1 Michał Penkala Dawid Sześciło Fiński model

Michał Penkala*
Dawid Sześciło*
Fiński model społeczno-gospodarczy. Geneza, źródła sukcesu, perspektywy.
1. Wprowadzenie
W Polsce toczy się, a przynajmniej powinna się toczyć w ostatnich latach dyskusja na
temat wyboru optymalnego modelu rozwoju społeczno-gospodarczego. Idąc za sugestią G.
Garretta wskazać możemy dwa całkowicie odmienne rozwiązania1. Zgodnie z pierwszym z
nich, celem polityki gospodarczej państwa powinno być stałe obniżanie kosztów pracy, a
poprzez
to
podnoszenie
konkurencyjności
w
sferze
produkcji
niewymagającej
technologicznego zaawansowania. Druga ścieżka rozwoju to, ogólnie biorąc, gospodarka
oparta na wiedzy, wymagająca doskonałego wykształconego społeczeństwa i instytucji
zdolnych do wspierania wzrostu innowacyjności. Pierwsze rozwiązania skazuje Polskę na
rywalizację z Chinami i Indiami. W rywalizacji tej, nawet przy radykalnym obniżaniu
kosztów pracy, Polska stoi jednak na straconej pozycji. Okazuje się bowiem, że choć w
Polsce koszty pracy w porównaniu z innymi państwami Unii Europejskiej, są bardzo niskie2,
to Chiny (podobnie jak wiele innych krajów azjatyckich) nie dość, że dysponują jeszcze
tańszą siłą roboczą, to jednocześnie szybko się modernizują, podnosząc swoją
konkurencyjność3.
Druga z zaproponowanych przez Garretta ścieżek rozwojowych, czyli budowa
gospodarki opartej na wiedzy, pozostaje zatem jedynym rozwiązaniem, które można poddać
poważnej analizie. Naszym zadaniem jest zilustrowanie wizji gospodarki opartej o wiedzę na
przykładzie państwa, które ten model rozwojowy realizuje w sposób niezwykle skuteczny.
Mowa tu o Finlandii, zaledwie 5,5-milionowym państwie, które może się poszczycić
miejscem w ścisłej czołówce światowych rankingów konkurencyjności gospodarek.
Zawdzięcza to właśnie imponującej transformacji tradycyjnej gospodarki w gospodarkę
bazującą na innowacyjności oraz wysokim poziomie wykształcenia, rozwoju nauki i
*
Autorzy są studentami III roku Międzywydziałowych Indywidualnych Studiów Humanistycznych
Uniwersytetu Warszawskiego. Są również członkami Zarządu Koła Naukowego Demokratów UW (opiekun
naukowy – Prof. dr hab. Mirosław Wyrzykowski). Artykuł powstał w oparciu o prezentację multimedialną
przygotowaną przez Marię Śmiglak i Michała Penkalę na konferencję naukową KN Demokratów
„Społeczeństwo informacyjne w państwie sieciowym. Kazus Skandynawii” (30-31 marca 2006 roku).
1
G. Garrett, Globalization’s Missing Middle, Foreign Affairs November/December 2004 6 (83), s. 84-96.
2
E. Bendyk, Ręce zamiast głowy, Polityka 5/2006, s. 85.
3
Ibidem.
1
technologii. Co jednak niezwykle istotne, towarzyszy temu także realizacja ambitnej polityki
społecznej, u której źródeł leży założenie o eliminowaniu społecznego wykluczenia, m. in.
poprzez powszechny, gwarantowany przez państwo dostęp do edukacji i publicznej służby
zdrowia. Model fiński – mówiąc w skrócie – łączy zatem tradycyjny skandynawski model
państwa dobrobytu (welfare state) ze zdolnością do utrzymania konkurencyjności
gospodarczej.
Proponujemy zatem przyjrzenie się „modelowi fińskiemu”, jako optymalnej – w
naszej opinii – ścieżce społeczno-gospodarczego rozwoju. Przeanalizujemy jego genezę,
warunki, w jakich się rodził, a przede wszystkim jego najistotniejsze cechy. Kończąc,
będziemy chcieli też podjąć próbę odpowiedzi na pytanie o możliwość przeszczepienia
rozwiązań fińskich na polski grunt, biorąc pod uwagę obecną sytuację Polski i jej cechy
specyficzne. Upraszczając, będziemy chcieli poznać odpowiedź na pytanie: Czy należy i czy
można zbudować w Polsce drugą Finlandię?
2. Bolesne narodziny „modelu fińskiego”
To, co określamy jako „model fiński”, a co będziemy starali się zdefiniować w
kolejnym punkcie rozważań, nie ma za sobą szczególnie długiej historii. Jego zręby zaczęły
powstawać dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia. Impulsem do jego
narodzin był dramatyczny kryzys gospodarczy, jaki dotknął Finlandię i inne kraje
skandynawskie na przełomie lat 80. i 90. Miał on związek z nieudaną próbą liberalizacji
rynku finansowego oraz niedostosowaniem polityki gospodarczej państw do zmieniających
się warunków globalnej konkurencji. Jak z satysfakcją odnotował wówczas konserwatywny
Instytut Katona (Cato Institute) w odniesieniu do gospodarki szwedzkiej: „Szwecja wydawała
się być wyzwaniem intelektualnym dla tych, którzy sprzeciwiali się wysokim podatkom i
ingerencji państwa w gospodarkę. Po tym co się stało, już tylko nieliczni mogą uznawać ten
model za wart naśladowania.4”
Kryzys gospodarczy przełomu lat 80. i 90. w Finlandii sięgnął jednak najgłębiej. Obok
czynników, które wystąpiły w innych państwach, na krach gospodarki fińskiej złożyły się
jeszcze ekonomiczne konsekwencje upadku Związku Radzieckiego, który był głównym
partnerem handlowym Finlandii. O skali kryzysu, jaki dotknął gospodarkę fińską na skutek
tych zdarzeń, świadczyć może fakt, że w latach 1990-93 (okres najgłębszej recesji)
4
P. Krugman, Who knew? The Swedish model is working (w:) P. Krugman The Great Unraveling. Losing our
way in the new century, W.W.Norton & Company New York 2004, s. 400.
2
odnotowano 13-procentowy spadek PKB5. Jeszcze bardziej dramatycznie przedstawiają się
wskaźniki bezrobocia za ten okres. Wzrosło ono z 3,5% w roku 1990, do 17% w 1994 roku.
Problemy gospodarcze przełożyły się zatem także na załamanie dotychczasowego modelu
społecznego.
Katastrofalna sytuacja gospodarcza stała się – w przypadku Finlandii – impulsem do
radykalnej zmiany. U jej podstaw legło jednak założenie o konieczności całkowitego
przeorientowania polityki gospodarczej, a jednoczesnym utrzymania „przy życiu” koncepcji
welfare state. Ciężar reform, począwszy od 1995 roku, wzięły na siebie dwa kolejne rządy
tzw. „tęczowej” koalicji, skupiającej szerokie spektrum socjaldemokratycznych sił
politycznych
zdeterminowanych
w
reformowaniu
fińskiego
modelu
społeczno-
gospodarczego.
Rząd Paavo Lipponena rozpoczął realizację programu reform od uzdrowienia
finansów publicznych. Polegało to m. in. na przeprowadzeniu reformy fiskalnej i
zrównoważeniu budżetu. Doprowadziło to do wzrostu wpływów budżetowych, a to z kolei
zwiększyło wielkość środków dostępnych na inwestycje w sferze publicznej edukacji, nauki
czy służby zdrowia.
Jednakże sukces „modelu fińskiego” w znacznej mierze oparł się nie tylko na tylko na
odważnych reformach budżetowych i fiskalnych. Był on także owocem zmiany priorytetów
rozwojowych państwa fińskiego. Zarówno rząd Lipponena, jak i kolejny gabinet Esko Aho
(także sformowany przez „tęczową koalicję”) zdecydowały się przestawić fińską gospodarkę
na tory gospodarki opartej na wiedzy. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w systematycznym
wzroście wydatków budżetowych na rozwój nauki i technologii. Obecnie udział środków
przeznaczanych na te cele w fińskim budżecie sięga 3% PKB, co w porównaniu z – na
przykład – Polską, jest sumą bardzo znaczącą. Pozwoliło to Finom na wykształcenie
efektywnego systemu wspierania rozwoju nauki i technologii. System ten, w krótkim czasie
zaczął wypracowywać pokaźną część fińskiego dochodu narodowego, co doprowadziło do
całkowitej zmiany oblicza fińskiej gospodarki. Najdobitniej ilustruje to przykład słynnego
fińskiego koncernu telekomunikacyjnego Nokia, które jeszcze w latach siedemdziesiątych
specjalizował się głównie w produkcji butów gumowych oraz w przemyśle drzewnopapierniczym (głównej wówczas gałęzi fińskiej gospodarki)6, a obecnie jest największym na
świecie producentem telefonów komórkowych.
5
M. Castells, P. Himanen, The Information Society and the Welfare State. The Finnish Model, Oxford
University Press 2002, s. 83.
6
The history of Nokia 1865-2002, http://www.nokia.co.uk./nokiahistory/index.html; 1.10.2006.
3
„Model fiński” zrodził się zatem ze śmiałych i konsekwentnych decyzji politycznych,
które zapadły w reakcji na gospodarczy krach początku lat dziewięćdziesiątych. Sprowadzały
się one do dwojakiego rodzaju działań:
1) podjęto radykalną reformę finansów publicznych, która zaowocowała uzdrowieniem
finansów publicznych;
2) całkowicie przeorientowano politykę gospodarczą państwa, której celem stała się
budowa gospodarki napędzanej wiedzą, wykorzystującej potencjał naukowy i
technologiczny, a odchodzącej od podtrzymywania rozwoju gospodarczego opartego
na tradycyjnych sektorach gospodarki.
W efekcie tych działań narodził się nowoczesny model gospodarczo-społeczny, który
– w naszej opinii – powinien służyć za wzór ścieżki rozwojowej godzącej wymagania
konkurencyjności na globalnym rynku z realizacją ambitnych założeń polityki społecznej.
3. „Model fiński” – próba definicji
Mając świadomość przyczyn, jakie doprowadziły do sukcesu fińskiego modelu
społeczno-gospodarczego, można podjąć próbę jego zdefiniowania, wskazania jego głównych
elementów, cech, które stanowią jego wyróżnik na tle innych systemów. Manuel Castells,
amerykański
socjolog
zajmujący
się
społecznymi
konsekwencjami
rewolucji
teleinformacyjnej, w swojej książce poświeconej transformacji Finlandii w latach
dziewięćdziesiątych („The Information Society and the Welfare State. The Finnish Model”),
rozróżnia trzy modele rozwojowe (modes of development) właściwe opisywanej przez siebie
„epoce informacyjnej” (information age). I tak współcześnie wyróżniają się:
1. Dolina Krzemowa (Kalifornia) – zorientowany rynkowo (market oriented), otwarty
kulturowo, demokratyczny;
2. Singapur – zorientowany rynkowo, autorytarny;
3. Finlandia – socjaldemokratyczny, otwarty.
Wszystkie te gospodarki wykazują się dynamiką wzrostu gospodarczego7 (według
danych przytaczanych przez Castellsa, roczny wzrost PKB w okresie 1996 – 2000 wynosił:
7
Na ten fakt zwraca uwagę Michael Lind (Whitehead Senior Fellow), pisząc na łamach Financial Times:
„Według przygotowywanego przez Światowe Forum Ekonomiczne Raportu na temat Konkurencyjności
Gospodarek, najbardziej konkurencyjne są dziś: Finlandia, USA, Szwecja, Tajwan, Dania oraz Norwegia (…)
Co więcej, w okresie pomiędzy 1990 a 2002 rokiem, Szwecja i Finlandia miały taką samą stopę wzrostu PKB
per capita jak USA i wynosiła ona 2% rocznie” M. Lind, Explode the Myths of Global Competition, The
Financial Times, 28.07.2005.
4
dla Finlandii: 5,1%, dla USA: 4,3%, dla Japonii: 1,3%, zaś dla Unii Europejskiej: 2,6%)8,
zbliżonym potencjałem naukowo-technologicznym i funkcjonują jako tzw. „gospodarki
napędzane wiedzą” (knowledge driven economies). Co do definicji gospodarki opartej na
wiedzy, czy też gospodarki „napędzanej wiedzą”, to jak pisze L. Zienkowski: „Wychodząc od
tego ostatniego sformułowania, uściślam je, określając gospodarkę opartą na wiedzy jako
gospodarkę, w której wiedza jako taka (nakłady i stan wiedzy) staje się ważniejszym
czynnikiem determinującym tempo rozwoju i poziom rozwoju gospodarczego od nakładów i
stanu oraz (wolumenu) środków trwałych.9”
Wzrost gospodarczy w tychże państwach napędzany jest w znacznej mierze dzięki
ekspansji tzw. ICT clusters – a zatem realizowanych w drodze prywatno-publicznego
partnerstwa
struktur
łączących
przedsiębiorstwa
z
sektora
wysokich
technologii
(biotechnologie, ekotechnologie, technologie informacyjne), uniwersytety i politechniki oraz
publiczne instytuty badawczo-rozwojowe. Bliższa analiza funkcjonowania Finlandii oraz
Kalifornii pozwala jednak wskazać pewne zasadnicze różnice - widoczne w szczególności w
dziedzinie budowania kapitału ludzkiego (human capital formation). Jak pisze M. Castells:
„Obserwujemy obecnie wyłanianie się dwóch kontrastujących ze sobą modeli: po pierwsze,
jest to amerykański model gospodarki opartej na wiedzy wykorzystujący masowy napływ
wysoko wykwalifikowanych fachowców (ponad dwieście tysięcy naukowców i inżynierów
rocznie w latach dziewięćdziesiątych) jako źródła produktywności i innowacyjności, oraz
drugi – fiński (i, do pewnego stopnia, północnoeuropejski) model - oparty na inwestowaniu w
krajowy kapitał ludzki oraz na poprawie standardów życia, jako społecznych źródeł
produktywności w nowej gospodarce opartej na wiedzy. W obu przypadkach widoczny staje
się jednak fakt, iż aby państwo opiekuńcze mogło funkcjonować w zglobalizowanej,
współzależnej gospodarce, musi być ono powiązane ze wzrostem produktywności i tworzyć
swoisty virtuous circle łączący inwestycje społeczne ze wzrostem gospodarczym”.10
3.1. „Model fiński” – czynniki sukcesu
Jakie założenia legły u podłoże fińskiego modelu? Jak zauważa Jeffrey Sachs, jeden z
ekonomistów przygotowujących plany transformacji gospodarek państw byłego bloku
wschodniego (w tym Polski), a obecnie kierownik Instytutu Ziemi na Uniwersytecie
8
M. Castells, P. Himanen, The Information Society and the Welfare State. The Finnish Model, Oxford
University Press 2002 s. 11.
9
L. Zienkowski, Gospodarka „oparta na wiedzy” – mit czy rzeczywistość? (w:) L. Zienkowski (red.): Wiedza a
wzrost gospodarczy, Warszawa 2003, s. 15. Inną definicją gospodarki opartej na wiedzy posługuje się OECD –
uznając za takową gospodarkę, w której ponad połowa PKB generowana jest przez kapitał ludzki.
10
M. Castells, The Power of Identity, Oxford 2000, s. 314 – 316.
5
Columbia, państwa Północnej Europy podjęły trzy istotne decyzje: po pierwsze, obrały za
priorytet edukację, naukę oraz badania (education, science and study); po drugie,
zadecydowały, iż w sukcesie uczestniczyć musi każdy obywatel, dlatego też zabezpieczenia
społeczne – publiczna edukacja, publiczna służba zdrowia, ubezpieczenia społeczne – stały
się wspólnie finansowanym celem; po trzecie zaś – region ten wykształcił bardzo dynamiczny
sektor prywatny11 (np.w 1999 roku Nokia – najważniejszy, choć nie jedyny element fińskiego
ICT cluster - stała się największą europejską firmą, a dziewiątą na świecie pod względem
wartości rynkowej).
Wbrew głoszonej często tezie, iż wysokie obciążenia podatkowe „(…) wyhamują ich
prywatny sektor, region ten posiada godną pozazdroszczenia historię nie tylko innowacji, ale
również wypracowywania zysków z przełomowych odkryć technologicznych. I jakkolwiek
kraje te korzystają z surowców naturalnych (…) nie polegają one na nich dla zapewnienia
sobie przyszłej prosperity”·. Uwagę Sachsa potwierdza np. analiza struktury fińskiego
eksportu w latach 1960 – 2000. I tak na początku tego okresu, drewno i papier stanowiły
około 70% eksportu Finlandii, zaś urządzenia elektroniczne to zaledwie 15%. Jednak już na
początku XXI wieku proporcje te zostały zasadniczo odwrócone i wynosiły odpowiednio: ok.
30% dla drewna i papieru, 55% dla urządzeń elektronicznych. Ranking UN Technology
Achievement Index12 przygotowany przez UNDP (Program Organizacji Narodów
Zjednoczonych do spraw Rozwoju) w 2001 roku plasuje już Finlandię na pierwszym miejscu
– przed Stanami Zjednoczonymi oraz Singapurem.
Ale jakościowo zmiana zachodząca w gospodarkach nordyckich nie byłaby możliwa
bez odpowiednich działań podejmowanych przez władze państwowe. Szczególna rola
przypada tutaj edukacji publicznej i efektywnym wykorzystywaniu tzw. brain power.13 Z
przeprowadzanych regularnie przez OECD oraz UNESCO badań porównawczych wynika, iż
fińscy uczniowie otrzymują najlepszą edukację na świecie. W badaniu z 2003 roku Finlandia
znalazła się na pierwszym miejscu pod względem umiejętności czytania i pisania. Z kolei z
badań PISA (Program for International Student Assessment) wynika, iż fińscy
szesnastolatkowie radzą sobie z rozwiązywaniem problemów matematycznych lepiej niż ich
rówieśnicy w innych krajach. Co ważne, aż 60-70% absolwentów szkół średnich w Finlandii
11
J. Sachs, The Best Countries in the World, Newsweek, 26.07.2004.
Ranking złożony jest z 4 komponentów: kreacja technologii, dyfuzja starszych innowacji, dyfuzja nowych
innowacji, umiejętności ludzkie.
13
Były premier Finlandii – Paavo Lipponen – wygłaszając w 2002 roku w London School of Economics mowę
zatytułowaną „Future of Europe”, zwrócił uwagę na fakt, iż Finlandia – najprawdopodobniej lepiej niż
jakikolwiek inny kraj zorganizowała własny kapitał ludzki i „brain power”. Fiński polityk podkreślał także rolę
otwartości (openess) instytucji i organizacji wchodzących w skład „research and development community”
12
6
trafia
na
uczelnie
wyższe14.
Tegoroczny
ranking
konkurencyjności
gospodarek
(przygotowywany przez wspomniane już Światowe Forum Ekonomiczne), w którym
Finlandia znalazła się na drugim miejscu15, wskazuje jako jeden z filarów sukcesu tego
małego kraju jakość krajowej edukacji (w subindeksach: Quality of the education system,
Tertiary enrollment (hard data) oraz Technological readiness Finlandia znalazła się na
pierwszym miejscu). Co warto odnotować, „w ciągu kilku ostatnich lat delegacje z ponad 100
państw świata (m.in. Korea, Niemcy, Europa Centralna, Irlandia, Kanada, Ameryka Łacińska,
Chiny) przybyły do Helsinek, aby na miejscu, w fińskim ministerstwie edukacji, dowiedzieć
się, jak działa system (…) Centralną zasadą fińskiego systemu edukacji jest skupiona na
studencie demokracja”16 .
Kolejna istotny aspekt modelu fińskiego to rozbudowany system edukacji w wiedzę
(knowledge spending) oraz nakłady na programy badawczo-rozwojowe (R&D investment). W
2003 roku wydatki na R&D (research and development) wynosiły:
•
w Szwecji – 4,3% PKB (pierwsze miejsce na świecie);
•
w Finlandii – 3,4% PKB;
•
w Danii – 2,2% PKB;
•
w największych gospodarkach UE: Francja – 2,2% PKB, RFN – 2,3%, Wielka
Brytania – 1,8%.
W przypadku Finlandii zwraca szczególnie uwagę konsekwentne zwiększanie
wydatków na tę właśnie dziedzinę począwszy od początku lat osiemdziesiątych. W 1981 roku
było to około 1,2% PKB, w 1990 roku – prawie 2%, zaś w 2000 roku – już 3,1%17. Co
więcej, w okresie recesji 1990-1993 rząd fiński konsekwentnie podnosił te nakłady, nawet w
warunkach deficytu budżetowego.
Na uwagę zasługują również znaczący poziom inwestycji w wiedzę (knowledge
investment). W perspektywie porównawczej dane te wyglądają następująco:
•
Szwecja – 7,2% PKB (Szwecja może też obecnie pochwalić się największym na
świecie odsetkiem siły roboczej zatrudnionej w naukochłonnych gałęziach
gospodarki, na drugim miejscu w tym zestawieniu znajduje się Norwegia, na trzecim Dania; Finlandia zajmuje tu piąte miejsce);
14
J. Crace, Heaven and Helskinki, The Guardian, 16.09.2003.
Pierwsza piątka wygląda następująco: Szwajcaria, Finlandia, Szwecja, Dania, Singapur.
16
J. Crace, Heaven and Helsinki, The Guardian, 16.09.2003.
17
Warto w tym miejscu przypomnieć, że przyjęta przez Radę Europejską na szczycie w Lizbonie 23 – 24 marca
2000 roku tzw. Strategia Lizbońska zakłada, że państwa członkowskie UE osiągną do 2010 poziom wydatków
na R&D 3% PKB.
15
7
•
Stany Zjednoczone – 6,8%
•
Finlandia – 6,2%
•
Wielka Brytania – 4,3%
•
RFN – 4,8%
•
Francja – 4,6%
Poniższa tabelka18 przedstawia zaś udział poszczególnych gałęzi sektora ICT w
generowaniu wartości dodanej (jako odsetek całości usług biznesowych):
Telekomy
Komputery
ICT
Ogółem
Szwecja
4,5
5,7
2,5
12,6
Dania
3,2
2,6
3,9
9,7
Finlandia
5,9
4,0
2,7
12,6
Norwegia
3,2
3,5
2,6
9,3
Wielka
4,2
5,0
2,7
11,9
Francja
2,8
4,0
2,3
9,1
RFN
3,2
3,6
0
6,8
Brytania
3.2. Najważniejsze cechy modelu
Wskazując na liczne przejawy „nowoczesności” - potwierdzane przez analizy i
rankingi wielu niezależnych instytucji - gospodarki fińskiej (czy szerzej – całej Skandynawii),
należy jednak uwzględnić specyfikę tegoż modelu, a zatem:
1. akcentowanie troski o środowisko naturalne i prowadzenie polityki zrównoważonego
rozwoju (a zatem takie korzystanie z zasobów naturalne, które nie zagraża potrzebom
przyszłych generacji);
2. uznanie roli państwa w minimalizowaniu negatywnych skutków gospodarki rynkowej,
a zatem zapobieganie znacznemu rozwarstwieniu społecznemu, minimalizowanie
zjawiska wykluczenia społecznego, „wyposażanie” obywateli w kompetencje
niezbędne do korzystania z nowoczesnych technologii (zapobieganie powstaniu tzw.
digital divide). Tym samym fiński model społeczeństwa informacyjnego akcentuje
rolę społeczeństwa w postępie cywilizacyjnym („Global Information Society”), w
18
R. Taylor, Sweden’s New Socialdemocratic Model. Proof that a better world is possible,
http://clients.squareeye.com/uploads/compass/documents/compass_sweden.pdf , 1.10.2006.
8
odróżnieniu od amerykańskiej koncepcji „nasycenia” gospodarki naukochłonnymi
technologiami („Global Information Infrastructure” – projekt zgłoszony przez
amerykańskiego wiceprezydenta – Ala Gore’a).
Zasadne zatem wydaje się uznanie przez M. Castellsa Finlandii za specyficzny,
uwarunkowany tożsamością kulturową model społeczeństwa informacyjnego połączonego z
instytucjami państwa opiekuńczego obejmującego:
1. w sferze edukacji:
bezpłatna nauka od przedszkola do uniwersytetu,
bezpłatne podręczniki szkolne i posiłki do poziomu szkolnictwa średniego,
stypendia studenckie i doktoranckie;
2. w sferze służby zdrowia:
w zasadzie bezpłatne ośrodki opieki zdrowotnej,
niskie koszty leczenia szpitalnego,
dopłaty do leków,
domowa opieka zdrowotna
3. w sferze świadczeń społecznych:
ubezpieczenia emerytalne,
ubezpieczenia zdrowotne,
ubezpieczenia rentowe niepełnosprawnych,
ubezpieczenia od bezrobocia,
opieka nad dziećmi,
świadczenia dla osób o niskich dochodach (income support)19.
3.3. Perspektywy i zagrożenia
Mając na uwadze wspomniane powyżej aspekty fińskiego modelu społecznogospodarczego, zasadne wydaje się pytanie o trwałość rozwiązań przyjętych w Finlandii, jak
również w innych państwach regionu – Danii, Szwecji, Norwegii. Jak pisze prof. Wojtyna:
„Na lata 2006 i 2007 dla Szwecji przewiduje się najwyższe - oprócz Irlandii - tempo wzrostu
wśród państw wysoko rozwiniętych. Kraj ten ma nadwyżkę w budżecie (2,7 proc. PKB) i na
rachunku bieżącym (6,4 proc.). Wszystko to wydaje się wskazywać, że "facelifting" okazał
19
J. Wierzbołowski, Tietoyhteiskunta, czyli społeczeństwo informacyjne po fińsku, referat wygłoszony na
konferencji Koła Naukowego Demokratów Społeczeństwo informacyjne w państwie sieciowym. Kazus
Skandynawii, Warszawa, 30-31 III 2006.
9
się udany i model szwedzki ma jednak szanse”.20 Co więcej, wysoka pozycja tychże państw
zajmowana regularnie w rankingu konkurencyjności (rozumianej jako zdolność danego
państwa do zrównoważonego wzrostu gospodarczego w średnim horyzoncie czasowym)
gospodarek Światowego Forum Ekonomicznego potwierdza dobre perspektywy tamtejszego
modelu społeczno-gospodarczego. Również nastawienie społeczeństwa „na przyszłość”21 i
wyraźnie pozytywny stosunek do innowacyjności (w tym entuzjastyczne i kreatywne
podejście do nowoczesnych technologii, w szczególności teleinformacyjnych) gwarantują
zarówno ciągłość modelu fińskiego (jak i szerzej – skandynawskiego) przy jednoczesnym
zachowaniu zdolności do adaptacji, czego przejawem jest udane wyjście państw regionu z
recesji w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych.
4. Podsumowanie, wnioski
Krótka analiza funkcjonowania „modelu fińskiego” i jego perspektyw rozwojowych,
którą zaprezentowaliśmy powyżej, prowadzi nas do sformułowania zasadniczego pytania:
Czy i pod jakimi warunkami pewne elementy tego modelu mogą być przenoszalne na polski
grunt? Odpowiedź na to zagadnienie rysuje się na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze,
zastanowić się należy nad tym, na ile powodzenie „modelu fińskiego” wynika z pewnych
specyficznych cech tego państwa i społeczeństwa, a więc na ile może być powielone pośród
odmiennych uwarunkowań społecznych, geograficznych, etc. Po drugie, należy mieć
świadomość, że wypracowanie czegoś na kształt „modelu fińskiego” w Polsce, wymagałoby
podjęcia także zasadniczych decyzji politycznych. Pamiętać należy, że w przypadku
Finlandii, impuls do całkowitej reorientacji gospodarczej, wyszedł ze strony polityków,
którzy wzięli na siebie ciężar odejścia od dotychczasowej filozofii polityki gospodarczej
państwa i wypracowania całkowicie nowego, opartego na innych fundamentach modelu
rozwojowego. Zatem dopiero zmiana świadomości elit politycznych może stworzyć podstawę
do zmiany dotychczasowego modelu społeczno-gospodarczego.
Tymczasem, co należy ze smutkiem odnotować, w dyskusjach na temat wizji
rozwojowych Polski, próżno szukać projektów, które zachęcałyby do skorzystania ze
skandynawskich wzorców. Nieliczne głosy płyną jedynie ze środowisk naukowych, ale ich
wpływ na mentalność elit politycznych jest minimalny. Poza tym, niektórych przed
sięgnięciem po pomysły skandynawskie odstraszają opinie o etatystycznych, czy wręcz
socjalistycznych fundamentach tamtejszych gospodarek. Takie poglądy najlepiej chyba obala
20
21
A. Wojtyna, Model szwedzki ma jednak szanse, Rzeczpospolita 26.06.2006.
W fińskim parlamencie funkcjonuje komisja do spraw przyszłości.
10
wspominany już wcześniej J. Sachs pisząc: „Trochę mniej ideologii, a trochę więcej
otwartości na idee, które zostały efektywnie wdrożone przez państwa skandynawskie z całą
pewnością przyniosłoby nam wiele dobrego”22.
Skoro zatem przedstawicielom kilkudziesięciu rządów z całego świata wystarczyło
otwartości, aby przyjrzeć się „modelowi fińskiemu” i część z zastosowanych w nim
rozwiązań przeszczepić na własny grunt, to nie ma powodu, żeby się od niego całkowicie
odcinać. Oczywiście, nie sugerujemy przy tym, że fiński model społeczno-gospodarczy jest
jedynym, który dałby Polsce szansę stabilnego rozwoju. Uważamy, podobnie jak M. Castells,
że „istnieje przestrzeń dla bardzo różnych wartości i polityk”23, z których można zaczerpnąć
pewne wzorce. Wizja, którą zaprezentowaliśmy powyżej, wydaje się nam spośród nich
najbliższa.
Streszczenie artykułu „Fiński model społeczno-gospodarczy. Geneza, źródła sukcesu,
perspektywy”
Rozwój
fińskiego
modelu
społeczno-gospodarczego
wzbudził
w
latach
dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia szerokie zainteresowanie ze względu na efektywne
łączenie w jego ramach silnej, wydajnej i konkurencyjnej gospodarki z prowadzeniem
aktywnej polityki społecznej opartej na idei państwa dobrobytu (welfare state), której
fundamentami są: bezpłatna edukacja, publiczna służba zdrowia, rozbudowany system
ubezpieczeń społecznych. Kluczowym czynnikiem sukcesu „modelu fińskiego” jest
stworzenie mechanizmu współpracy państwa z sektorem prywatnym tworzącym gospodarkę
opartą na wiedzy. W systemie tym, państwo bierze na siebie odpowiedzialność za utrzymanie
wysokiego standardu życia obywateli i zagwarantowanie warunków kształcenia ich na
potrzeby gospodarki. Pośród innych elementów „modelu fińskiego”, którego przyczyniły się
do jego sukcesu, wymienić można m.in. wysoki poziom innowacyjności, skuteczność we
wdrażaniu technologii informacyjnych, efektywna ochrona praw własności intelektualnej. Nie
można także pomijać czynników politycznych, które również stanowią istotny element
modelu. Są to – dla przykładu – wysoka jakość instytucji publicznych, niski poziom korupcji,
czy przejrzystość życia publicznego. To wszystko prowadzi do wniosku, że „model fiński”
stanowi ideę, po którą można i należy sięgnąć w rozważaniach na temat wizji rozwojowych
Polski.
22
J. Sachs, op. cit.
M. Castells, P. Himanen, The Information Society and the Welfare State. The Finnish Model, Oxford
University Press 2002, s. 166-167.
23
11
Summary of the article “The Finnish socioeconomic model. Origins, sources of success,
prospects”
The development of the so-called Finnish model in the 1990s has attracted
international attention due to its widely recognized (e.g. by the World Economic Forum,
OECD, UNDP) success in combining a strong, productive and internationally competitive
economy with generous welfare state policies (public provision of education and healthcare,
social insurances, etc.). However, it could be argued that these two aspects – the welfare state
and knowledge-based economy – can reinforce each other in a form of “virtuous circle” in
which state policies aim at improving living standards and preparing its citizens to
functioning in what has become known as the “information society” and therefore creating a
firm social foundation of development, whereas knowledge-intensive economy (coupled with
sound macroeconomic policies, including creating a budget surplus) is capable of ensuring
that the welfare state can be effectively financed. Other aspects that enabled a successful
transformation of Finland following a sharp recession in the early 1990s include: transparency
in public life, high quality of public institutions, good infrastructure, intellectual property
protection, technological readiness (e-readiness) and exceptionally high level of innovation.
The case of Finland (and other Nordic countries) - markedly differing from other models of
information societies, such as California or Singapore - proves that it is possible to combine
economic efficiency and international competitiveness with social justice (egalitarian income
distribution, low levels of poverty, etc.) and environmental protection. The extent, to which
such model could be emulated in Poland, remains, however, an open question.
12