Plik - Akademia Pomorska w Słupsku

S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 10 • 2013
WYNIKI BADAŃ SZCZĄTKÓW KOSTNYCH LUDNOŚCI
ZAMIESZKUJĄCEJ W OKRESIE HALSZTACKIM
NA TERENIE DZISIEJSZEGO PUZDROWA I RUMI,
WOJ. POMORSKIE
RESULTS OF RESEARCHES OF SKELETAL REMAINS
POPULATION FROM HALLSTATT PERIOD
IN CEMENTERY FROM TODAY’S AREA OF PUZDROWO
AND RUMIA, POMERANIA PROVINCE
Lidia Cymek1
Franciszek Rożnowski2
1
Akademia Pomorska w Słupsku
Instytut Biologii i Ochrony Środowiska
Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt
ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk
e-mail: [email protected]
2
Słupsk
ABSTRACT
The analyzed material comes from cemetery at Puzdrowo, Sierakowice region.
It dates back to the Hallstatt C period, Lusation Culture. Three chest graves and
one fortified grave have been explored. Human’s remains were found in five urns,
one amphora and some of them were buried in sand. All of them previously burnt.
In one of the urns (chest grave, number 3) and in amphora (fortified grave), skeletal
material was analyzed layer by layer. As a result of these analysis the skeletal remains contain: man and women remains in chest grave No 3, an adult and child in
the amphora. The remaining urns contained skeletal remains of one person each. The
osteometric examination was carried out. Only two individual height was possible to
determine: woman’s height 155-159 cm and man’s height about 170-171 cm.
In chest grave in Rumia, dated to the Hallstatt D period, seven urns with skeletal
remains of people from Pomeranian Culture have been found. Three of them contained burnt skeletal material of two persons in each of the urns (number 1, 3 and 5),
three persons in the urn No 4. The remaining urns contained skeletal material of one
person each. The anatomical and anthropological characteristic probably represents
two men, four women, one teenager and four children. Based on osteometric exami51
nation of femur and radius diameter individual height of one man (170-171 cm) and
two women (160-164 cm) was possible to determine.
Słowa kluczowe: analiza antropologiczna, kultura łużycka, kultura pomorska, okres
Hallstatt C/D
Key words: anthropological analysis, Lusatian Culture, Pomeranian Culture, Hallstatt
C/D period
WPROWADZENIE
W opracowaniu antropologicznym przepalonych kości z Puzdrowa i Rumi
szczegółowej analizie poddano szczątki kostne złożone w popielnicach, w których
pozostawiono je do ich eksploracji przez antropologów. Dzięki temu wydzielono poszczególne warstwy, określano w obrębie każdej z nich przynależność anatomiczną
fragmentów kości oraz odnotowywano osobliwości w ich ułożeniu. W przypadku
popielnic silnie uszkodzonych, w których znajdowała się tylko część kości, a także
w odniesieniu do szczątków pochodzących z popielnic rozbitych, które zebrano
w terenie, ograniczono się tylko do ogólnego opisu zidentyfikowanych fragmentów.
W niniejszym opracowaniu zastosowano skrócony podział fragmentów kości na
dwie grupy: 1. kości czaszki i 2. kości szkieletu pozaczaszkowego. Ocena wyodrębnionych fragmentów kości pozwoliła określić wiek i płeć osób zmarłych oraz przybliżoną wysokość ciała. Szerzej metodykę postępowania przy analizie szczątków
kostnych omówiono w pracy Fudzińskiego i Cymek (2005).
WYNIKI
Puzdrowo (stan. 2), gm. Sierakowice
Stanowisko to jest zlokalizowane około 1 km na południe od wsi Puzdrowo,
w pobliżu szosy prowadzącej do Tuchlina, oraz około 150 m od zabudowań właściciela tego pola, na najwyższej partii wzniesienia (Podgórski 1993). Na odkrytym
cmentarzysku grzebała swoich zmarłych ludność kultury łużyckiej, a było ono użytkowane w starszym okresie halsztackim (Hallstatt C). W trakcie ratowniczych badań
archeologicznych zebrano materiał zabytkowy z grobów skrzynkowych nr 1 i 2, odsłonięto grób skrzynkowy nr 3 oraz grób obwarowany nr 4.
Grób skrzynkowy (?) nr 1
Popielnica 1
Kości czaszki. Sto trzydzieści dziewięć fragmentów kości sklepienia, o zróżnicowanej grubości. Fragment kości czołowej – z częścią prawego brzegu oczodołowego i prawym wyrostkiem jarzmowym. Cztery ułamki kości ciemieniowych, trwale zrośnięte ze sobą. Kawałek łuski kości potylicznej. Ułamki lewej i prawej kości
skroniowej – kawałki części sutkowych oraz wycinki części skalistych. Dwa ułamki
52
trzonu szczęki i część wyrostka podniebiennego. Dwa ułamki trzonu żuchwy i część
jej gałęzi z masywnym wyrostkiem kłykciowym. Czternaście ułamków zębów stałych (części koron i korzeni).
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część kręgu szczytowego. Ułamek trzonu
kręgu obrotowego. Trzon kręgu szyjnego (wysokość przednia 12 mm, wysokość tylna 14 mm). Jedenaście ułamków trzonów kręgów piersiowych. Jeden fragment trzonu kręgu lędźwiowego (wysokość trzonu przednia 28 mm, tylna 25 mm). Małe
ułamki łuków kręgów i ich wyrostków. Odcinki żeber. Część wydrążenia stawowego
łopatki. Wycinek głowy kości ramiennej. Mały wycinek głowy kości promieniowej.
Odcinki trzonów kości łokciowych i promieniowych. Fragment talerza kości biodrowej z zachowaną powierzchnią uchowatą. Część trzonu kości kulszowej. Wycinek panewki kości miednicznej. Wycinki głowy kości udowej. Ponad sto dłuższych
i liczne drobne ułamki masywnych trzonów kości długich. Fragmenty kości rąk
i stóp. Liczne drobne ułamki kości o nieokreślonej przynależności anatomicznej.
Wiek: osoba zmarła mając 40-50 lat (Maturus).
Płeć: mężczyzna.
Barwa szczątków kostnych: jasnobeżowo-szara.
Popielnica 2 (??)
Szczątki kostne opisane jako przynależne do popielnicy 2 (zniszczonej) zostały
w czasie badań ratowniczych zebrane na terenie hałdy piasku.
Kości czaszki. Sześćdziesiąt fragmentów kości sklepienia, cienkie, o delikatnej
budowie, trzynaście z nich z wyraźnie ząbkowanymi wycinkami brzegów. Część łuski kości potylicznej z dość dobrze wykształconą guzowatością zewnętrzną. Część
skalista prawej kości skroniowej. Ułamek kości klinowej. Dwa fragmenty kości
jarzmowych. Kawałek trzonu kości szczękowej. Wycinek trzonu żuchwy (z zębodołami drugiego i trzeciego trzonowca). Wyrostek dziobiasty żuchwy oraz lewy i prawy wyrostki kłykciowe żuchwy, każdy z częścią szyjki. Dwa korzenie zębów stałych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Wycinek trzonu kręgu piersiowego. Część
wydrążenia stawowego łopatki. Liczne drobne ułamki trzonów różnych kości długich. Wycinek powierzchni rzepkowej kości udowej. Kość księżycowata. Odcinki
paliczków.
Wiek: 20-30 lat (Adultus).
Płeć: być może są to szczątki kobiety (??).
Barwa szczątków kostnych: jasnobeżowo-szara.
Grób skrzynkowy (?) nr 2
Grób ten, całkowicie zniszczony, miał zawierać dwie popielnice, jedną dużych
rozmiarów, a wygląd drugiej niemożliwy był do odtworzenia (Podgórski 1993:
192). Do analizy antropologicznej otrzymano szczątki kostne złożone prawdopodobnie do dwu popielnic. Opisano je jako kości z popielnic 1 i 2 (?).
53
Popielnice 1 i 2 (?)
Kości czaszki. Sto sześćdziesiąt jeden fragmentów kości sklepienia, o zróżnicowanej grubości (niektóre mają 2-3 mm), brzegi z wycinkami szwów o różnym stopniu obliteracji. Fragment kości czołowej – z częścią zaokrąglonego prawego brzegu
oczodołowego oraz dwa kawałki z okolicy gładzizny (z otwartymi zatokami czołowymi) i prawym wyrostkiem jarzmowym. Kawałek łuski kości potylicznej (jej grubość w okolicy guzowatości wynosi 13 mm) oraz dwa inne masywne ułamki tej łuski. Dwie części skaliste lewych kości skroniowych (jedna barwy beżowej, druga
niebieskawa). Wycinek wyrostka sutkowego kości skroniowej. Ułamek skrzydła
większego kości klinowej. Fragment kości jarzmowej. Cztery wycinki trzonów
żuchw, należące do dwóch różnych osób. Dwa lewe ułamki wyrostków kłykciowych
żuchw (jeden o szerokości 18 mm, drugi 15 mm). Ułamek kła i cztery inne kawałki
zębów stałych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część boczna kręgu szczytowego. Trzon kręgu obrotowego (wysokość trzonu z zębem 27 mm). Trzony innych kręgów szyjnych
(o wysokości 10-12 mm). Trzy ułamki trzonów kręgów piersiowych. Fragment trzonu piątego kręgu lędźwiowego. Ułamki łuków kręgów i ich wyrostków. Część
pierwszego kręgu krzyżowego. Odcinki żeber. Część wydrążenia stawowego łopatki. Koniec barkowy obojczyka. Wycinek głowy kości ramiennej (z guzkiem większym i mniejszym). Część bloczka kości ramiennej. Koniec bliższy kości promieniowej, o bardzo gracilnej budowie (średnica głowy 17 mm). Fragment talerza kości
biodrowej. Część trzonu kości kulszowej. Wycinek końca bliższego kości piszczelowej. Niewielkie odcinki trzonów kości długich, o zróżnicowanej budowie. Fragmenty kości rąk i stóp. Liczne drobne ułamki kości o nieokreślonej przynależności
anatomicznej.
Liczba osób: dwie.
Wiek: 30-50 (Maturus) i 20-30 (Adultus).
Płeć: osoba starsza mężczyzna, osoba młodsza – kobieta (??).
Barwa szczątków kostnych: szara, niebieska i beżowa.
Wysokość ciała: wg metody Strzałko i innych (Malinowski i Wolański 1988,
Piontek 1996) kobieta miałaby około 155-159 cm.
Grób nr 3
Popielnica 1
Popielnica zachowała się w całości, stąd jej zawartość można było w pracowni
muzealnej wyeksplorować, wydzielając pięć warstw mechanicznych.
Warstwa I
Kości czaszki. Siedemdziesiąt osiem fragmentów kości sklepienia (największy
o wymiarach 40 x 32 mm), cienkie (maksymalna grubość 6 mm, przeciętna 1-2
mm). Wycinki ząbkowanych brzegów na części ułamków kości sklepienia były bardzo wyraźne, a na innych obserwowano zaawansowany proces zarastania szwów
czaszkowych. Trzy ułamki kości skroniowych: jeden to wycinek z częścią dołu żu54
chwowego, drugi z częścią otworu słuchowego zewnętrznego, a trzeci to fragment
części skalistej. Sześć ułamków zębów stałych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Uszkodzony trzon kręgu (o wysokości 24
mm) oraz wycinki innych trzonów i kilka ułamków łuków. Koniec bliższy kości
promieniowej (zachowała się tylko część jej głowy) i ułamek końca dalszego tej kości. Kość grochowata. Wycinek panewki kości miednicznej. Wycinek rzepki. Część
kości klinowatej bocznej. Ułamki paliczków.
Warstwa II
Kości czaszki. Dwadzieścia ułamków kości sklepienia, wśród nich pięć z ostro
ząbkowanymi brzegami. Pięć korzeni zębów stałych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Piętnaście odcinków żeber. Po jednym wycinku
głów kości ramiennej i udowej. Część panewki kości miednicznej. Liczne drobne odcinki trzonów kości długich. Paliczek paznokciowy stopy. Odcinki paliczków.
Warstwa III
Kości czaszki. Dwadzieścia pięć fragmentów kości sklepienia, cienkie (1-2 mm).
Część trzonu żuchwy oraz ułamek jej gałęzi z wyrostkiem dziobiastym i szyjką żuchwy. Pięć korzeni zębów stałych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Kilkanaście odcinków żeber. Masywnej budowy koniec bliższy kości promieniowej (średnica głowy 21 mm). Fragmenty paliczków rąk i stóp o zróżnicowanej budowie morfologicznej. Koniec dalszy kości
strzałkowej. Dwa wycinki rzepek. Liczne ułamki trzonów kości długich. Dużo bardzo drobnych wycinków kości o nieokreślonej przynależności anatomicznej z powodu rozdrobnienia.
Warstwa IV
Kości czaszki. Osiem fragmentów kości sklepienia czaszki. Kawałek części skalistej kości skroniowej.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Drobne wycinki trzonów kręgów i liczne
ułamki ich łuków lub wyrostków. Odcinek trzonu kości promieniowej (o długości
90 mm). Bardzo duża grupa fragmentów drobnych, nieokreślonych co do ich przynależności anatomicznej.
Warstwa V
Kości czaszki. Uszkodzony ząb przedtrzonowy i fragment korzenia innego zęba.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Trzon jedenastego lub dwunastego kręgu
piersiowego. Trzon kręgu lędźwiowego (wysokość przednia 25 mm, tylna 20 mm).
Osiem wycinków trzonów kręgów piersiowych i lędźwiowych oraz piętnaście
ułamków ich łuków lub wyrostków. Kilka niewielkich ułamków żeber. Część talerza
kości biodrowej. Kawałek kości miednicznej z zachowaną częścią bardzo obszernej
55
panewki. Wycinek głowy kości udowej (średnica miała około 42 mm). Kawałek
trzonu kości udowej (długości 83 mm). Wycinki kłykci kości udowych. Bardzo liczne fragmenty drobne, nieokreślone co do ich przynależności anatomicznej.
Liczba osób: dwie.
Wiek: jedna w wieku 30-50 lat (Maturus), druga w wieku 25-30 lat (Adultus).
Płeć: osoba starsza – mężczyzna, osoba młodsza – kobieta (?).
Barwa szczątków kostnych: szara i niebiesko-szara.
Wysokość ciała: zmierzone średnice głów kości promieniowej i udowej, należące
prawdopodobnie do mężczyzny, umożliwiają zrekonstruowanie jego wzrostu wg
metody Strzałko i innych (Malinowski i Wolański 1988, Piontek 1996); byłby on
średnio wysoki (160-170 cm) lub wysoki (171-175 cm).
Grób nr 4, obwarowany
Amfora
Kości czaszki. Sto fragmentów kości sklepienia, cienkie (grubości 1-2 mm).
Część z nich należy do dziecka, a część do osoby dorosłej. Ułamek łuski kości czołowej z brzegiem nadoczodołowym. Trzy kawałki części skalistych kości skroniowych oraz wycinek kości skroniowej z okolicy wyrostka jarzmowego. Wycinek łuku
jarzmowego. Fragment kości jarzmowej. Kawałek trzonu szczęki. Część trzonu żuchwy i fragment jej gałęzi. Uszkodzony siekacz i wycinek korony innego zęba.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część boczna kręgu szczytowego. Liczne
niewielkie ułamki trzonów kręgów, ich łuków i wyrostków. Kilka małych odcinków
żeber. Wycinek głowy kości ramiennej. Koniec bliższy kości promieniowej (średnica głowy 18 i 20 mm). Część talerza kości biodrowej. Ułamek szyjki z częścią trzonu kości udowej. Liczne odcinki trzonów kości długich należące do osoby dorosłej
i dziecka. Ułamki kości rąk i stóp.
Liczba osób: dwie.
Wiek: osoba dorosła zmarła w wieku 20-30 lat (Adultus), a dziecko w wieku
7-15 lat (Infans II).
Płeć: osoba dorosła – prawdopodobnie kobieta.
Barwa szczątków kostnych: szara, szaro-brązowa, niektóre niebieskie.
Kości luźne zebrane z hałdy piasku
Kości czaszki. Sto osiemnaście fragmentów sklepienia, cienkie, o gracilnej budowie. Lewa i prawa części skaliste kości skroniowych. Część wyrostka zębodołowego szczęki. Kawałek trzonu żuchwy z dobrze wykształconymi zębodołami. Zęby
mleczne – siekacz i dwa trzonowe.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Kilka odcinków żeber. Liczne drobne odcinki
trzonów kości długich. Dużo drobnych ułamków kości niezidentyfikowanych co do
ich przynależności anatomicznej.
Wiek: są to szczątki dziecka zmarłego prawdopodobnie przed ukończeniem 7 lat
(Infans I ?).
56
Płeć: nie określono.
Barwa szczątków kostnych: brązowo-szara.
Rumia (stan. 18), gm. loco
Badania ratownicze na stanowisku przy ul. Ceglanej przeprowadzono w 1985
roku. Wyeksplorowano jeden grób skrzynkowy. Jego trzy ściany były zbudowane
z pojedynczych grubych płyt kamiennych, a ścianę wschodnią zamykały trzy płyty
mniejsze. Z góry przykrywała go duża płyta kamienna. Wewnątrz grobu znajdowało
się siedem popielnic, w tym jedna twarzowa, oraz kubek (Fudziński 2001). Na podstawie zabytków cmentarzysko to przypisuje się ludności kultury pomorskiej, żyjącej na tych terenach w młodszym okresie halsztackim (Hallstatt D).
Grób skrzynkowy
Popielnica 1 – popielnica twarzowa
Kości czaszki. Siedemdziesiąt cztery ułamki sklepienia czaszki, drobne, o zróżnicowanej grubości. Sześć dużych fragmentów sklepienia, największy o wymiarach
82 x 45 mm. Część kości czołowej – z okolicy gładzizny i z częścią nosową. Ułamki
łuski kości potylicznej – masywnej budowy, grube. Wycinek prawej kości skroniowej z okolicy otworu słuchowego zewnętrznego oraz część skalista kości skroniowej
lewej. Wycinek skrzydła większego kości klinowej. Duży fragment szczęki prawej
(prawdopodobna szerokość połowy otworu gruszkowatego wynosiła 10-11 mm).
Ułamek trzonu żuchwy z zachowanym kolcem bródkowym, inny kawałek trzonu
oraz lewy i prawy wyrostki kłykciowe (szerokość każdego około 15 mm). Piętnaście
uszkodzonych zębów stałych – należały do dwóch osób: kieł o koronie startej do połowy wysokości, trzy siekacze, pięć przedtrzonowych i pięć trzonowych oraz drobne
ułamki koron.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Kręg szczytowy – łuk i uszkodzona część
boczna. Trzon kręgu obrotowego z zębem (wysokość z zębem 30 mm, wysokość zęba 11 mm). Dziewięć uszkodzonych trzonów kręgów – jedne masywne, a drugie
o delikatnej budowie. Trzon kręgu lędźwiowego ze zmianami degeneracyjnymi na
brzegu dolnym. Dłuższe i krótkie odcinki żeber, także o zróżnicowanej budowie.
Wyrostek barkowy łopatki. Głowa kości promieniowej z szyjką (średnicy około
19 mm) i część drugiej. Uszkodzony koniec bliższy kości łokciowej oraz jej koniec
dalszy. Kość łódeczkowata. Odcinki kości śródręcza i palców, część bardzo drobnych. Kawałki talerzy lewej i prawej kości biodrowych, każdy z powierzchnią
uchowatą. Ułamki trzonów lewej i prawej kości kulszowych. Część kości łonowej.
Wycinki panewek kości miednicznych. Dwie uszkodzone głowy kości udowych
i ułamki trzonów tych kości. Dwa wycinki końców bliższych kości piszczelowych.
Koniec dalszy kości strzałkowej. Uszkodzona kość skokowa. Bardzo liczne mniejsze i drobne odcinki trzonów kości długich. Fragmenty kości stóp.
Liczba osób: dwie.
57
Wiek: osoba starsza zmarła w wieku 40-50 lat (Maturus), a młodsza w wieku
25-30 lat (Adultus).
Płeć: osoba starsza – mężczyzna, młodsza – kobieta.
Barwa szczątków kostnych: jasnobrązowa, niebieska i ciemnoniebieska.
Wysokość ciała: na podstawie średnicy głowy kości promieniowej, należącej być
może do kobiety, wg metody Strzałko i innych (Malinowski i Wolański 1988, Piontek 1996) mogła wynosić 160-164 cm (wysoka).
Popielnica 2
Kości czaszki. Sto trzydzieści sześć drobnych i cienkich (średnia grubość 2 mm)
ułamków sklepienia, na czterdziestu z nich fragmenty brzegów o ostrym piłkowaniu.
Część łuski kości czołowej z okolicy gładzizny i z otwartymi zatokami. Fragment
podstawy kości potylicznej. Ułamki lewej i prawej części skalistych kości skroniowych. Trzon kości klinowej – ze śladami po niezrośniętym szwie klinowo-potylicznym. Dwa kawałki szczęki. Trzy odcinki trzonu żuchwy oraz jej wyrostek kłykciowy (szerokości 11 mm). Zęby mleczne: osiem siekaczy i kłów, fragmenty koron
i korzeni.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Łuk kręgu szyjnego z rozdwojonym wyrostkiem kolczystym. Osiem wycinków trzonów kręgów. Pięć ułamków łuków kręgów
i części wyrostków kręgów. Czterdzieści dwa ułamki żeber. Pięć odcinków paliczków ręki. Fragmenty lewej i prawej kości biodrowych z wycinkami panewek każdy.
Kawałki lewej i prawej kości kulszowej – niezrośnięte za życia z kością biodrową.
Po jednym większym ułamku lewej i prawej kości udowej – szyjki z częścią trzonów, za życia głowy tych kości nie były zrośnięte z szyjkami. Osiem nieco dłuższych odcinków trzonów kości długich. Część kości skokowej. Liczne drobne ułamki kości nieokreślonych co do ich przynależności anatomicznej.
Wiek: osoba zmarła w wieku 4 lat (Infans I).
Płeć: nie określono.
Barwa szczątków kostnych: jasnobrązowa, a część niebieskawa.
Popielnica 3
Naczynie zachowane w całości. Przewieziono je do pracowni archeologicznej
wraz z zawartością, co umożliwiło prześledzenie, w jaki sposób złożono w nim
przepalone fragmenty kości.
Warstwa I
Kości czaszki. Dwadzieścia dziewięć fragmentów kości sklepienia, wśród nich
pięć kawałków z brzegami o lekko zacierającym się ząbkowaniu, największy ułamek o wymiarach 52 x 45 mm, grubość fragmentów 2-4 mm. Część łuski kości
skroniowej. Sześć fragmentarycznie zachowanych zębów trzonowych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Część boczna kręgu szczytowego. Uszkodzony trzon kręgu obrotowego z zębem (ząb o wysokości 12 mm). Ułamki wyrostków
stawowych i kolczystych. Odcinek żebra. Głowa kości promieniowej niezrośnięta
58
za życia z trzonem (średnica 13 mm). Wycinek głowy kości udowej. Fragmenty paliczków.
Warstwa II
Kości czaszki. Pięćdziesiąt trzy ułamki sklepienia, największy o wymiarach
82 x 43 mm, ich grubość przeciętna 2-4 mm; brzegi ośmiu fragmentów o ostrym
ząbkowaniu. Uszkodzona część skalista kości skroniowej (z dużym otworem słuchowym wewnętrznym). Lewy i prawy wyrostki dziobiaste żuchwy. Część gałęzi
żuchwy z małym wyrostkiem kłykciowym. Trzy kawałki trzonu żuchwy, w jednym
z nich tkwi trzeci ząb trzonowy. Dwa ułamki korony zęba.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dziesięć wycinków trzonów kręgów. Uszkodzona głowa kości ramiennej. Wycinek bloczka kości ramiennej. Trzy ułamki talerza
kości biodrowej. Część prawej kości biodrowej z obszerną panewką. Kawałki trzonów lewej i prawej kości udowych z ich szyjkami – brak głów, ślady po chrząstkach
nasadowych. Dziesięć odcinków trzonów kości długich.
Warstwa III
Kości czaszki. Trzydzieści cztery ułamki kości sklepienia, drobne i cienkie
(przeciętna grubość 2 mm), na sześciu z nich brzegi o ostrym ząbkowaniu. Wycinek
kości skroniowej z okolicy dołu żuchwowego z guzkiem stawowym. Część wyrostka kłykciowego żuchwy. Ułamki zębów: dwóch kłów, trzech trzecich trzonowców
oraz fragmenty szkliwa i korzeni.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Uszkodzony kręg szyjny. Trzon kręgu lędźwiowego. Uszkodzony pierwszy kręg krzyżowy. Trzy odcinki żeber. Odcinek trzonu
obojczyka. Część trzonu z wyrostkiem dziobiastym kości łokciowej. Uszkodzona
kość łódeczkowata. Kilka ułamków paliczków. Kawałek kości kulszowej lewej
– trzon i część panewki. Odcinek trzonu kości udowej ze śladami po chrząstce nasadowej. Kawałki nasady dalszej kości udowej ze śladami po chrząstce nasadowej.
Wycinki końców bliższych kości piszczelowych – ze śladami po chrząstce nasadowej. Część kości sześciennej. Uszkodzona kość piętowa ze śladami po chrząstce nasadowej na guzie piętowym.
Warstwa IV
Kości czaszki. Trzydzieści pięć fragmentów sklepienia, pięć z nich z ostro ząbkowanymi brzegami. Część skalista prawej kości skroniowej. Część podstawna kości potylicznej wraz z częścią boczną lewą. Trzon i część skrzydła większego kości
klinowej oraz część skrzydła większego. Wyrostek czołowy lewej szczęki. Osiem
korzeni zębów stałych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Pięć uszkodzonych trzonów kręgów lędźwiowych. Małe ułamki żeber. Wyrostek kruczy łopatki. Głowy lewej i prawej kości
ramiennych (każda o średnicy 37 mm). Odcinek trzonu kości promieniowej. Kawałek talerza kości biodrowej. Wycinek końca dalszego kości udowej – z powierzchnią
59
rzepkową. Część nasad bliższych lewej i prawej kości piszczelowych. Ułamek końca bliższego trzonu kości piszczelowej. Uszkodzone lewa i prawa rzepka. Trzy nieco
dłuższe odcinki trzonów kości długich. Uszkodzona kość skokowa. Ułamek paliczka
paznokciowego stopy.
Liczba osób: dwie.
Wiek: jedna w wieku około 15-17 lat (Iuvenis ?), druga w wieku 25-30 lat (Adultus).
Płeć: osoba starsza to kobieta.
Barwa szczątków kostnych: jasnobrązowa, niektóre niebieskie.
Wysokość ciała: na podstawie średnic głów kości ramiennych należących do kobiety wg metody Strzałko i innych (Malinowski i Wolański 1988, Piontek 1996)
mogła wynosić 160-164 cm (wysoka).
Popielnica 4
Kości czaszki. Dwieście czterdzieści ułamków sklepienia o bardzo zróżnicowanej budowie i grubości 2-10 mm. Masywny fragment kości czołowej z wydatną gładzizną. Pięć różnych części skalistych kości skroniowych. Wycinek kości skroniowej z dołem żuchwowym i częścią wyrostka jarzmowego. Trzy wyrostki sutkowe
kości skroniowych (dwa masywne, jeden delikatnej budowy). Wyrostek czołowy
i cztery wyrostki zębodołowe szczęk. Wyrostek czołowy lewej i prawej kości jarzmowych. Trzy ułamki żuchwy – jeden to gruby trzon, drugi to trzon z silnie wykształconą bródką, a trzeci o delikatnej budowie. Uszkodzony wyrostek kłykciowy
żuchwy. Korony zębów trzonowych – część silnie starta (zabarwione na niebiesko),
a część o lekko startych guzkach (zabarwione na brązowo) oraz ułamki zębów
mlecznych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Łuk przedni kręgu szczytowego. Część trzonu
kręgu obrotowego z zębem. Dwanaście uszkodzonych trzonów kręgów – szyjne,
piersiowe i lędźwiowe. Ułamek końca barkowego obojczyka. Dwa wycinki głów
kości ramiennych. Część głowy kości ramiennej niezrośniętej za życia z trzonem
(średnica 14 mm). Dwa różne wycinki bloczków kości ramiennych. Koniec bliższy
lewej kości łokciowej i jej koniec dalszy. Głowa kości promieniowej (średnicy 20
mm). Kość łódeczkowata. Ułamek talerza kości biodrowej z częścią brzegu. Uszkodzona głowa kości udowej (średnicy około 39 mm). Dwa duże wycinki głów kości
udowych. Wycinki kłykci kości udowych. Dwa duże i dwa małe oraz trzy fragmenty
uszkodzonych rzepek. Koniec bliższy i koniec dalszy kości piszczelowej. Wycinek
powierzchni stawowej końca bliższego kości piszczelowej. Ponad dwieście odcinków trzonów kości długich (najdłuższy ma 98 mm). Część kości skokowej.
Liczba osób: trzy.
Wiek: osoby dorosłe w wieku 30-50 lat (Maturus) i 25-35 lat (Adultus) oraz
dziecko w wieku 7-15 lat (Infans II).
Płeć: osoby dorosłe – starsza to mężczyzna, nieco młodsza to kobieta.
Barwa szczątków kostnych: jasnobrązowa, niebieska i szaro-niebieska.
Wysokość ciała: na podstawie średnicy głowy kości promieniowej należącej
prawdopodobnie do mężczyzny wg metody Strzałko i innych (Malinowski i Wolański 1988, Piontek 1996) mogła wynosić 171-175 cm (wysoki).
60
Popielnica 5
Kości czaszki. Sto trzy fragmenty sklepienia, część z nich bardzo cienka (1-2
mm) i z ostro ząbkowanymi brzegami. Części skaliste lewej i prawej kości skroniowych. Wycinek kości skroniowej z częścią dołu żuchwowego. Ułamany wyrostek
jarzmowy kości skroniowej. Dwa ułamki kości klinowej – część skrzydła większego
i wyrostek skrzydłowaty. Ułamek prawej szczęki. Wyrostek czołowy lewej szczęki.
Fragment gałęzi żuchwy z małym delikatnym wyrostkiem kłykciowym. Jedenaście
ułamków zębów.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Dziesięć ułamków trzonów kręgów oraz kilka
ułamków ich łuków i wyrostków. Spłaszczony trzon kręgu lędźwiowego. Wycinek
wydrążenia stawowego łopatki. Dziesięć wycinków talerzy kości biodrowych. Małe
wycinki panewki kości miednicznych. Mały wycinek głowy kości udowej. Dwadzieścia cztery odcinki trzonów różnych kości długich. Uszkodzone kości: skokowa,
łódkowata i sześcienna. Liczne drobne ułamki kości nieokreślonych.
Liczba osób: dwie.
Wiek: osoba dorosła zmarła w wieku około 30 lat (Adultus) i dziecko (Infans).
Płeć: osoba dorosła to kobieta.
Barwa szczątków kostnych: szara i jasnobrązowa.
Popielnica 6
Kości czaszki. Ponad czterdzieści fragmentów kości sklepienia, cienkie (około
1 mm grubości), nie w pełni wykształcone. Części skaliste lewej i prawej kości
skroniowych. Kilka ułamków szkliwa zębów mlecznych.
Kości szkieletu pozaczaszkowego. Liczne, bardzo drobne ułamki kości, nieokreślone co do ich szczegółowej przynależności.
Wiek: małe dziecko zmarłe przed 3 rokiem życia (wczesny Infans I).
Płeć: nie określono.
Barwa szczątków kostnych: jasnobrązowa.
Popielnica 7
W popielnicy znajdowały się tylko: jeden ząb trzonowy o silnie startej koronie
i pięć ułamków kości o nieokreślonej przynależności.
Wieku i płci nie określono, prawdopodobnie są to szczątki osoby dorosłej.
WYNIKI OGÓLNE
W wyniku ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych w Puzdrowie na stanowisku 2 odkryto 3 groby skrzynkowe (dwa z nich były zniszczone) oraz
1 obwarowany. Datowane są one na starszy okres halsztacki (Hallstatt C). Ludzkie
szczątki kostne były prawdopodobnie zdeponowane w pięciu popielnicach i jednej
amforze, a trochę kości wybrano także z hałdy piasku. W jednej z popielnic, z której
kości eksplorowano według warstw mechanicznych (grób skrzynkowy nr 3), oraz
61
w amforze (grób obwarowany) stwierdzono szczątki dwóch osób (mężczyzny i kobiety oraz osoby dorosłej i dziecka), a w pozostałych jednej osoby. Wysokość ciała
kobiety mogła wynosić 155-159 cm, a mężczyzny (około 170-171 cm).
W grobie skrzynkowym odkrytym w Rumi (stanowisko 18) odkryto siedem popielnic z przepalonymi szczątkami ludzkimi. Grób ten jest datowany na młodszy
okres halsztacki (Hallstatt D). W trzech popielnicach złożono przepalone szczątki
kostne dwóch osób (nr 1, 3 i 5), w jednej trzech osób (nr 4). Szczątki kostne z popielnic należą prawdopodobnie do dwóch mężczyzn, czterech kobiet, jednej osoby
młodocianej i czworga dzieci. Na podstawie pomiaru średnicy głów kości promieniowej lub udowej według metody Strzałko i innych (Malinowski i Wolański 1988,
Piontek 1996) oszacowano, że wysokość ciała mężczyzny mogła wynosić około
170-171 cm (wysoki), a kobiet 160-164 cm (wysokie).
LITERATURA
Fudziński M. 2001. Kultura pomorska na terenie Rumi w 110 rocznicę pierwszych odkryć.
Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica, 23: 33-52.
Fudziński P., Cymek L. 2005. Cmentarzysko grupy wielkowiejskiej we Władysławowie-Chłapowie pow. Puck. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Malinowski A., Wolański N. 1988. Metody badań w biologii człowieka. PWN, Warszawa:
221-222.
Piontek J. 1996. Biologia populacji pradziejowych. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Podgórski J.T. 1993. Groby z okresu Hallstatt C na stan. 2 w Puzdrowie, gm. Sierakowice.
Pomorania Antiqua, XV: 189-202.
62