the Targaniczanka Stream valley. The stream flows through the Beskid Mały Mts, but its final section - at estuary of the Wieprzówka river - is located i n Śląskie Foreland. The valley belongs to Andrychów commune and is situated at the border of two villages and a town: Targanice (Nowa Wieś), Sułkowice Łęg and Andrychów. The whole area is a part of the Beskid Mały Landscape Park, moreover it is situated within borders of projected, for conservation purposes, nature-landscape complex (Hreczek et al. 1997/98). Amongst 430 plant species recorded i n the area of the Targaniczanka valley 17 are protected (4%), including 12 strictly protected and one species registered i n "Polish Red Book of Plants" (Zarzycki, Szeląg 1992), 5 remaining ones are under partial protection (Fig. 1,2). PIŚMIENNICTWO Herczek A. (red.). 1997-1998. Waloryzacja przyrodnicza gminy Andrychów. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Miejskiego w Andrychowie, Katowice, maszynopis: ss. 128-129. K o n d r a c k i J . 1998. Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ss. 441 Kotońska B. 1991. Rośliny naczyniowe Beskidu Małego. Zeszyty Naukowe UJ MXX, Prace Botaniczne 23: 1-199 M i c h a l i k S., Kotońska B. 1995. Charakterystyka i waloryzacja szaty roślinnej projektowanego parku krajobrazowego Beskidu Małego. Maszynopis, ss. 30 Z a r z y c k i K., Szeląg Z. 1992. Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: K. Zarzycki, W. Wojewoda, Z. Heinrich (red.). Lista roślin zagrożonych w Polsce. Inst. Bot. i m . W. Szafera, PAN, Kra ków, ss. 87-98. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.) 77