inwentaryzacja pozostałości tzo w przemyśle

Transkrypt

Faza inwentaryzacji projektu GEF w Polsce
MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA
GF/POL/INV/R.9
PROFILU TZO W POLSCE
(do ograniczonego korzystania)
INWENTARYZACJA
POZOSTAŁOŚCI TZO W PRZEMYŚLE
Joanna Żołędziowska
Niniejszy raport nie był redagowany. Został odtworzony w takiej postaci, w jakiej został
przekazany do Instytutu Ochrony Środowiska przez Autora (Autorów)
1. WPROWADZENIE
10 grudnia 2000 r. w Johanesburgu przedstawiciele 122 państw uzgodnili tekst światowej
konwencji w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych, uchwalonej następnie podczas
Konferencji Ministerialnej w Sztokholmie w dniu 23 maja 2001 r. Celem Konwencji, od
miejsca uchwalenia nazywanej sztokholmską, jest ochrona życia i zdrowia ludzi oraz
środowiska przed substancjami i produktami chemicznymi o udowodnionym negatywnym,
nieodwracalnym wpływie na żywe organizmy. Związki te charakteryzują się znaczną
trwałością w warunkach naturalnych, nie ulegają degradacji biologicznej, chemicznej ani
fotochemicznej. Słabo rozpuszczając się w wodzie, a dobrze w tłuszczach, ulegają
bioakumulacji w tkance tłuszczowej. Są średniolotne, a ich pary emitowane do powietrza
mogą adsorbować się na zawieszonych tam cząstkach pyłów. Drogą powietrzną i przez
wodę przenoszone są na duże odległości, co w konsekwencji doprowadziło w przeszłości do
skażenia obszarów, w których nie wytwarzano ani nie stosowano takich związków.
Konwencja Sztokholmska obejmuje 12 substancji i produktów chemicznych – indywidualnych
związków chloroorganicznych lub ich mieszanin, wytypowanych przez United Nations
Environment Programme, jako szczególnie niebezpieczne dla zdrowia ludzi i dla środowiska.
Określa się je wspólnym mianem trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO). Związki
takie, do których zalicza się wybrane pestycydy, produkty chemiczne o różnym zastosowaniu
oraz niepożądane produkty uboczne procesów technologicznych, wyszczególniono w tabeli
1.
Tabela 1. Wykaz substancji i produktów chemicznych (TZO) objętych Konwencją Sztokholmską.
Pestycydy
Produkty chemiczne
Niepożądane produkty uboczne
procesów technologicznych
1
2
3
Aldryna
Heksachlorobenzen (HCB)
Polichlororowane dibenzo-p-dioksyny (PCDD)
Chlordan
Polichlorowane bifenyle (PCB)
Polichlororowane dibenzofurany
(PCDF)
DDT
Polichlorowane bifenyle (PCB)
Dieldryna
Endryna
Heptachlor
Mireks
Toksafen
2
Postanowienia Konwencji zobowiązują rządy państw – sygnatariuszy między innymi do
wprowadzenia zakazu lub radykalnego ograniczenia produkcji, stosowania i importu
pestycydów zaliczonych do TZO, równocześnie wymagając bezpiecznej likwidacji ich
zmagazynowanych zapasów i odpadów pozostających na składowiskach. Ocena stanu
pozostałości TZO, zaliczanych do pestycydów (kolumna 1 załączonej tabeli), w tym
heksachlorobenzenu, klasyfikowanego również w pozostałych grupach omawianych
związków stanowi przedmiot niniejszego opracowania.
Krótką charakterystykę tych związków, z wyjątkiem dieldryny i mireksu, opracowaną na
podstawie kart bezpieczeństwa, opublikowanych przez Międzynarodową Organizację Pracy,
przedstawiono w załączniku. Dla dieldryny i mireksu karty takie nie były wydane.
Obecnie żaden z pestycydów, których dotyczą postanowienia Konwencji Sztokholmskiej nie
jest w Polsce wytwarzany ani stosowany. Nie stanowi również przedmiotu importu do
naszego kraju.
Kwestia dopuszczania do obrotu i stosowania pestycydów jest prawnie regulowana w Polsce
od lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Podstawę regulacji w tym zakresie stanowiła
ustawa z dnia 16 lutego 1961 r. o ochronie roślin uprawnych przed chorobami, szkodnikami
chwastami (Dz. U. Nr 10, poz.55 z późniejszymi zmianami) wraz z aktem wykonawczym –
zarządzeniem Ministra Rolnictwa z dnia 22 kwietnia 1965 r. w sprawie warunków i trybu
udzielania zezwoleń na dopuszczenie do obrotu chemicznych środków ochrony roślin (M.P.
Nr 28, poz. 156). Z mocy tego rozporządzenia, począwszy od roku 1966, publikowane były w
Dzienniku
Urzędowym
Ministerstwa
Rolnictwa
obwieszczenia
w
sprawie
wykazu
chemicznych środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu handlowego w danym roku.
Wykaz zawierał informacje o formie użytkowej, składzie i producencie każdego preparatu.
Obwieszczenia ukazywały się corocznie do początków lat dziewięćdziesiątych, z wyjątkiem
lat 1981 – 1983.
Obecnie obowiązuje ustawa z dnia 12 lipca 1995 r. o ochronie roślin uprawnych (Dz. U. Nr
90, poz. 446 z późniejszymi zmianami). Akt ten reguluje miedzy innymi kwestie związane z
zapobieganiem zagrożeniom dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środowiska, które mogą
powstać w wyniku obrotu i stosowania środków ochrony roślin, upoważniając Ministra
Rolnictwa i Rozwoju Wsi do określenia szczegółowych wymagań w tym zakresie. Z mocy
powyższej delegacji ustawowej opublikowane zostało rozporządzenie Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń
na dopuszczanie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (Dz. U. Nr 24, poz. 250). W
rozporządzeniu zamieszczona została lista substancji biologicznie czynnych wchodzących w
skład środków ochrony roślin, których stosowanie w Polsce jest zabronione. W wykazie tym
3
znajdują się wszystkie pestycydy objęte postanowieniami Konwencji Sztokholmskiej.
Rozporządzenie weszło w życie z dniem 2 kwietnia br.
Należy ponadto zwrócić uwagę na fakt, że prawny zakaz stosowania omawianych TZO
obowiązywał już wcześniej, a jego podstawę stanowiło rozporządzenie Ministra Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej z dnia 12 marca 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad
wydawania zezwoleń na dopuszczanie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (Dz.
U. Nr 48, poz. 212), które zostało uchylone w wydanym w bieżącym roku akcie legislacyjnym
w tej samej sprawie.
2. PRODUKCJA W POLSCE TZO Z GRUPY PESTYCYDÓW
Poniżej po krotce scharakteryzowano TZO stosowanych jako środki ochrony roślin,
koncentrując uwagę na produktach, które były w Polsce wytwarzane lub konfekcjonowane, to
znaczy przetwarzane na formy użytkowe.
Wykazy preparatów zawierających omawiane środki opracowano w oparciu o obwieszczenia
Ministerstwa Rolnictwa (później Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej)
Departamentu Produkcji Roślinnej i Ochrony Roślin w sprawie wykazu chemicznych środków
ochrony roślin dopuszczonych do obrotu handlowego, opublikowane w latach 1969 –1988 w
Dzienniku Urzędowym tego Ministerstwa.
Aldryna (CAS Nr 309-00-2)
Insektycyd stosowany do zwalczania owadów - szkodników występujących w drzewach
owocowych i w glebie. Substancja czynna ani w formy użytkowe tego pestycydu nie były w
Polsce wytwarzane. Natomiast były dopuszczone do obrotu na rynku krajowym importowane
preparaty, których wykaz podano w niżej zamieszczonej tabeli.
Nazwa preparatu
Aldrin 2,5
Arrex M
Producent
Schering (NRF)
Nordisk Alkali (Dania)
Schering (NRF)
Chromophos (Jugosławia)
CELA (NRF),
Agronex TA
CELA (NRF),
Arrex M
Liro Thiraldrin
CELA(NRF),
Ligtermoet Zoon
Aldrin 5
2,5%
Skład
aldryny
5%
aldryny
8%
25%
22,3%
49%
aldryny
endryny
aldryny
tiuramu
23%
48%
aldryny
tiuramu
Preparaty zawierające aldrynę nie były dopuszczane do obrotu handlowego po roku 1975.
4
Chlordan (CAS Nr 57-74-9)
Insektycyd stosowany do zwalczania czerwonych mrówek oraz owadów niszczących
uprawy. Bardzo trwały. W Polsce nie był wytwarzany. Z dostępnych dokumentów nie wynika,
aby był dopuszczony do obrotu handlowego na terenie naszego kraju.
DDT (CAS Nr 50-29-3)
Insektycyd o szerokim spektrum działania. Powszechnie stosowany do zwalczania owadów
niszczących uprawy rolne oraz przenoszących choroby zakaźne (malaria, tyfus). W Polsce
był stosowany od zakończenia II wojny światowej. W 1947 r. uruchomiono produkcję tego
insektycydu w Zakładach Chemicznych ORGANIKA AZOT w Jaworznie, początkowo w skali
25 t/rok koncentratu. W 1956 r. zwiększono produkcję do 2 000 t/rok koncentratu, a
w 1966 r. do 4 500 t/rok. Ilość ta pozwalała na zaspokojenie krajowych potrzeb i znaczny
eksport. Równolegle wdrożono w tym zakładzie produkcję preparatów użytkowych DDT i
jego mieszanin z innymi insektycydami. Jeden z preparatów zawierających DDT wytwarzano
w Zakładach Chemicznych GAMRAT w Jaśle. Na rynku znajdowały się także importowane
preparaty zawierające ten insektycyd. Wykaz dopuszczonych do obrotu w Polsce preparatów
zawierających DDT zawarto w zamieszczonej niżej tabeli.
Nazwa preparatu
Azotox pylisty 5
Producent
Z.Ch. AZOT (Polska)
Azotox płynny 10
Azotox płynny 30
Azotox płynny 40
Azotox 50 do zawiesin
Azotox płynny 25
Azotox pylisty aktywny
Z.Ch. AZOT (Polska)
Z.Ch. AZOT (Polska)
Z.Ch. AZOT (Polska)
Z.Ch. AZOT (Polska)
Z.Ch. GAMRAT (Polska)
Z.Ch. AZOT (Polska)
Ditox
Z.Ch. AZOT (Polska)
Ditox L
Z.Ch. AZOT (Polska)
Ditox em. 30
Z.Ch. AZOT (Polska)
Duolit pylisty 5
Duolit płynny 20
Fumatox DG
VEB Fettchem (NRD)
VEB Fettchem (NRD)
Z.Ch. AZOT (Polska)
Kornikol
Z.Ch. AZOT (Polska)
Lasochron
Z.Ch. AZOT (Polska)
Mgławik 10
Z.Ch. AZOT (Polska)
5%
0,1%
10%
33%
40%
50%
25%
5%
5%
0,3%
4,7%
0,3%
18%
2%
5%
20%
30%
3%
2%
7%
2%
10%
7%
10%
4%
8%
Skład
DDT
gamma HCH
DDT
DDT
DDT
DDT
DDT
DDT z dodatkiem
gamma HCH oraz
DMDT
DDT
gamma HCH
DDT
gamma HCH
DDT techn.
gamma HCH
DDT
DDT
DDT
gamma HCH
DDT
HCH (techn.)
DNOC
metoksychloru
DDT
gamma HCH
dwuchlorobenzenu
DDT( techn.)
5
Mgławik 15
Z.Ch. AZOT (Polska)
Pentacid
Diliden
Kerfex C
Ring Dexol
Kemikalia (Jugosławia)
Tritox pylisty
Z.Ch. AZOT (Polska)
Tritox płynny 30
Z.Ch. AZOT (Polska)
Tritox płynny do zawiesin
Z.Ch. AZOT (Polska)
VEB Bitterfeld
5%
gamma HCH
10%
DDT( techn.)
2%
gamma HCH
4,7% DDT
0,4 - 0,5% gamma HCH
6%
5%
1,5%
0,5%
2%
10%
5%
14%
45%
2%
3%
DDT
gamma HCH
DDT
gamma HCH
DMDT
DDT
gamma HCH
DMDT
DDT
gamma HCH
DMDT
Preparaty oparte na DDT były sukcesywnie wycofywane z użycia od 1972 r. Najdłużej
stosowany Lasochron uzyskał po raz ostatni dopuszczenie do obrotu w 1975 r.
Dieldryna (CAS NR 60-57-1)
Insektycyd stosowany do zwalczania szkodników upraw sadowniczych, szkodników
występujących w glebie oraz owadów przenoszących choroby tropikalne. Dieldryna nie była
w Polsce produkowana. Była natomiast wykorzystywana w Zakładach Chemicznych
ORGANIKA AZOT w Jaworznie do przygotowania preparatu pod nazwą handlową
mieszanka dieldrynowa. Wykaz preparatów dopuszczonych do obrotu na naszym rynku
przedstawiono w poniższej tabeli.
Nazwa preparatu
Dieldrex B
Producent
Schering (NRF)
Nordisk Alkali (Dania)
Shell (Anglia)
Binasin
Colotox
Merck (NRF)
Sandoz (Szwajcaria)
Mieszanka dieldrynowa
Z.Ch. AZOT (Polska)
Alvit 55
90%
Skład
dieldryny techn.
75%
dieldryny
10%
tiuramu
dieldryna
1%
dieldryny
8%
miedzi
2,7%
czystej dieldryny
Preparaty zawierające dieldrynę zostały wycofane z obrotu po 1975 r.
Endryna (CAS Nr 72-44-8)
Środek stosowany do zwalczania gryzoni oraz owadów występujących głownie w uprawach
bawełny, ryżu oraz kukurydzy. W Polsce nie był produkowany, ani wykorzystywany do
przygotowania form użytkowych środków ochrony roślin. Do obrotu handlowego na terenie
naszego kraju dopuszczony był tylko jeden, wymieniony niżej, preparat, będący mieszaniną
endryny z aldryną.
6
Nazwa preparatu
Arrex M
Producent
CELA (NRF)
8%
25%
Skład
aldryny
endryny
Preparat został wycofany z obrotu w 1972 r.
Heptachlor (CAS Nr 72-44-8)
Pestycyd o wysokiej skuteczności w zwalczaniu termitów, czerwonych mrówek oraz
szkodników upraw zbóż. Stosowany był najczęściej razem z chlordanem. W Polsce nie był
wytwarzany. W dostępnych wykazach Ministerstwa Rolnictwa był zamieszczony jako
dopuszczony do obrotu na rynku krajowym, tylko w roku 1966.
Nazwa preparatu
Agronex hepta
Producent
CELA (NRF)
25%
Skład
heptachloru
Heksachlorobenzen (HCB) (CAS Nr 118-74-1)
Był stosowany w przemyśle chemicznym, między innymi do produkcji pestycydów, oraz w
rolnictwie jako fungicyd i środek do zaprawiania ziarna. Powstaje ponadto jako niepożądany
produkt uboczny w procesach chemicznych (np. przy otrzymywaniu pochodnych
chlorometanu) oraz w wyniku rozkładu pestycydu kwintocen. Wykrywany jest także w gazach
i pyłach emitowanych z procesów spalania paliw oraz innych procesów termicznych. W
Polsce był wytwarzany w Zakładach Chemicznych ORGANIKA AZOT w Jaworznie, gdzie
stosowano go do produkcji preparatu Śnieciotox. W zakładach tych również był produkowany
kwintocen. Ponadto heksachlorobenzen powstawał w jako produkt uboczny w Zakładach
Chemicznych ORGANIKA SARZYNA, Zakładach Azotowych WŁOCŁAWEK (aktualnie
ANWIL S.A.) oraz w zakładach azotowych w Tarnowie. Obecnie nie jest produkowany do
celów ochrony roślin. Oparty na nim Śnieciotox został wycofany z obrotu w 1979 r. Również
od 1986 r. nie jest stosowany kwintocen. Procesy chemiczne, w których heksachlorobenzen
powstawał jako produkt uboczny nie są kontynuowane lub, jak to ma miejsce np. w
Zakładach ANWIL S.A. we Włocławku, produkt ten jest w całości unieszkodliwiany. W tym
celu HCB i inne chlorowane węglowodory, wydzielone z mieszaniny poreakcyjej, są spalane,
a powstający w wyniku ich rozkładu chlorowodór jest zawracany do produkcji.
Nazwa preparatu
Śnieciotox 40
Producent
Z.Ch. AZOT (Polska)
40%
Skład
heksachlorobenzenu
Preparat Śnieciotox był po raz ostatni dopuszczony do obrotu handlowego w 1978 r. z
adnotacją "do wyczerpania zapasów".
7
Mireks (CAS Nr 2385-85-5)
Insektycyd o szerokim spektrum działania, stosowany przede wszystkim do zwalczania
owadów tropikalnych. Powszechnie był wykorzystywany w Afryce, Ameryce Południowej i
południowych stanach USA. W literaturze znaleźć można wzmianki o zastosowaniu mireksu
jako środka uniepalniającego do tworzyw sztucznych, gumy, farb i innych wyrobów. W
Polsce mireks nie był produkowany ani stosowany. Preparaty zawierające ten insektycyd nie
były dopuszczone do obrotu w naszym kraju.
Toksafen (CAS Nr 8001-35-2)
Insektycyd i akarycyd stosowany w szczególności przeciwko szkodnikom upraw bawełny,
warzyw oraz do zwalczania owadów przenoszących choroby zwierząt. Pod względem
chemicznym może stanowić mieszaninę blisko 700 chlorowanych terpenów. Był miedzy
innymi otrzymywany przez chlorowanie technicznego kamfenu. Złożony i zróżnicowany skład
mieszaniny, będącej substancją czynną, powoduje różnice w nazewnictwie składników
produktu. Substancja czynna toksafenu nie była wytwarzana w Polsce, natomiast w
Zakładach Chemicznych ORGANIKA AZOT w Jaworznie oraz Nadodrzańskich Zakładach
Przemysłu Organicznego ROKITA produkowano oparte na niej preparaty. Środki ochrony
roślin, dopuszczone do obrotu handlowego na terenie naszego kraju, zestawiono poniżej.
Nazwa preparatu
Liro Toxaphen 10
Melipax Spritzmittel (płynny)
Melipax Staub (pylisty)
Melipax Aerospruhmittel (do
zamgławiania)
Kamfochlor
Terpentol płynny
Toxaphen 50
Toxaphen 10
Toxaphen 10
Toxaphen 10
Toxaphen 10
Toxaphen 20
Producent
Ligtermoet Zoon (Holandia)
VEB Fahlberg List (NRD)
Z.Ch. AZOT (Polska)
NZPO ROKITA (Polska)
Serum Zawod Kalinovia
(Jugoslawia)
Merck, Schacht (NRF)
Luxan (Holandia)
Ligtermoet Zoon-Luxan
(Holandia)
Linz (Austria)
Merck, Schacht (NRF)
10%
60%
10%
40%
Skład
chlorowanego kamfenu
chlorowanych terpenów
10%
60%
50%
10%
10%
10%
10%
20%
chlorowanego terpenu
Importowane preparaty zawierające toksafen (Melipaxy produkcji NRD) zostały wycofane z
użycia w 1987 r. Inne preparaty wycofano znacznie wcześniej, w większości po 1971 r.
Produkowany w kraju Terpentol płynny uzyskał po raz ostatni dopuszczenie do obrotu w
1970 r., a Kamfochlor w 1971 r.
Jak wynika z powyższych danych w Polsce były wytwarzane tylko dwie z omawianych
substancji, mianowicie DDT i heksachlorobenzen. Ponadto przygotowywane były preparaty
zawierające dieldrynę oraz toksafen. Substancje czynne tych preparatów były importowane.
8
Podejmowane były próby uruchomienia w produkcji niektórych pestycydów, między innymi
dieldryny i endryny w Instytucie Przemysłu Organicznego w Warszawie oraz toksafenu w
Nadodrzańskich Zakładach Przemysłu Organicznego ROKITA w Brzegu Dolnym we
współpracy z Politechniką Wrocławską. Próby te nie wyszły poza skalę wielkolaboratoryjną.:
Nie są dostępne źródła informacji, które pozwoliłyby ustalić wielkość krajowej produkcji
omawianych substancji. Literatura przedmiotu, generalnie dość obszerna, koncentruje się na
charakterystyce chemicznej użytkowej pestycydów, a w późniejszym okresie także na
kwestiach związanych z ich negatywnym oddziaływaniem. Nie dostarcza natomiast
informacji na temat ilości wytwarzanych i stosowanych środków. Jedyne wiarygodne dane na
ten temat można znaleźć w rocznikach statystycznych wydawanych przez GUS. Dane te
przytoczono w tabeli 2. Można zauważyć, że do roku 1968, wielkość produkcji była
charakteryzowana ilością wytworzonych preparatów oraz ilością zawartych w nich substancji
czynnych. W następnych latach ograniczono się do podawania tylko pierwszej wielkości.
Zestawione dane, ze względu na wysoki poziom agregacji, nie mają w rozważanym
przypadku dużej wartości poznawczej. Odnoszą się bowiem do ogółu produkowanych w
Polsce pestycydów, różniących się budową chemiczną, przeznaczeniem oraz charakterem i
skalą oddziaływania na środowisko. Podział pestycydów z uwzględnieniem kierunków
stosowania zawierają Roczniki statystyczne rolnictwa. Wyodrębnione są tam między innymi
insektycydy, do których zalicza omawiane TZO. W tym przypadku jednak podawane są
łączne ilości środków ochrony roślin dostarczanych na potrzeby rolnictwa z produkcji
krajowej jak i z importu. Równolegle prowadzona statystyka dostaw z zagranicy opierała się
na wartości sprowadzanych towarów.
Cytowane dane pozwalają na wyciągnięcie jednego istotnego wniosku, że produkcja
pestycydów, podobnie jak ich zużycie (w latach 70 i 80-ych kształtujące się na poziomie ok.
1 kg/ha) w Polsce były stosunkowo niskie, znacznie niższe niż w większości krajów
europejskich, łącznie z ościennymi krajami należącymi do tego samego obozu politycznego,
co nasz kraj (NRD, CSRS). Potwierdzenie tej tezy w formie opisowej można znaleźć w
różnych źródłach literaturowych. W konsekwencji można wnioskować, że udział Polski w
skażeniu środowiska rozpatrywanymi TZO był niższy w porównaniu z innymi, licznymi
krajami. To samo można odnieść z dużym prawdopodobieństwem do ewentualnych
pozostałości z produkcji tych związków.
9
Tabela 2. Produkcja pestycydów w Polsce w latach 1950-1985
Wyszczególnienie
1950
1955
1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969
1970
Preparaty [tys. Mg]
3,8
22,8
69,3
88,9
87,7
82,5
89,7
102
98,8
94,7
64,3
71,6
59,9
Zawartość substancji
czynnych [Mg]
147
1528
3142
3755
3686
3322
3845
4407
4378
4479
3729
b.d.
b.d.
Wyszczególnienie
1971
1972
1973
1974
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
Preparaty [tys. Mg]
50,3
54,0
56,1
70,7
70,1
67,2
67,9
59,6
53,9
34,5
36,2
48,0
53,7
46,4
37,4
Zawartość substancji
czynnych [Mg]
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
b.d.
Źródło: Roczniki statystyczne przemysłu, GUS, Warszawa
11
3. POZOSTAŁOŚCI TZO W PRZEMYŚLE
Postanowienia Konwencji Sztokholmskiej nakładają obowiązek bezpiecznej likwidacji
pozostałości TZO, które stanowią zmagazynowane zapasy tych związków oraz zawierające
je odpady zgromadzone na składowiskach. W przemyśle dotyczy to zakładów, które w
przeszłości wytwarzały bądź wykorzystywały do celów produkcyjnych odpowiednie
substancje i produkty chemiczne. Na podstawie przedstawionego wyżej przeglądu
pestycydów, można ustalić, że TZO o takim zastosowaniu, były produkowane w trzech
zakładach na terenie Polski. Były to:
·
Zakłady Chemiczne ORGANIKA AZOT w Jaworznie,
·
Nadodrzańskie Zakłady Przemysłu Organicznego ROKITA w Brzegu Dolnym,
·
Zakłady Chemiczne GAMRAT w Jaśle,
Ponadto heptachlor powstawał w jako produkt uboczny w:
·
Zakładach Chemicznych ORGANIKA SARZYNA S.A. w Nowej Sarzynie,
·
ANWIL S.A. we Włocławku
·
Zakładach Azotowych w Tarnowie - Mościcach S.A.
Istnieje bardzo małe prawdopodobieństwo, aby w wymienionych zakładach mogły być
zmagazynowane pozostałości TZO. Co więcej, można twierdzić, że w przypadku pestycydów
zapasy takie nie były nigdy tworzone. Nie pozwalał na to istniejący scentralizowany system
ich dystrybucji. Z wyprzedzeniem były tworzone roczne plany zapotrzebowania rolnictwa na
dostawy środków ochrony roślin1. Programy takie były sporządzane na podstawie
programów ochrony roślin i podlegały zatwierdzeniu na różnych szczeblach administracji
państwowej. W ten sposób przemysł mógł dostosować produkcję pestycydów do potrzeb ich
odbiorców, mając równocześnie rękojmię odbioru wytworzonych produktów. Ponadto we
wszystkich wymienionych wyżej zakładach, zarówno produkujących pestycydy jak i
pozostałych, z wyjątkiem Z.Ch GAMRAT, funkcjonowały spalarnie odpadów, pozwalające
także na unieszkodliwianie nieprzydatnych pozostałości z produkcji. W taki sposób postępuje
się obecnie z heksachlorobenzenem powstającym jako produkt uboczny syntezy chemicznej.
Np. w ANWIILu produkt ten jest w całości rozkładany termicznie z odzyskiem chlorowodoru.
1
Porównaj: np. Zarządzenie Nr 60 Ministrów Rolnictwa Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony
Środowiska oraz Przemysłu Chemicznego z dnia 31 marca 1976 r. w sprawie rocznych programów ochrony ro ślin
przed chorobami, szkodnikami i chwastami oraz rocznych zapotrzebowań na dostawy środków ochrony roślin
(Dziennik Urzędowy Ministerstwa Rolnictwa, 1976, Nr 6, poz. 15).
12
W opublikowanej w 1984 r. ocenie wpływu pestycydów na środowisko, którą wykonała
Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska na podstawie materiałów udostępnionych przez
resorty: rolnictwa, przemysłu chemicznego oraz zdrowia2, podniesiony został między innymi
problem pozostałości nieprzydatnych środków ochrony roślin zalegających w magazynach
central handlowych i u użytkowników. Do tej listy nie włączono zakładów produkujących
pestycydy, które były objęte oceną, i którym zarzucono między innymi nadmierną emisję
szkodliwych substancji do wszystkich składowych środowiska.
Odnosząc się do kwestii występowania TZO w odpadach pochodzących z produkcji tych
związków, należy z trzech wymienionych producentów pestycydów wyłączyć zakłady
ROKITA i GAMRAT. W zakładach tych bowiem
były wytwarzane wyłącznie preparaty
ochrony roślin, których przygotowanie, polegające, najogólniej mówiąc, na wymieszaniu w
odpowiedniej proporcji substancji czynnych z nośnikami oraz dodatkami nadającymi
pożądane cechy użytkowe, opiera się generalnie na technologiach bezodpadowych.
W powyższej sytuacji problem depozytów odpadów zawierających TZO sprowadza się w
przemyśle pestycydów do jednego zakładu, mianowicie Zakładów Chemicznych ORGANIKA
AZOT w Jaworznie. Zakład ten przez wszystkie powojenne lata był największym w Polsce
producentem chemicznych środków ochrony roślin. Tutaj między innymi wytwarzano DDT,
którego produkcja w drugiej połowie lat sześćdziesiątych odpowiadała wielkością całej
krajowej produkcji substancji czynnych pestycydów.
Odpady pochodzące z Z.Ch. ORGANIKA AZOT były i są nadal lokowane przede wszystkim
na położonym w bezpośrednim sąsiedztwie zakładu Centralnym Składowisku Odpadów
RUDNA GÓRA. Powierzchnia składowiska wynosi ok. 11 ha, głębokość jego części
podpoziomowych sięga 6 m, a wysokość części nadpoziomowych 5 m. Łączną ilość
nagromadzonych odpadów szacuje się na ok. 250 tys. Mg. Brakuje danych dotyczących daty
uruchomienia składowiska, wiadomo natomiast, że jego najstarszą część tzw. "pole K"
wyłączono z eksploatacji w 1972 r., uruchamiając kolejno do następne obiekty. Nieczynne
części składowiska były sukcesywnie rekultywowane. W przeszłości odpady nie były
lokowane na składowisku w sposób odpowiadający obecnym wymaganiom dotyczącym
selektywnego składowania.
Według informacji zakładu na najstarszych częściach składowiska były deponowane odpady
z
produkcji
DDT,
stanowiące
mieszaninę
izomerów
zawierającą
ok.
75%
4,4-dichlorodifenylotrójchloroetanu. Nie ma informacji odnośnie do ewentualnego lokowania
2
Ocena stanu produkcji i użytkowania środków ochrony roślin z punktu widzenia ochrony środowiska,
Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 1984
13
odpadów z produkcji hekschlorobenzenu.
Podobnie ma się sytuacja w innych zakładach, w których w przeszłości mogły powstawać i
być składowane odpady obciążone heksachlorobenzenem.
W ANWILu eksploatowane są obecnie dwie kwatery przeznaczone do składowania odpadów
niebezpiecznych Pierwsza o powierzchni bliskiej 4 ha i pojemności ok. 70 tys. m3, została
uruchomiona po modernizacji w 1998 r. Druga kwatera, o powierzchni przekraczającej 1,2 ha
i pojemności ok. 42 m3 została oddana do użytku w 1996 r. obydwie kwatery są już w części
zapełnione. Wcześniej eksploatowano inne kwatery, obecnie nieczynne ii zrekultywowane.
W tych warunkach trudno jest nawet ustalić, gdzie mogłyby występować ewentualne
depozyty heksachlorobenzenu. Należy dodać, że przeprowadzona przez Wojewódzką
Inspekcję Ochrony Środowiska w 1999 r. kontrola składowiska w omawianym zakładzie nie
wykazała żadnych nieprawidłowości w jego funkcjonowaniu3. Można to odnieść także do
oddziaływania na otaczające środowisko.
Zakłady Chemiczne ORGANIKA SARZYNA S.A. użytkują obecnie składowisko oddane do
eksploatacji w 1991 r. Obiekt o powierzchni około 0,23 ha i pojemności ok. 9 tys. m3 jest
wypełniony w ok. 50%. Brak informacji o miejscach wcześniejszego lokowania odpadów.
Zakłady Azotowych w Tarnowie - Mościcach dysponują dwoma składowiskami: NAD BIAŁĄ
oraz CZAJKI, których powierzchnia czynna i nieeksploatowana, w tym zrekultywowana sięga
685 ha a pojemność użytkowa ok. 3500 m3, oraz 3 zbiorniki na odpady toksyczne o łącznej
pojemności użytkowej ok. 111 tys. m3, częściowo zapełnione. Na wymienionych
składowiskach w 1999 r. ulokowane było blisko 23% wszystkich odpadów zdeponowanych w
województwie małopolskim4.
Biorąc powyższe pod uwagę, można stwierdzić, że identyfikacja i ilościowa ocena
ewentualnych depozytów TZO na zakładowych składowiskach nie jest możliwa. Miejsca, w
których mogły być w przeszłości składowane odpady zawierające omawiane substancje są
nieznane, zrekultywowane lub pokryte warstwami odpadów, w tym również odpadów
niebezpiecznych, wytwarzanych po zaniechaniu produkcji rozpatrywanych TZO. Udział TZO
w masie składowanych przez lata odpadów jest znikomo mały.
Powyższy fakt ma szersze implikacje, jeżeli zważy się, że zamierzona identyfikacja TZO jest
wstępnym etapem ich bezpiecznej likwidacji, który to obowiązek wynika z postanowień
Konwencji Sztokholmskiej. Przeprowadzona ocena wykazuje, że nie jest możliwe usunięcie
3
Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 1999 r. Wojewódzka Inspekcja Ochrony
Środowiska, Bydgoszcz 2000.
4
Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 1999 r., Inspekcja Ochrony Środowiska, Kraków
2000
14
ewentualnych pozostałości TZO zdeponowanych na składowiskach zakładów, w których w
przeszłości wytwarzano odpowiednie produkty chemiczne. W tym przypadku, poza brakiem
możliwości zlokalizowania pozostałości, czynnikiem decydującym jest ryzyko ekologiczne
związane z naruszeniem struktury składowisk w większości już zrekultywowanych, nie
wywierających niekorzystnego wpływu na środowisko.
Nie
są
dostępne
dane
na
temat
skażenia
terenów
przemysłowych
trwałymi
zanieczyszczeniami organicznymi. Jedynie miarodajne informacje w tym zakresie dotyczą
stanu jakości wód systematycznie badanego w Z.Ch. AZOT. W odciekach ze składowiska,
wodach podziemnych w rejonie tego obiektu oraz w wodach potoku Wąwolnica stwierdzano
obecność DDT. Zawartość tego związku była zmienna w czasie i w zależności od miejsca
prowadzonych pomiarów. Najwyższe stężenia stwierdzono w wodach rowu odwadniającego
składowisko odpadów. W roku 2001 zawartość pp' DDT w tych wodach kształtowała się w
granicach 15,8 - 43 mg/l. Dla porównania można podać, że określona w obowiązującym
prawie
najwyższa
dopuszczalna
wartość
wskaźnika
zanieczyszczeń
w
ściekach
wprowadzanych do wód i do ziemi wynosi dla insektycydów z grupy węglowodorów
chlorowanych 0,5 mg/l5. W wodach podziemnych i wodach Wąwolnicy DDT występowało
okresowo.
15
Załącznik
Charakterystyka wybranych pestycydów
zaliczonych do trwałych związków organicznych
objętych postanowieniami Konwencji Sztokholmskiej
ALDRYNA
1,2,3,4,10,10-heksachloro-1,2,4,4a,5,8,8a-heksahydro(1alfa,4alfa,4beta,8alfa,8beta)
Wzór sumaryczny: C12H8Cl6
Ciężar cząsteczkowy: 364,9
Klasa zagrożenia : 6.1.
Temperatura wrzenia w 0,27 kPa: 145oC
Temperatura topnienia: 104-105 oC
Gęstość: 1,6 g/cm3
Rozpuszczalność w wodzie: nierozpuszczalna
Prężność par w temp. 20oC : 0,9 .10-2
Substancja bardzo toksyczna dla organizmów wodnych. Niebezpieczna dla ptaków i pszczół.
Działa na centralny system nerwowy człowieka.
CHLORDAN
1,2,4,5,6,7,8,8-oktachloro-2,3,3a,4,7,7a-heksahydro-4,7 metanoinden
Temperatura wrzenia w 0,27 kPa: 175oC
Gęstość: 1,59-1,63 g/cm3
Rozpuszczalność w wodzie w 20oC: nierozpuszczalny
Prężność par w temp. 25oC : 0,13. 10-2
Substancja bardzo toksyczna dla ryb. Niebezpieczna dla pszczół i organizmów żyjących w
glebie. Działa na wątrobę i system immunologiczny człowieka. Może działać rakotwórczo.
DDT
5
Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w
sprawie klasyfikacji wód oraz warunków jakim powinny odpowiadać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi
(Dz. U. Nr 116, poz. 503)
16
1,1,1-trichloro-2,2-bis(p-chlorofenolo) etan
Temperatura wrzenia: 260oC
Temperatura topnienia: 109oC
Rozpuszczalność w wodzie : nierozpuszczalny
Substancja bardzo toksyczna dla organizmów wodnych. Szkodliwa dla innych organizmów,
w szczególności ptaków. Ulega bioakumulacji w organizmach wodnych i mleku. U ludzi
powoduje uszkodzenia wątroby oraz działa na centralny system nerwowy. Może powodować
zmiany genetyczne. Zatrucie DDT może prowadzić do śmierci.
ENDRYNA
1,2,3,10,10-heksachloro-6,7-epoksy-1,4,4a,5,6,7,8,8a-oktahydro-1,4 endo,endo-5,8ddimetanonaftalen
Ciężar cząsteczkowy:
Rozpuszczalność w wodzie: nierozpuszczalna
Prężność par w temp. 25oC :nieznaczna
Substancja bardzo toksyczna dla organizmów wodnych, szkodliwa dla pszczół, ptaków i
ssaków. Ulega bioakumulacji w organizmach żywych. Działa na centralny system nerwowy
człowieka, mogąc spowodować zgon.
HEPTACHLOR
1,4,5,6,7,8,8-heptachloro-3a.4,7,7a-tetrahyro-4,7-metanoinden
Temperatura wrzenia w 0,27 kPa: 135 - 145 oC
Temperatura topnienia: 95 - 96 oC
Gęstość: 1,65-1,67 g/cm3
Rozpuszczalność w wodzie: nierozpuszczalny
Prężność par w temp. 25oC : 0,053 Pa
17
Substancja bardzo toksyczna dla organizmów wodnych. Ulega bioakumulacji w oragnizmach
ptaków, ryb oraz w mleku. Na ludzi działa rakotwórczo.
HEKSACHLOROBENZEN
Wzór sumaryczny: C6Cl6
Temperatura wrzenia: 323 – 326oC
Rozpuszczalność w wodzie w 20oC: 0,5. 10-6
Prężność par w temp. 25oC : 0,1. 10-2
Substancja bardzo toksyczna dla organizmów wodnych. Akumuluje się przede wszystkim w
tkankach ryb i roślin. Działa na wątrobę i system nerwowy człowieka, może również
powodować zmiany w układzie rozrodczym.
TOKSAFEN
Chlorowany kamfen o przybliżonym wzorze sumarycznym C10H10Cl8
Ciężar cząsteczkowy: ok. 413.8
Temperatura topnienia: 65 - 90oC
Rozpuszczalność w wodzie: nierozpuszczalny
prężność par w temp. 25oC : 53 Pa
Szkodliwy dla organizmów wodnych, niektórych gatunków organizmów glebowych oraz
ptaków. Ulega bioakumulacji przede wszystkim w organizmach wodnych. Działa na centralny
system nerwowy człowieka.
Powyższa informację opracowano na podstawie Kart Bezpieczeństwa publikowanych przez
Międzynarodową Organizację Pracy. Karty dla dieldryny i mireksu nie były wydane (źródło
danych: Internet)
18

inwentaryzacja pozostałości tzo w przemyśle

Transkrypt

Podobne dokumenty

konspekt

Ratowali komary, a ludzie umierali

Organizacje pozarządowe jako hamulec postępu

AZOCOR® 105

czarna – poniżej lędyczka