Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne. Rewitalizacja Placu

PROJEKTY I REALIZACJE | PROJECTS AND REALIzATIONS
Adam Czyżewski
zdjęcie
niedostępne
w wersji
internetowej
Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne.
Rewitalizacja Placu Małachowskiego1 w Warszawie
Public space. A shared place.
Revitalisation of Malachowski Square1 in WARSAW
O jakości przestrzeni publicznej decydują standardy urbanistyczne. Ich brak wymieniany jest
zazwyczaj na pierwszym miejscu wśród przyczyn panującego w Polsce chaosu wizualnego.
Z drugiej strony nie można pominąć faktu, że przestrzeń publiczna zawdzięcza swą
jakość również temu wszystkiemu, co jest zaprzeczeniem standaryzacji – szczególnemu
charakterowi miejsc o wyróżniającym się programie użytkowym, o swoistej etiologii,
wyrazistym wizerunku i stylu, o dającej się wyodrębnić funkcji: sakralnej, administracyjnej,
komemoratywnej, ludycznej, handlowej lub biznesowej, częściej jednak – oryginalnej
kombinacji różnych użyteczności i zastosowań, które tworzą niepowtarzalną aurę miejsca
o węzłowym znaczeniu dla lokalnej społeczności i przybywających tu gości.
Plac Ewangelicki w pierwszej poł. XIX w. W głębi po lewej stronie widoczny „Czerwony Dwór”, jego
miejsce w latach 50. XIX stulecia zajmie gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Litografia barwna
na papierze z ok. 1850 r., Warszawa, autor nieznany. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
Evangelist Square in the 1840s, “Red Court” in the background on the left, in the 1850s it was replaced with
the Land Mortgage Society’s building. Colour lithograph on paper, around 1850, Warsaw, author unknown.
From the collection of the National Museum in Warsaw.
The quality of public space is determined by urban development standards. The lack of
them is usually mentioned as the main reason for the visual chaos reigning in Poland. On
the other hand we cannot overlook the fact that public space quality is also determined by
everything that opposes standards – the special character of places with exceptional utility,
peculiar ethiology, clear image and style and determinable function: sacred, administrative,
commemorative, ludic, commercial or business, more often though – an original combination
of various utility functions and applications, which create a unique aura of a junction point,
important for both the local community and the guests.
1| Od końca XVIII wieku Plac Małachowskiego był
ważnym ośrodkiem życia religijnego i intelektualnego. W 1781 r. dokonano tam oficjalnego otwarcia
Kościoła św. Trójcy. W Czerwonym Dworze (obecnie znajduje się tu Państwowe Muzeum Etnograficzne) siedzibę miały dwie loże masońskie: „Złoty
Lichtarz” i „Samarytanin”. Sto lat później Plac
i jego okolice stały się także centralną dzielnicą życia →
354
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
Since the late 18th century Malachowski Square
has been an important centre of religious and intellectual life. In 1781 the Holy Trinity Church was
officially opened. The Red Court (currently housing the State Ethnographical Museum) was the
headquaters of two Mason lodges: “Golden Candlestick” and “The Samaritan.” A century later the
Square and its surroundings also became the place →
1|
355
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Public space. A shared place...
O ile w pierwszym wypadku parametry przestrzenne, a nawet wyraz architektoniczny
poddają się standaryzacji, o tyle w drugim – jakości nie można opisać językiem prawa
i typizacji. Tak więc skrajna różnorodność jest jednocześnie zaletą przestrzeni publicznej
i źródłem problemów definicyjnych w sferze prawa publicznego. Cóż bowiem może łączyć
grecką agorę, rzymskie forum czy średniowieczny rynek z tak odmienną formą wnętrza
urbanistycznego, jaką w XVIII-wiecznych Włoszech zapoczątkowały słynne Schody
Hiszpańskie. Przez następne stulecia powtarzane w postaci mniejszych lub większych
założeń w wielu miastach Italii, tak w Rzymie jak i w niewielkiej, sycylijskiej Modice,
zazwyczaj łączyły świątynię wzniesioną u ich szczytu z niższymi partiami miasta, którego
zabudowa piętrzyła się skalnymi tarasami, zstępując w dół od platformy do platformy.
Dzisiaj, kolejne spoczniki schodów w Modice wiążą ze sobą system komunikacyjny miasta –
wąskie uliczki, zazwyczaj puste lecz tuż przed i po zakończeniu pory siesty wypełniające się lawiną
Although in the first case the spatial parameters, or even the architectural expression can
be standardized, in the second case the quality cannot be described with the language of law
and classification. Thus, extreme diversity is also an advantage of a public space and a source
of problems with definitions when it comes to public law. Is there any common point between
a Greek agora, Roman forum or Medieval marketplace and the famous Spanish Stairs and the
completely different form of urban interior they started in the 18th century Italy? For centuries
to come, recreated in smaller or larger versions in many Italian cities, both in Rome and in the
small, Sicilian town of Modica, they connected a church built on a hill to lower parts of the
city, with rock terraces spilling down from one platform to another.
artystycznego. Niedaleko, przy ul. Mazowieckiej 12,
działała od 1918 r. słynna kawiarnia artystyczna
„Mała Ziemiańska”, która wśród stałych bywalców
gościła m.in. Jana Lechonia, Antoniego Słonimskiego czy Juliana Tuwima, a w jej sąsiedztwie miało siedzibę znakomite wydawnictwo Jakuba Mortkowicza. Na drugim piętrze gmachu Towarzystwa
Kredytowego Ziemskiego, znajdującego się po drugiej stronie ulicy (stąd nazwa „Mała Ziemiańska”),
funkcjonowało pierwsze studio nagarań Polskiego
Radia zorganizowane przez Karola Lilienfeld-Krzewskiego, legionisty, przyjaciela Marszałka Piłsudskiego, zaś w oficynie tego gmachu, przyszłej siedzibie Państwowego Muzeum Etnograficznego,
mieściło się wydawnictwo „Rój”, firmowane przez
Melchiora Wańkowicza, a faktycznie prowadzone
przez znakomitego wydawcę Mariana Kistera.
Zgodnie z siatką triangulacyjną, założoną dla Warszawy przez Williama H. Lindley’a w drugiej połowie XIX w., krzyż na kopule kościoła ewangelickiego wyznaczał centrum układu geodezyjnego miasta.
Plac zatem stał się symbolicznym środkiem miasta.
356
where artistic life focused – nearby, on Mazowiecka 12, since 1918 the famous art cafe “Mała
Ziemiańska“ was located, among its guests counting poets such as Jan Lechoń, Antoni Słonimski or
Julian Tuwim, not far from there was the excellent
Jakub Mortkowicz‘s publishing house. On the other side of the street, opposite to the Cafe was the
Land Mortage Association [Towarzystwo Kredytowe Ziemskie] building (hence the cafe‘s name).
On its second floor the very first Polish Public Radio‘s studio was located, organised by Karol Lilienfeld-Krzewski, a legionnare and Marshall Piłsudski‘s friend. In the building‘s annex the “Rój“
publishing company was located, endorsed by
Melchior Wańkowicz, but really ran by an excellent publisher – Marian Kister. According to the
traingulation grid that William H. Lindley set for
Warsaw in the second half of the 19th century, the
cross on the Evangelical church was the city‘s geodetic centre. This way the Square became the symbolic centre of the city.
samochodów i skuterów. Nadal też schody pełnią funkcję drogi procesyjnej, rzadziej pokutnej,
pozostając najczęściej sceną obrzędów weselnych i pogrzebowych. Symetrycznie ulokowane
kamery, zamknięte aneksy zaprojektowane na kolejnych poziomach, zapewniają znużonym
przechodniom odpoczynek w cieniu drzew, a młodemu pokoleniu intymność, o którą tak
trudno w kamiennym otoczeniu i atmosferze moralnego rygoryzmu. Przemierzane przez
mieszkańców codziennie lecz niespiesznie, dają wiele okazji do spoczynku, krótszej lub dłuższej
rozmowy z napotkanymi znajomymi, wreszcie do upewnienia się, że wszystko pozostaje na
swoim miejscu w mieście, którego rozległą panoramę można ogarnąć ze szczytu monumentu
jednym spojrzeniem.
Chociaż to przypadek skrajny, można przyjąć, że jego analiza wyczerpuje charakterystykę
przestrzeni publicznej, rozumianej jako pewien typ idealny. Jednak, czy oznacza to również,
że taki zespół cech stanowi kryterium klasyfikacji wiążące dla definicji tego pojęcia? Czy za
szczególną postać przestrzeni publicznej nie należałoby uznać także naturalnej formacji
skalnej – bazaltowych ostańców u wybrzeży Kornwalii, o charakterystycznej, powtarzalnej
formie, na których godzinami przesiadują zjeżdżający z odległych stron turyści? Czy
jednoczesna obecność wielu osób, które jak mewy siedzą w milczeniu na nabrzeżnych skałach
obserwując morze, i czy forma owych skał, ich quasi architektoniczna regularność, jest
wystarczającą przesłanką do uznania tego miejsca za przestrzeń publiczną? Zdecydowanie
tak. Albowiem to ludzie tworzą przestrzeń publiczną. To oni znajdują w miejscu o szczególnej
architekturze wystarczający powód do gromadzenia się i wspólnego celebrowania poczucia
wspólnoty – communitas, jak za Victorem Turnerem antropologia określa ten rodzaj czasowej,
świątecznej wspólnotowości.
Today, each landing of the Modica Stairs serves as a knot for the town’s transport network –
narrow streets, usually empty, just before and after the siesta fill with an avalanche of cars and
scooters. And still the stairs serve as a procession route, rarely for penance, but rather for marriages
or funerals. Cosy, symmetrically located, closed annexes on each level offer tired pedestrians
places to rest in the shade of trees and young generations can find privacy there, much sought for
among the stone surroundings and the atmosphere of moral rigour. Local people traverse them
everyday – but without haste, since they offer plenty of opportunities to rest, to have a long or
short conversation with encountered people and to make sure that everything is as it was in the
town whose panoramic view can be enjoyed from the very top.
Although the stairs are an extreme case, their analysis completes the characteristic of a public
space, understood here as an ideal type. However, does this also mean that such a set of qualities
also establishes classification criteria valid for the term’s definition? Isn’t a natural rock formation
a peculiar form of a public space too, like basalt inselbergs on the Cornish coast, with their
distinctive, repeatable form, and on which tourists sit for hours? Aren’t a simultaneous presence
of many people, who like seagulls sit on coastal rocks and in silence watch the sea, and the rock’s
form, their semi-architectural regularity enough to consider that place a public space? Of course
it is enough. Because people create public space. For them a place with unique architecture is a
reason enough to gather and together celebrate the feeling of being in a community, or communitas,
as anthropology calls, after Victor Turner, this type of temporary, celebratory being together.
All the “shared places” described this way, loci communes – to use a term from classic
rhetoric – represent a wide range of space types cut out from their surroundings with
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
357
Public space. A shared place...
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
Jan Seydlitz, Kościół ewangelicki, gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego
i perspektywa ulicy Mazowieckiej, ok. 1860 r., olej/płótno. Ze zbiorów Muzeum Warszawy.
Jan Seydlitz, Evangelist Church, Land Mortgage Society’s building and a view on
Mazowiecka street, about 1860, oil on canvas, from the collection of the Museum of Warsaw.
Kościół ewangelicki z widocznym fragmentem gmachem Towarzystwa
Kredytowego Ziemskiego po lewej. „Rysował z natury Kozarski”, rytował
Edward Gorazdowski, Warszawa, 1863 r., drzeworyt sztorcowy na
papierze. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
Evangelist church with a fragment of the Land Mortgage Society’s building
on the left. “Drawn from nature by Kozarski,” carved by Edward
Gorazdowski, Warsaw, 1863, wood engraving on paper, from the collection
of the National Museum in Warsaw.
358
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Wszystkie, opisane w ten sposób „miejsca wspólne”, loci communes, by posłużyć
się pojęciem zapożyczonym z klasycznej retoryki, reprezentują szeroką galerię typów
przestrzeni wydzielanej z otoczenia za pomocą zróżnicowanych środków formalnych,
podporządkowanych różnorodnym interakcjom i formom komunikacji. Niestety, istnienie
owych „miejsc wspólnych”, kluczowe dla funkcjonowania przestrzeni publicznej, nie
znajduje najmniejszego odzwierciedlenia w polskim prawie.
W efekcie, nie tylko potencjalne przestrzenie publiczne lecz także miejsca wspólne już
funkcjonujące w świadomości mieszkańców, w ogromnej większości nie są objęte ustawową definicją
„obszaru przestrzeni publicznej”2. Definicja ta po prostu nie stosuje się, ani do rzeczywistych
„miejsc wspólnych”, ani do miejsc, których kształt powinny określać standardy urbanistyczne.
various formal measures subjected to various interactions and forms of communication.
Unfortunately, the existence of these “shared places,” crucial for public space’s proper
functioning, is not reflected at all in the Polish law.
Thus not only potential public spaces but also the majority of shared places already existing
in public awareness according to the law are not “public space areas2.” The definition in the Act
is simply not applicable to real “shared places,” nor to the places whose shape should be defined
by urban development standards. A pressing need to complete the terminology used in the
Act with the definition of “shared place” and defining a formal way of investment (designing,
completion and management of “shared places”) was one of the most important reasons for the
2| „Obszar przestrzeni publicznej”, czytamy w Ustawie
z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym, to „obszar o szczególnym znaczeniu dla
zaspokajania potrzeb mieszkańców, poprawy jakości
ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne, określony w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
gminy”, natomiast „ład przestrzenny” to „takie
ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną
całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach
wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne,
społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz
kompozycyjno-estetyczne”. W tym samym art. 2 Ustawy zdefiniowano również kilka pojęć o znaczeniu tu
pomocniczym, jak: „interes publiczny”, „inwestycja
celu publicznego” i „dobra kultury współczesnej”. Natomiast w art. 3 Ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami znajdujemy definicję
pojęcia „krajobrazu kulturowego” – w licznych przypadkach niezmiernie ważnego dla oceny wartości przestrzeni publicznej oraz – precyzujących zakres przestrzenny ochrony zabytków – takich pojęć jak:
„historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny”,
„historyczny zespół budowlany” i „otoczenie”.
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
2| “Public space area,” according to the Spatial Plan-
ning and Development Act of 27/03/2003 is an “area
especially important in fulfilling the needs of people
living there, improving their quality of life and helping in developing social contacts due to its location
and functionality, defined in a study of conditions and
directions of gmina‘s spatial developement.” “Spatial
order“ is “such a shape of space that creates a harmonious whole and accounts for in ordered relations all
functional conditions and requirements, social, economic, environmental, cutlural and aesthetic.” The
Act‘s article 2 also defines several auxiallary terms
like” public interest,” “public purpose investement”
and “contemporary culture assets.” Article 3 of the
Monument Protection and Care Act of 23/07/2003
defines “cultural landscape” – in many cases very important in evaluation of a public space‘s value as well
as other terms as: “historical urban or rural layout”,
“historical building complex” and “surroundings.”
359
Public space. A shared place...
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
Konrad Brandel, ,,Plac ewangelicki i saski w Warszawie”, album
„Widoki Warszawy”, ok. 1880 r., odbitka z negatywu szklanego
kolodionowego. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
Konrad Brandel, “Evangelist Square and Saski Square in Warsaw”,
“The Sights of Warsaw” album, about 1880, print from collodion negative.
From the collection of the National Museum in Warsaw.
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Pilna potrzeba uzupełnienia stosowanej w ustawie terminologii o definicję „miejsca wspólnego”
oraz określenia formalnego trybu prowadzenia inwestycji w zakresie projektowania, realizacji
i zarządzania „miejscem wspólnym”, była jednym z najważniejszych powodów powołania
przez Kancelarię Prezydenta RP zespołu ekspertów, który przygotował całościową diagnozę oraz
rekomendacje legislacyjne w postaci raportu „Przestrzeń życia Polaków”3.
Prace nad raportem toczyły się równolegle z przygotowaniami do rozstrzygnięcia,
a następnie zagospodarowania wyników otwartego konkursu na koncepcję rewitalizacji
Placu Małachowskiego w Warszawie. Uczestniczyłem w obu przedsięwzięciach, jako ekspert
w zespole autorów „Raportu” oraz, jako dyrektor Państwowego Muzeum Etnograficznego
w Warszawie, w szczupłym gronie uczestników koalicji instytucjonalnej powołanej do
przeprowadzenia programu rewitalizacji Placu Małachowskiego. Działania koalicji były
precedensem, który zainspirował nasz zespół (Elżbieta Czyżewska, Adam Czyżewski,
Maksymilian Cherka) do zaproponowania w Raporcie definicji miejsca wspólnego4, katalogu
dobrych praktyk oraz rekomendacji legislacyjnych obejmujących zmiany ustawowe.
Chancellery of the President’s appointment of an expert coalition, which prepared a holistic
diagnosis and legal recommendations in the “Polish people’s living space” report3.
While the report was being developed, an open competition for an idea to revitalize Małachowski
Square in Warsaw was held and then its results were processed. I participated in both endeavours,
as an expert in the report’s team and – as the director of the State Ethnographic Museum in Warsaw
– as a member of a small coalition council appointed to conduct Małachowski Square’s revitalization
programme. The coalition’s work was the precedent that inspired our team (Elżbieta Czyżewska,
Adam Czyżewski, Maksymilian Cherka) to propose in the Report a shared place definition4,
a catalogue of good practices and legal recommendations, including changes in existing laws.
Participation in the shared places’ creation process
The “institutional coalition” created around Małachowski Square turned out to be
a new and very effective form of social participation, very different from the practice of public
consultations the Act of 2003 assumes. Until then public consultations or even advanced,
Fotografia Karola Beyera przedstawiająca widok z latarni kościoła ewangelicko-augsburskiego św. Trójcy w kierunku skrzyżowania ulic Królewskiej
i Mazowieckiej, placu Saskiego oraz Krakowskiego Przedmieścia; przed
wybudowaniem pałacu Kronenberga, 1858 r., odbitka z negatywu szklanego
kolodionowego. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.
A view from the Evangelist Church: Królewska and Mazowiecka streets crossing,
Saski square and Krakowskie Przedmiescie, Kronenberg Palace not yet built,
1858, print from collodion negative, by Karol Beyer. From the collection of the
National Museum in Warsaw.
360
3| „Przestrzeń życia Polaków”, 2014, pod red. J. Sepioł, Warszawa: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP. Zespół autorów i koordynatorów: Elżbieta i Adam Czyżewscy („Jakość polskiej przestrzeni
publicznej”), Maksymilian Cherka („Jakość polskiej
przestrzeni publicznej – perspektywa prawna”), Dorota Leśniak-Rychlak („Promocja wiedzy i kultury
architektonicznej”), Aleksander Noworól („Jakość
i standardy przestrzeni zamieszkania”), Tadeusz
Markowski („Ekonomiczny wymiar urbanizacji”),
Andrzej Mizgalski, Damian Łowicki („Przemiany
krajobrazu otwartego”), Zbigniew Paszkowski
(„Tendencje w rozwoju polskiej urbanizacji”), Iwona Sagan („Miejska obywatelskość”), Ryszard Wilczyński („Przestrzeń wiejska”).
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
3| “Przestrzeń życia Polaków”, 2014, ed. J. Sepioł,
Warszawa: Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP.
A team of authors and cooridnators: Elżbieta Czyżewska
and Adam Czyżewski (“Jakość polskiej przestrzeni publicznej”), Maksymilian Cherka (“Jakość polskiej
przestrzeni publicznej – perspektywa prawna”), Dorota
Leśniak-Rychlak (“Promocja wiedzy i kultury architektonicznej”), Aleksander Noworól (“Jakość i standardy
przestrzeni zamieszkania”), Tadeusz Markowski (“Ekonomiczny wymiar urbanizacji”), Andrzej Mizgalski,
Damian Łowicki („Przemiany krajobrazu otwartego”),
Zbigniew Paszkowski (“Tendencje w rozwoju polskiej
urbanizacji”), Iwona Sagan (“Miejska obywatelskość”),
Ryszard Wilczyński (“Przestrzeń wiejska”).
361
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Public space. A shared place...
Partycypacja w procesie tworzenia miejsc wspólnych
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
Pałac Kronenberga przy ul. Mazowieckiej 22, 1930 r., fot. Henryk Poddębski.
Ze zbiorów Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
Kronenberg Palace at Mazowiecka 22, 1930, photo by Henryk Poddębski.
From the collection of Polish Academy of Science, Institute of Art.
Powstała wokół Placu Małachowskiego „koalicja instytucjonalna” okazała się całkowicie nową
i niezwykle efektywną formą partycypacji społecznej, zdecydowanie różniącą się od praktyki
konsultacji społecznej przewidzianej ustawą z 2003 roku. Do tej pory ani konsultacje społeczne,
ani nawet zaawansowane, etnograficzne metody badania i opisu preferencji „konsumentów
przestrzeni publicznej”, nie były w stanie dostarczyć dostatecznej wiedzy o pożądanym
charakterze i kształcie projektowanej przestrzeni. Nie o jednostkowe akty formułowania
oderwanych opinii bowiem tu chodzi, lecz o stałą partycypację wielu interesariuszy przestrzeni
ethnographic methods of “public space consumers” preferences’ evaluation and description
could not deliver enough knowledge about the desired character and shape of a public spacein-design. However, it is not about singular acts of forming unconnected opinions, but
rather about continuous participation of many public space stakeholders, about continuous
involvement in the investment process of representatives of these institutions and circles, who
would have something special and creative to offer for a concrete area of a shared place.
This different, additional participation type can be done, as the example of Małachowski
Square shows, when based on public usage and a catalogue of good practices accepted by all
the interested sides. Legal language should describe the space for this kind of multilateral
dialogue.
Wobec braku definicji legalnej „miejsca wspólnego” współautorzy raportu przedstawili własną propozycję definicji: „Miejsce wspólne jest fragmentem
przestrzeni publicznej miasta, wsi lub innej jednostki
osadniczej, w którym ujawnia się ważny splot interesów publicznych, praktyk społecznych i oczekiwań
mieszkańców. Architekturę miejsca wspólnego określa
projekt urbanistyczny, uzupełniający na poziomie
szczegółowych rozwiązań przestrzennych i funkcjonalnych ogólne zapisy lub brak zapisów w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Dokumentacja powykonawcza w części przypisującej
miejscu wspólnemu niezbywalne właściwości formalne (architektoniczne, urbanistyczne, wizualne),
staje się w wyniku uchwału samorządu elementem
prawa miejscowego. Służy ona ochronie ładu przestrzennego, także w zakresie artykulacji granic nieruchomości, nasadzeń zieleni oraz ochrony spójności
i ładu wizualnego w przestrzeni publicznej, nie wyłączając z zakresu właściwości chronionych także przestrzeni wizualnej posesji prywatnych tworzących
wraz z miejscem wspólnym jedno wnętrze urbanistyczne” (E. Czyżewska, A. Czyżewski, 2014, „Jakość
przestrzeni publicznej” w: „Przestrzeń życia Polaków”, pod red. J. Sepioł, Warszawa: Kancelaria Prezydenta RP, Wydawnictwo Murator).
4|
Kamienica hr. Raczyńskiego z widocznym w głębi pałacem Kronenberga
i zabudową ul. Królewskiej.
Count Raczyński’s tenement house, Kronenberg Palace and buildings
at Królewska street in the background.
362
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
4| Since an official, legal, definition of ”shared
place” did not exist, the Report‘s authors proposed
their own: ”A shared place is a fragment of a town,
city, village or any other settlement‘s public space,
which shows an important convergence of public
interests, social practices and expectations of the people living there. A shared place‘s architecture is defined by an urban development project, which complements general regulations (or lack thereof) of the
local spatial developement plan with detailed spatial
and functional solutions. The section of a post-completion documentation that attributes a shared place
with irrevocable formal qualites (architectural, urban, visual) becomes an element of a local law after
local authorites‘ appropriate regulation. The documentation protects spatial order, including defining
plot borders, green area placement and protection of
cohesion and visual order in public space, the protected areas also incuding visual space of private
properties that together with the shared place create
one urban interior” (E. Czyżewska, A. Czyżewski,
2014, “Jakość przestrzeni publicznej” in: “Przestrzeń
życia Polaków”, ed. J. Sepioł, Warszawa: Kancelaria Prezydenta RP, Wydawnictwo Murator).
363
Public space. A shared place...
zdjęcia
niedostępne
w wersji
internetowej
Widok z południowej pierzei pl. Małachowskiego – wizualizacja 3D wnętrza
urbanistycznego, wyk. Schreder.
A view from the south frontage of Małachowski Square – 3D visualisation on the urban
interior, by Schreder.
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
publicznej, o stałe zaangażowanie w proces inwestycyjny przedstawicieli instytucji i środowisk,
które miałyby coś szczególnego i twórczego do zaproponowania w konkretnej przestrzeni
miejsca wspólnego.
Ten odmienny, dodatkowy rodzaj partycypacji może być realizowany, jak pokazuje
przykład Placu Małachowskiego, w oparciu o uzus społeczny i przyjęty przez wszystkie
strony katalog dobrych praktyk. Natomiast za pomocą języka prawa powinna być opisana
przestrzeń dla tego rodzaju wielostronnego dialogu.
Problem partycypacji instytucjonalnej łączy się z jeszcze bardziej palącą i nie rozwiązaną
kwestią zarządzania projektem realizowanym w przyszłej przestrzeni miejsca wspólnego,
zwłaszcza na etapie przygotowania programu funkcjonalnego, warunków konkursowych,
opisu przedmiotu zamówienia w wypadku przetargów, przeprowadzania kolejnych
konsultacji społecznych, współpracy z zespołem projektowym, i później, po zakończeniu
inwestycji – na etapie tworzenia programów kulturalnych, animacyjnych, ewentualnie –
nadzoru nad operatorem prywatnym tej przestrzeni lub urządzeń tam zlokalizowanych.
Pytanie, kto ma się tym zajmować, w jakim trybie prawnym i w jakiej przestrzeni prawa, ma
decydujące znaczenie.
Koalicja instytucjonalna w procesie partycypacji społecznej
W wypadku Placu Małachowskiego w Warszawie odbyły się, sprawnie zorganizowane,
przeprowadzone w formie warsztatów, konsultacje społeczne. Inicjatywa jednak i główny
ciężar prac konsultacyjnych, koncepcyjnych spoczywał na koalicji trzech instytucji publicznych
– Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Parafii Kościoła EwangelickoAugsburskiego i Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki oraz uczestniczącego w pracach
koalicji dewelopera i władz dzielnicy, które zaangażowały się w przedsięwzięcie, obserwując
The problem of institutional participation leads to the even more urgent and still unsolved
issue of managing the project completed in the future shared place’s space, especially during the
preparation stages of functional programme, competition rules, subject’s description (in the case
of tenders), conducting subsequent public consultations, cooperation with design team and later,
after the investment is over – during the stage of creating cultural and activation programmes,
or perhaps monitoring private operators of the space or equipment there located. It is crucial to
decide who is supposed to deal with that, in what legal capacity and area.
Institutional coalition in social participation process
Widok z północnej pierzei pl. Małachowskiego – wizualizacja 3D wnętrza urbanistycznego,
wyk. Schreder.
A view from the north frontage of Małachowski Square – 3D visualisation on the urban
interior, by Schreder.
364
In the Małachowski Square’s case public consultations took place, efficiently organized and
conducted as workshops. However, the initiative and the majority of consultations and concept
work was conducted by the coalition of three public institutions – the State Ethnographic
Museum in Warsaw, St. Trinity Lutheran Church in Warsaw and Zachęta – National Gallery
of Art, as well as the developer and the city district’s authorities, who participated in the
endeavour while observing the unfailing determination of the coalition members. It took
three years for the coalition members to work out a common position. The vision the coalition
members had of how the square could be used for artistic, social and cultural initiatives after
many difficult discussions reached a creative consensus with the expectations of the developer
who was completing there the Raczyński building adaptation into a high-class office building
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
365
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Public space. A shared place...
nie słabnącą determinację koalicjantów. Prace nad uzgodnieniem stanowisk partnerów
koalicji w różnych kwestiach trwały trzy lata. Wyobrażenia koalicjantów o różnych formach
wykorzystania przestrzeni placu dla działań artystycznych, społecznych i kulturalnych po wielu
trudnych dyskusjach spotkały się i znalazły twórczy konsens z oczekiwniami dewelopera, który
kończył w tym miejscu proces adaptacji kamienicy hr. Raczyńskich na biurowiec wysokiej klasy,
jednocześnie przywracając w nim pierwotne funkcje handlowe na poziomie pierwszych dwóch
kondygnacji. Doprowadzenie do rozpisania konkursu na koncepcję rewitalizacji placu i jego
rozstrzygnięcie, co nastąpiło w połowie lipca 2014 roku5, to dopiero pierwszy etap prac koalicji.
Dwa następne będą wiązały się z nadzorem nad pracami projektowymi i realizacyjnymi oraz
sprawowaniem zarządu nad wykorzystaniem, eksploatacją i programem działań społecznych
realizowanych w przestrzeni publicznej Placu Małachowskiego. Jeśli powstanie w tym miejscu
przestrzeń publiczna – miejsce wspólne wysokiej jakości, a wszystko wskazuje na to, że jest to
realne, stanie się to dzięki działaniom w ogromnej większości nieformalnym z punktu widzenia
prawa. Nie ma powodu, by ten i jemu podobne procesy – przypadek nie jest odosobniony –
przebiegały bez żadnego oparcia w prawie.
Katalog dobrych praktyk ujawnia też potrzebę stworzenia uregulowań prawnych
w zakresie projektowania urbanistycznego, w istocie projektowania przestrzeni publicznych,
and restoring the first two floors’ original commercial functions. Making the competition
happen and then deciding upon the winners, which occurred mid-July 20145, signalled the
end of the coalition’s first stage of work. The next two involve monitoring the design and
completion work as well as managing the use, operation and social activities programme for
Małachowski Square public space. If a public space will be created there – a high-quality
shared place – and all signs and portents indicate that it is a real possibility, it will happen
thanks to the activities which a legal perspective considers informal. There is no valid reason
for this and similar processes (the case is not unique) to take place with no support in the law.
The good practices catalogue also shows the need for legal regulations concerning urban
planning, or more precisely – public spaces design, which should also lead to the possibility of
changing local planning in accordance with the law and with public interest in mind, without
holding the whole investment process for long months or even years.
Thus urban project would become an element of local legislature and it would describe
a collection of spatial, formal, aesthetic relations between private property functioning and
public law, as needed in a given city, town, village or region.
New Małachowski Square in Warsaw
Projekt koncepcyjny rewitalizacji pl. Małachowskiego, wizualizacje perspektywiczne, ARE.
A concept design of Małachowski square revitalization, perspectives, ARE.
The competition to modernize the plaza was announced by the Warszawa Śródmieście
Public Areas Administration in cooperation with the coalition of institutions neighbouring
the Square, the second prize, with recommendation to proceed went to the project created by
the ARE studio from Warsaw. The first prize was not awarded.
W konkursie zwyciężył projekt pracowni ARE, autorstwa Jana Bagińskiego, Filipa Dzimwashy, Adama
Kluczki, Karoliny Kuczyńskiej, Grzegorza Stiasnego,
Jakuba Wacławka.
5|
366
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
5| ARE studio‘s project won the competition, created
by Jan Baginski, Filip Dzimwasha, Adam Kluczka,
Karolina Kuczyńska, Grzegorz Stiasny and Jakub
Wacławek.
367
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Public space. A shared place...
co zarazem prowadzić powinno do uruchomienia prawnej możliwości dokonywania zmian
w planie miejscowym, właśnie ze względu na interes publiczny, bez zatrzymywania procesu
inwestycyjnego na długie miesiące lub nawet na całe lata.
Projekt urbanistyczny stałby się w ten sposób elementem prawodawstwa lokalnego,
określającego pożądany dla danego miasta, wsi i regionu, czy po prostu – miejsca, zbiór relacji
przestrzennych, formalnych, estetycznych (także w zakresie stosowania reklamy zewnętrznej)
pomiędzy obszarem funkcjonowania prawa własności i prawa publicznego.
Nowy Plac Małachowskiego w Warszawie
Projekt koncepcyjny rewitalizacji pl. Małachowskiego, wizualizacje perspektywiczne, ARE.
A project concept of Małachowski Square revitalization, perspective visualisation, ARE.
W konkursie na modernizację tego fragmentu Warszawy, ogłoszonym przez Zarząd
Terenów Publicznych Dzielnicy Warszawa Śródmieście w porozumieniu z koalicją instytucji
sąsiadujących z przestrzenią Placu, II nagrodę ze wskazaniem do realizacji zdobył projekt
pracowni ARE z Warszawy. Pierwszej nagrody nie przyznano.
W komunikacie Sądu Konkursowego z 16 lipca 2014 roku czytamy, że koncepcja, która
otrzymała największą liczbę głosów proponuje realizację Promenady Muzeów z Kręgiem
Sztuki, łączącą Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie z Zachętą – Narodową
The Competition Jury’s communiqué from 16/07/2014 reads that the idea that received
the most votes proposes a Promenade of Museums with Art Circle, which connects the State
Ethnographical Museum with Zachęta – National Gallery of Art, St. Trinity Lutheran
Church’s foreground and the piazetta of Bursche street – the church’s old courtyard leading
to Saski Garden. The project suggests gradual, “archaeological” lowering of existing ground
to the lower Church’s level and gives this part of the square to pedestrians, creating conditions
for gatherings, cultural initiatives – from individual contemplation to a place for meetings.
Moreover, it proposes slowing down road traffic and local speed bumps, again prioritising
pedestrians but also taking into consideration bicycle lanes, including a Veturilo city bike
renting point. The Jury6, led by an eminent architect, Andrzej M. Chłodzyński, decided
that the project to the largest degree adheres to the programme conditions, as defined in the
competition’s regulations. The competition’s main aim was to restore the function of a city
plaza to the Square, but updated to a modern version, creating a public space friendly for both
tourists and local people, freeing the potential of unique neighbourhood and interpenetrating
cultural, art, academic and business environments.
Sąd Konkursowy obradował w składzie: Andrzej
M. Chołdzyński, przewodniczący, architekt, prezes
zarządu AMC Andrzej M.Chołdzyński Sp. z o.o.,
Anna Stasiewicz, zastępca przewodniczącego, zastępca dyrektora Zarządu Terenów Publicznych, Paweł
Detko, sędzia referent, architekt, Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP, Grzegorz Piątek, architekt,
Mirosława Morawska, inspektor nadzoru inwestorskiego Zarządu Dróg Miejskich, Wojciech Wagner,
naczelnik Wydziału Estetyki BAiPP Urzędu m.st.
Warszawy, Katarzyna Rymsza-Żuk, kierownik Zespołu ds. Zieleni i Porządku Zarządu Terenów→
6|
Projekt koncepcyjny rewitalizacji pl. Małachowskiego, rzut, ARE.
A concept design of Małachowski square revitalization, plan, ARE.
368
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
6| The Competition Jury included: Andrzej M.
Chołdzyński, head juror, architect, President of the
Management Board of AMC Andrzej M.
Chołdzyński LLC, Anna Stasiewicz, deputy head,
deputy director of Public Areas Administration,
Paweł Detko, reporting judge, architect, Polish Architects Association SARP, Grzegorz Piątek, architect, Mirosława Morawska, investment inspector at
Roads Authority, Wojciech Wagner, director of Aesthetic Department BAiPP of Warsaw City Hall,
Katarzyna Rymsza-Żuk, director of Public Areas
Administration‘s Greenery and Order commitee, →
369
A DA M C Z Y Ż e wS K I | Przestrzeń publiczna. Miejsce wspólne...
Public space. A shared place...
Galerią Sztuki, przedpolem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego św. Trójcy i „piazzettę” ul.
Burschego – dawnego dziedzińca honorowego kościoła, prowadzącą do Ogrodu Saskiego.
Skłania ku „archeologicznemu” stopniowemu obniżeniu istniejącego terenu do poziomu
dolnego Kościoła i podporządkowuje pieszym tę część placu, tworząc na niej warunki do
zgromadzeń, działań kulturalnych od samodzielnej kontemplacji do miejsca spotkań.
Ponadto proponuje zwolnienie ruchu kołowego i lokalne wyniesienia jezdni, przyznając
priorytet pieszym, uwzględnia ścieżki rowerowe i przewiduje punkt wynajmu rowerów
miejskich Veturilo. Sąd Konkursowy6 pod przewodnictwem wybitnego architekta Andrzeja
M. Chołdzyńskiego uznał, że praca ta w większości realizuje założenia programowe
sformułowane w regulaminie. Nadrzędnym celem konkursu było przywrócenie Placowi
Małachowskiego funkcji placu miejskiego we współczesnej wersji – stworzenie przyjaznej
dla mieszkańców i turystów przestrzeni publicznej, uwolnienie potencjału wyjątkowego
sąsiedztwa i przenikających się środowisk kultury, sztuki, nauki i biznesu.
Wszystkie zgłoszone prace prezentowane były na wystawie pokonkursowej, która odbyła
się w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie w drugiej połowie lipca. 23 lipca
przeprowadzono tam otwartą publiczną dyskusję pokonkursową z udziałem mieszkańców,
przedstawicieli organizacji pozarządowych, aktywistów miejskich, architektów, urbanistów
i wszystkich zainteresowanych kierunkami rozwoju przyjaznej przestrzeni w mieście. Jesienią
tego roku Wojciech Bartelski, burmistrz Dzielnicy Warszawa Śródmieście, potwierdził
zgromadzenie w budżecie samorządu środków niezbędnych do realizacji tego zadania
w ciągu dwóch następnych lat.
Proces rewitalizacji stał się faktem równie oczywistym jak to, że Państwowe Muzeum
Etnograficzne w Warszawie oraz Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki podnoszą wartość
swojego najbliższego otoczenia, a jeśli w sprzyjających warunkach spotkają się w przestrzeni
wspólnych działań artystycznych, rytualno-obrzędowych i ludycznych z Parafią Kościoła
Ewangelicko–Augsburskiego, tak zasłużoną dla życia duchowego i kulturalnego miasta,
to wszystkie łącznie, w oprawie wspaniałej architektury (kościół św. Trójcy), sąsiedztwa
(Plac Piłsudskiego, Plac Powstańców Warszawy, Trakt Królewski) i legendy literackiej (ul.
Mazowiecka), z nawiązką oddadzą miastu i jego mieszkańcom to, co ci wspólnym wysiłkiem
w to przedsięwzięcie zainwestowali.
All competition entries were presented in July during a post-competition exhibition in
the State Ethnographic Museum in Warsaw. On July 23rd an open, public discussion was held
there – participants included local inhabitants, NGO representatives, city activists, architects,
urbanists and anyone interested in the directions of friendly city space development. In
autumn 2014 Wojciech Bartelski, Warszawa Śródmieście mayor, confirmed that the district’s
budget includes the funds necessary for completing the task in the next two years.
The revitalization process became a fact, just as it is clear that The State Ethnographic
Museum in Warsaw and Zachęta – National Gallery of Art increase the value of its
surroundings and if in right conditions they will meet on the plane of common artistic, ritual
or ludic activities with St. Trinity Lutheran Church, which has rendered great cultural and
spiritual services to our city, then they all together, accompanied with the fantastic architecture
(the Church), neighbourhood (Piłsudski Square, Warsaw Rising Soldiers Square, Royal
Route) and literature legends (Mazowiecka street) will give the city and its inhabitants much,
much more than what they together invested.
Przeł./transl. Jan Sielicki
w Publicznych, Adam Czyżewski, antropolog kultury, dyrektor Państwowego Muzeum Etnograficznego
w Warszawie, ks. Piotr Gaś, proboszcz Parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Justyna Markiewicz,
zastępca dyrektora Zachęty – Narodowej Galerii
Sztuki, Piotr Krawczyński, członek Zarządu Kulczyk
Silverstein PropertiesPiotr Stark, członek zarządu
HOCHTIEF Development Sp. z o.o., Łucja Jakóbczyk, sekretarz (bez prawa głosu), Zarząd Terenów
Publicznych.
370
Adam Czyżewski, anthropologist of culture and director of the State Ethnographic Museum in Warsaw,
reverend Piotr Gas, St. Trinity Lutheran Church‘s
rector, Justyna Markiewicz, deputy director of
Zachęta – National Gallery of Art, Piotr Krawczyński, Board member of Kulczyk Silverstein Properties, Piotr Stark, board member of HOCHTIEF
Development LLC, Łucja Jakóbczyk, secretery
(without voting right) at Public Areas Administration Office.
etnografia nowa | the new ethnography
06|2014
371