Sadowska J., Cierebiej M.: Ocena sposobu żywienia i stanu

Sadowska J., Cierebiej M.: Ocena sposobu żywienia i stanu

Prace oryginalne
(Original articles)
Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 155-160
ISSN 1507-5532
Copyright © 2011 Cornetis
Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci z autyzmem. Badania wstępne
Evaluation of the nutrition manner and nutritional status of children with autism. Preliminary investigations
Joanna Sadowska, Marta Cierebiej
Zakład Fizjologii Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
STRESZCZENIE
Wprowadzenie: Jednym z czynników sprzyjających zaburzeniom neurologicznym u osób z zespołem zaburzeń
autystycznych mogą być zmiany w obrębie układu pokarmowego. Na podstawie prowadzonych badań można przypuszczać, że odpowiednie żywienie dzieci, u których występują zaburzenia ze spektrum autyzmu, powinno odgrywać znaczącą rolę w ich leczeniu i łagodzeniu objawów zarówno trawienno-metabolicznych, jak i psychicznych.
Cel pracy: Celem pracy była ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci z autyzmem.
Materiał i metody: Badaniami objęto grupę 20 dzieci z autyzmem, w tym 18 chłopców i 2 dziewczynki w wieku
4-8 lat, które uczęszczały do ośrodków opieki dziennej w Szczecinie lub Gorzowie Wielkopolskim. Informacje dotyczące zwyczajów żywieniowych zebrano przy użyciu opracowanej w tym celu anonimowej ankiety. Dane dotyczące spożycia żywności uzyskano metodą wywiadu o spożyciu żywności z ostatnich 24 godzin od opiekunów
dzieci w ośrodku i rodziców.
Wyniki: Analizując uzyskane wyniki, stwierdzono, że większość badanych dzieci miała prawidłową masę ciała,
u pozostałych zaobserwowano zbyt małą masę ciała w stosunku do wieku i wzrostu. Całodzienna racja pokarmowa badanych dzieci charakteryzowała się zbyt małą podażą: błonnika pokarmowego, wapnia, potasu, żelaza oraz
witaminy D, zbyt dużo było w ich diecie: białka (zwłaszcza zwierzęcego), sodu, fosforu, magnezu, cynku oraz witamin rozpuszczalnych w wodzie i witaminy A. Większość badanych dzieci nie stosowała diety eliminacyjnej (bezglutenowej i bezkazeinowej).
Wnioski: Analizując uzyskane wyniki, stwierdzono, że co trzecie badane dziecko było szczupłe lub miało niedowagę, pomimo odpowiedniej wartości energetycznej analizowanych jadłospisów. Badane dzieci nie były jednak
niedożywione białkowo, na co wskazuje prawidłowa wysokość ciała. Ich całodzienna racja pokarmowa była nieprawidłowo zestawiona, a obserwowane nieprawidłowości mogą w przyszłości prowadzić do rozwoju chorób
dietozależnych oraz nasilać objawy autyzmu. Biorąc jednak pod uwagę specyfikę schorzenia i trudności w zbilansowaniu diety, należałoby rozważyć suplementację diety wybranymi składnikami, a wprowadzenie diety skonsultować z dietetykiem.
Słowa kluczowe: autyzm, dzieci, stan odżywienia, sposób żywienia
ABSTRACT
Adres do korespondencji:
dr inż. Joanna Sadowska
Zakład Fizjologii Żywienia
Człowieka
ul. Papieża Pawła VI 3
71-459 Szczecin
tel. (91) 449 65 72
[email protected]
Introduction: One from favourable factors to neurological disturbances at person with autistic disturbances can
be changes within the digestive system. On the basis of research, one can suppose that the suitable nourishment
children with the spectre of the autism, should play the significant part in their treatment and the appeasement
of symptoms both digestively-metabolic and psychical.
Aim of the study: The aim of the study was to evaluate the nutritional status and nutrition manner of children
with autism.
Material and method: The survey covered 20 children with autism at the age 4-8 years attending daily care centers in Szczecin or in Gorzów Wielkopolski. Information of food consumption patterns were estimated using the
anonymous questionnaire. Data concerning consumptions of food were obtained with the method of the interview about the consumption of food from last 24 hours from children’s guardians in the centre and parents.
Results: Analyzing obtained results were ascertained that the most examined children had a correct body mass,
at remaining children one ascertained too small body mass with relation to age and the height. The daily food
ration of the examined children characterized short measure of dietary fiber, calcium, potassium, iron and vitamin
D, whereas in the diet there was too much protein (especially of the animal origin), sodium, phosphorus, magnesium, zinc and water-soluble vitamins and vitamin A. The majority of the children investigated did not apply the
glutenfree and caseinfree diet.
Conclusions: The analysis of the results led to the conclusion that one out of three children was slim or underweight despite the suitable energy-value of the menu analyzed. Examined children were not however protein undernourished, because they have the correct height of the body. The daily food ration of the examined children was
composed incorrectly. The abnormalities observed in the research may contribute to development of the diet-dependent diseases in the future and intensify symptoms of autism. Due to the specificity of the illness and difficulties in balancing of diet, supplementation of the diet with selected nutrients should be considered and the
introduction of a diet should be given professional advice with the dietetitian.
Key words: autism, children, nutrition manner, nutritional status
155
Sadowska J., Cierebiej M.
Evaluation of the nutrition manner and nutritional status of children with autism
Wprowadzenie
Autyzm należy do grupy zaburzeń neurorozwojowych,
obejmujących schorzenia, do których należą także: zespół
deficytu uwagi, zespół nadpobudliwości psychoruchowej,
uogólnione upośledzenie rozwoju oraz zespół Aspergera [1].
Charakteryzuje się tzw. triadą autystyczną, która obejmuje:
zaburzenia wzajemnych stosunków społecznych, niewłaściwe funkcjonowanie komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz
stereotypowe wzorce aktywności ruchowej i zainteresowań [2,
3].
Przyczyną ww. schorzeń jest najprawdopodobniej kombinacja działania różnych czynników, zarówno genetycznych, jak
i środowiskowych [4-6].
Postawiono m.in. hipotezę, że duże znaczenie w rozwoju autyzmu mogą mieć zaburzenia funkcji mitochondriów,
w następstwie czego dochodzi do hamowania fosforylacji
oksydacyjnej i zaburzeń ze strony centralnego układu nerwowego na skutek niedoboru energii w komórkach [7].
Jednym z czynników sprzyjających występowaniu i/lub
nasilaniu zaburzeń neurologicznych mogą być zmiany w obrębie układu pokarmowego. Część autorów wskazuje na upośledzone trawienie kazeiny i glutenu w świetle jelita i zwiększone wchłanianie do krwioobiegu niecałkowicie zhydrolizowanych peptydów, które mogą zaburzać rozwój centralnego
układu nerwowego i/lub wpływać destrukcyjnie na jego funkcje u osób z objawami autyzmu. Aktywność biologiczna tych
peptydów wynika ze strukturalnego podobieństwa do endogennych peptydów opioidowych [8].
U dzieci autystycznych obserwuje się także hipochlorhydrię soku żołądkowego, zaburzenia motoryki jelit oraz zmniejszenie aktywności disacharydaz, szczególnie laktazy, w soku
jelitowym [1, 9, 10].
Biorąc powyższe pod uwagę, można przypuszczać, że
odpowiednie żywienie dzieci, u których występują zaburzenia
ze spektrum autyzmu, powinno odgrywać znaczącą rolę w ich
leczeniu i łagodzeniu objawów zarówno trawienno-metabolicznych, jak i psychicznych. Niestety wciąż niewielu badaczy
podejmuje obserwacje dotyczące sposobu żywienia osób
autystycznych, mogące przyczynić się do poprawy stanu zdrowia i komfortu życia osób dotkniętych tym złożonym schorzeniem.
Cel pracy
Celem przeprowadzonych badań była ocena sposobu
żywienia i stanu odżywienia dzieci z autyzmem, uczęszczających do ośrodków opieki dziennej w Szczecinie lub Gorzowie
Wielkopolskim.
Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 155-160
dzieci w ośrodku i rodziców, którzy uzupełniali spis o produkty i potrawy, które dzieci zjadły w domu. Wywiad powtórzono
3-krotnie w odstępach dwudniowych, uzyskując 60 jednodniowych jadłospisów. Wielkość spożytych porcji określono, posługując się Albumem fotografii produktów i potraw [11]. Wartość
energetyczną i odżywczą całodziennych racji pokarmowych
(CRP) obliczono za pomocą programu Dietetyk 2006 prof.
Uzyskane wyniki porównano z normami żywienia dla dzieci
w tym wieku: dla większości składników na poziomie zalecanym, dla wapnia, potasu i sodu na poziomie wystarczającego
spożycia. Założono, że białko zwierzęce powinno stanowić 2/3
ilości białka ogółem, ilość cholesterolu do 300 mg, błonnika
pokarmowego 25 g/dobę/osobę [12].
Pomiary antropometryczne wykonali rodzice dzieci po
uprzednim poinstruowaniu przez osobę przeprowadzającą
badania, zgodnie z zaleceniami Zakładu Rozwoju Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie [13]. Pomiary
masy ciała zostały wykonane rano, na legalizowanej wadze
lekarskiej, z dokładnością do 100 g. Dzieci ważono w lekkim
ubraniu. Wysokość ich ciała zmierzono za pomocą ekierki
i taśmy krawieckiej przyklejonej pionowo do ściany. Na podstawie uzyskanych danych obliczono wskaźnik względnej
masy ciała BMI (body mass index), z wzoru:
BMI (body mass index) = masa ciała [kg]/wzrost [m]2.
Interpretacji stanu odżywienia dokonano w odniesieniu
do siatek centylowych stosownych dla płci i wieku. W celu
oceny przyjęto następujące kryteria: <10 centyla – poniżej
normy; 10-90 centyl – szeroka norma; 25-75 centyl – wąska
norma; >90 centyla – powyżej normy [14].
Wyniki
Badaniami objęto grupę 20 dzieci z autyzmem, w tym
18 chłopców i 2 dziewczynki w wieku 4-8 lat, które uczęszczały do ośrodków opieki dziennej w Szczecinie lub Gorzowie
Wielkopolskim.
Analizując uzyskane wyniki, stwierdzono, że ponad połowa dzieci uczestniczących w badaniu miała prawidłową masę
ciała, mieszczącą się w wąskiej normie lekarskiej (tab. I). Co
piąte badane dziecko charakteryzowało się niedowagą (BMI
<10 pc), a co szóste – szczupłością (BMI 10-25 pc). W badanej
grupie nie było dzieci charakteryzujących się zbyt dużą masą
ciała.
Średnia wartość energetyczna całodziennej racji pokarmowej spożywanej przez badane dzieci wynosiła 1758±260
kcal i przekraczała normę o 17% (tab. II). Analizując otrzymane
TABELA I.
TABLE I.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w okresie zimowym na przełomie 2009/2010 r. w 2 ośrodkach opieki dziennej: Szczecinie i Gorzowie Wielkopolskim. Ogółem rozdano 63 ankiety,
z czego zwrócono 20 poprawnie wypełnionych (zwrotność
31,7%). Biorąc pod uwagę wiek i ograniczoną komunikatywność dzieci, informacje o żywieniu zostały zebrane od ich
rodziców i opiekunów w ośrodkach. Do uzyskania danych
posłużyły opracowane w tym celu anonimowe ankiety, które
dotyczyły stosowania specjalnej diety, spożywania jej suplementów, preferencji pokarmowych i specyficznych problemów obserwowanych przez rodziców w żywieniu badanych
dzieci.
Dane dotyczące spożycia żywności uzyskano metodą
156 wywiadu o jej spożyciu z ostatnich 24 godzin od opiekunów
Wartości cech antropometrycznych i wskaźnika BMI badanych
dzieci z autyzmem w odniesieniu do siatek centylowych, n=20
Values of anthropometrical characteristic and BMI coefficient of
examined children with autism, according to centile charts, n=20
Centyl
Centile
Masa ciała / Body weight
Wysokość ciała / Body high
BMI
n
n
n
<3
3
–
3
3-10
–
2
1
10-25
–
1
3
25-75
11
4
11
75-90
3
8
2
90-97
2
4
–
>97
1
1
–
Sadowska J., Cierebiej M.
Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci z autyzmem
Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 155-160
TABELA II.
TABLE II.
Odsetek realizacji norm na energię i podstawowe składniki
odżywcze w całodziennych racjach pokarmowych badanych dzieci z autyzmem (grupa I – 4÷6 lat, grupa II – 7÷8 lat), n=20
Percentage realization of the norm on energy and main components in daily food rations of examined children with autism
(group I – 4÷6 years, group II – 7÷8 years), n=20
Grupa I
Group I (n=12)
Składniki / Component
Grupa II
Group II
(n=8)
Ogółem
Sum
(n=20)
odsetek realizacji normy
percentage of norm (x ± SD)
Energia / Energy
124±15,45
110±12,9
117±14,2
Białko ogółem / Total protein
279±15,3
264±10,1
271±12,7
Białko zwierzęce / Animal protein
341±16,2
260±11,2
300±13,7
Węglowodany / Carbohydrate
213±61,2
235±37,4
224±49,3
Błonnik / Dietary fibre
55,6±15,8
52,4±10,6
54,0±13,2
Tłuszcz ogółem* / Total fat
123±25,3
98±14,0
110±19,6
Cholesterol / Cholesterol
73,1±18,0
85,4±22,2
79,2±20,1
Sód / Sodium
146±31,8
131±64,2
138±48,0
Potas / Potassium
84,1±10,6
64,5±20,9
74,3±15,7
Wapń / Calcium
74,4±22,6
54,7±17,8
64,5±20,2
Fosfor / Phosphorous
198±28,7
157±18,4
177±23,5
Magnez / Magnesium
153±21,9
147±8,61
150±15,2
Żelazo / Iron
79,4±11,7
75,3±9,40
77,3±10,5
Cynk / Zinc
126±28,3
126±28,8
126±28,5
Miedź / Cooper
211±33,3
214±21,0
212±27,1
Witamina A / Vitamin A
173±143
160±109
166±126
Witamina E / Vitamin E
140±44,2
78,6±27,4
109 ± 35,8
Witamina D / Vitamin D
37,2±35,0
34,4±27,4
35,8±31,2
Witamina C / Vitamin C
198±93,7
109±28,0
153±60,8
Witamina B1 / Vitamin B1
150±60,9
91,3±13,9
120±37,4
Witamina B2 / Vitamin B2
92,3±32,0
133±27,1
113±59,1
Witamina B6 / Vitamin B6
267±32
150±36,5
208±125
Witamina B12 / Vitamin B12
182±50,0
140±26,8
156±34,2
Niacyna / Niacin
152±56,7
100±51,8
126±54,2
* – za 100% przyjęto wartość środkową normy
* – too 100% accepted the median of the norm
TABELA III.
TABLE III.
jadłospisy, stwierdzono, że podaż białka w diecie przekraczała
zalecaną normę o ponad 171%, przy podaży białka zwierzęcego przekraczającej zalecane normy o 200%. Stwierdzono także
zbyt duże spożycie sodu, fosforu, magnezu, witamin A i C oraz
witamin z grupy B. W analizowanych racjach pokarmowych
zaobserwowano natomiast zbyt małą ilość błonnika pokarmowego oraz cholesterolu. Stwierdzono także niedostateczne
spożycie potasu, wapnia, żelaza oraz witaminy D (tab. II).
W skład posiłków spożywanych przez badane dzieci rzadko wchodziły owoce i warzywa. Tylko co dziesiąte śniadanie
zawierało owoce lub warzywa, a ponad połowa obiadów nie
zawierała ich w ogóle (tab. III).
Produktami najbardziej lubianymi przez badane dzieci
były kabanosy, parówki, a także produkty mleczne (jogurty
i serki) oraz owoce (tab. IV).
Ponad 30% badanych sprzeciwiało się spożywaniu niektórych rodzajów pokarmów. Badane dzieci najczęściej odmawiały spożycia warzyw i ryb (tab. V).
Omówienie
Istnieje ścisła zależność pomiędzy żywieniem a rozwojem fizycznym i umysłowym dziecka. Reguła ta dotyczy także
dzieci chorych. W wielu jednostkach chorobowych stwierdza
się także związek pomiędzy zaburzeniami w obrębie układu
pokarmowego, uniemożliwiającymi pełne trawienie i wykorzystanie składników odżywczych, a nasileniem objawów chorobowych.
Jednym z mierników prawidłowości żywienia jest stan
odżywienia, określany za pomocą wskaźników antropometrycznych. Analizując uzyskane wyniki, stwierdzono, że
w badanej dwudziestoosobowej grupie dzieci siedmioro
z nich charakteryzowało się szczupłością lub miało niedowagę. Nie było wśród nich dzieci z nadwagą lub otyłością.
W piśmiennictwie istnieją różne dane na temat częstości
występowania nadwagi i otyłości u dzieci w Polsce, jednak
dane epidemiologiczne wskazują, że odsetek dzieci ze zbyt
dużą masą ciała systematycznie wzrasta, zwłaszcza w środowisku wielkomiejskim w regionie Polski Zachodniej [15]. Sadowska i wsp. stwierdzili, że niemal 20% badanych przez nich dzieci w wieku przedszkolnym z terenu miasta Szczecin miało zbyt
dużą masę ciała [16].
Biorąc pod uwagę ilość dostarczonej w diecie energii,
która była zbyt duża, badane dzieci powinny charakteryzować
się co najmniej prawidłowym stanem odżywienia. Przyczyną
szczupłości i zbyt małej masy ciała może być u nich obniżone wchłanianie składników odżywczych na skutek zmniejszonej powierzchni jelita w wyniku zaniku kosmków jelitowych
lub przerostu flory bakteryjnej, które obserwuje się u dzieci
Charakterystyka składu posiłków spożywanych przez badane dzieci z autyzmem, n=60
Composition of basic meals eaten by examined children with autism, n=60
Odsetek posiłków zawierających / Percentage of meals containing
białko zwierzęce
animal protein
w tym białko z mleka i jego
przetworów
in this milk protein
owoce i warzywa
fruit and
vegetables
Odsetek posiłków
niezawierających białka
zwierzęcego / Percentage of
meals without animal protein
I śniadanie / Breakfast
86,7
33,3
10,0
13,3
–
II śniadanie / Light lunch
61,7
38,3
20,0
38,3
13,3
Obiad / Dinner
88,3
8,3
40,0
11,7
–
Podwieczorek / Afternoon snack
40,0
18,3
38,3
60,0
6,66
Kolacja / Supper
81,7
35,0
16,7
18,3
–
Rodzaj posiłku / Meal
Niespożywające posiłków
podstawowych
Don’t eat basic meals [%]
157
Sadowska J., Cierebiej M.
Evaluation of the nutrition manner and nutritional status of children with autism
TABELA IV.
TABLE IV.
Produkty preferowane w diecie przez badane dzieci z autyzmem,
n=20
Products preferred in the diet by examined children with autism,
n=20
Preferowany produkt / Preferred product
Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 155-160
TABELA V.
TABLE V.
Produkty niechętnie spożywane przez badane dzieci z autyzmem,
n=20
Products reluctantly consumed by examined children with
autism, n=20
Liczba preferujących
Quantity of preferred
Produkty mięsne (głównie parówki, kabanosy) / Meat
products (mostly sausages, thin sausages)
11
Produkty mleczne (głównie serki, jogurty) / Dairy
products (mostly cheeses, yoghurts)
10
Słodycze / Sweets
Produkt / Product
Liczba badanych
Quantity of examined
Warzywa / Vegetables
11
Ryby / Fish
6
Produkty mleczne / Dairy products
3
5
Mięso / Meat
3
Pieczywo / Bread stuffs
4
Jaja / Eggs
3
Inne / Others
7
Inne / Others
5
Brak / Lack
5
z autyzmem [9]. Przyczyną złego wchłaniania może być także
pogorszone trawienie, wynikające z niedoboru enzymów trawiennych, często obserwowane u dzieci autystycznych [17].
Wysokość ciała badanych dzieci klasyfikowała się na wyższych pasmach centylowych niż masa ciała, co wskazuje, że
były one wysokie jak na swój wiek. Można więc przypuszczać,
że badane dzieci nie były niedożywione białkowo, ponieważ
zmniejsza ono tempo wzrastania wszystkich cech, natomiast
mniejszym przyrostom masy ciała nie towarzyszyło u nich
wolniejsze tempo wzrastania wysokości ciała.
W badanej grupie średnia wartość energetyczna CRP
była zbyt duża. Natomiast badanie przeprowadzone w Łodzi
z udziałem dzieci autystycznych wykazało, że wartość energetyczna ich racji pokarmowej była niższa od wartości zalecanej
[17].
Składnikiem, którego spożycie znacznie odbiegało od
zalecanych norm, było białko. Zbyt duża ilość białka w diecie,
zwłaszcza zwierzęcego, wynikała ze spożywania najbardziej
lubianych przez dzieci produktów, tj. przetworów mięsnych
oraz produktów mlecznych (tab. IV). Podczas wywiadu z rodzicami stwierdzono, że zdecydowana większość badanych dzieci miała duży wpływ na rodzaj przyjmowanych pokarmów, co
dawało im możliwość dowolnego wyboru zjadanych przez
nich produktów.
Z raportu badań przeprowadzonych przez Centrum Badania Opinii Społecznej wynika, że prawie 60% respondentów uważa, iż najważniejsze jest, aby dziecko podczas posiłku otrzymało do zjedzenia produkty, które lubi i żeby posiłek
mu smakował [18]. Gdy dzieci mają wolny wybór w zakresie
rodzaju przyjmowanego pokarmu, często wybierają produkty
znane i lubiane, wtedy mogą pojawić się problemy z wprowadzaniem nowych produktów do ich jadłospisu. Problem taki
zadeklarowano u co drugiego badanego dziecka.
Niestety wśród wybieranych przez badane dzieci produktów mlecznych najczęściej znajdowały się produkty dosładzane, zagęszczane i barwione, czyli zawierające sacharozę i różnego rodzaju dodatki do żywności, niewskazane w żywieniu
dzieci z autyzmem. Dlatego część produktów preferowanych
przez badane dzieci należałoby wyeliminować z ich diety ze
względu na specyfikę schorzenia.
Ilość białka spożywanego przez dzieci z autyzmem, badane przez Kałużną-Czaplińską i wsp., także była zbyt duża [17].
Również wśród dzieci zdrowych obserwuje się nadmierne
spożycie białka [16, 19].
Badana grupa dzieci znajdowała się w okresie wzmożonego wzrostu, który charakteryzuje się większym zapotrzebowa158 niem na białko. Należy jednak pamiętać, że jego nadmiar nie
jest obojętny dla organizmu: zaburza metabolizm, prowadzi
do zakwaszenia organizmu, obciąża nerki oraz wątrobę [20].
Organizm nie ma możliwości gromadzenia białka i zwiększone jego spożycie przyczynia się do wzrostu wykorzystania
aminokwasów na cele energetyczne i nasilonego powstawania mocznika [21].
Podaż tłuszczu mieściła się w granicach zalecanych norm.
Biorąc jednak pod uwagę rodzaj spożywanych przez dzieci
produktów – parówki, przetwory mleczne oraz ich niechęć do
spożywania ryb, można przypuszczać, że w ich diecie występowały niedobory niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych. Badanie kliniczne z udziałem 117 dzieci z autyzmem,
polegające na suplementacji kwasami tłuszczowymi n-3 i n-6,
wykazało poprawę koncentracji, umiejętności czytania i pisania u 75-80% przyjmujących preparat [22].
Węglowodany są najważniejszym substratem energetycznym w diecie. Szczególnie ważny jest ich rodzaj, a biorąc od
uwagę produkty węglowodanowe, występujące w jadłospisach badanych dzieci, stwierdzono, że często jadały one słodycze bogate w węglowodany proste, nie jadały natomiast
kasz i pełnoziarnistego pieczywa. Także wśród dzieci zdrowych obserwuje się nadmierną podaż węglowodanów prostych, wynikającą ze spożycia słodyczy i słodzonych soków
[19]. Szczególnie u dzieci z zaburzeniami spektrum autystycznego udział cukrów prostych w diecie powinien być ograniczony, ze względu na często obserwowany przerost jelit drożdżami Candida albicans [9]. Fizjologicznie Candida żyje w równowadze z szlachetnymi szczepami bakterii w jelitach, jednak
po antybiotykoterapii lub przy diecie zbyt ubogiej w błonnik pokarmowy, a bogatej w cukry proste, wymierają szczepy szlachetne, a Candida przeżywa i kolonizuje układ pokarmowy. Wydziela enzymy, dzięki którym może zakotwiczyć się
w ścianie jelita i zwiększać jego przepuszczalność [9]. Drożdżycę leczy się farmakologicznie, ale niezwykle ważna jest
odpowiednia dieta. Aby leczenie farmakologiczne przyniosło
oczekiwane skutki, należy unikać cukrów prostych, które stanowią idealną pożywkę dla drożdży. Najlepszymi nośnikami
szlachetnych szczepów bakterii są fermentowane produkty
mleczne, jednak wyniki części badań wskazują, że u dzieci ze
spektrum autyzmu z jadłospisu powinno zostać wykluczone
mleko i jego przetwory, ponieważ są źródłem kazeiny, która
może zaostrzać objawy choroby. W takiej sytuacji należałoby
rozważyć suplementację diety probiotykami w postaci preparatów farmaceutycznych.
Spośród węglowodanów można wyróżnić te, które nie
ulegają strawieniu w organizmie człowieka. Są nimi polisacharydy, określane wspólną nazwą błonnika pokarmowego.
Sadowska J., Cierebiej M.
Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci z autyzmem
Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 155-160
W diecie osób z autyzmem odgrywa on szczególną rolę. Niestrawiony stanowi pożywkę dla rozwoju korzystnej mikroflory
jelitowej, a ulegając rozszczepieniu bakteryjnemu do krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, obniża pH w jelicie, co
także sprzyja rozwojowi szlachetnych szczepów bakterii, uniemożliwiających rozwój drożdżaków [23]. Inną istotną funkcją
błonnika pokarmowego jest działanie regenerujące, wzrostowe i przeciwzapalne na ściany jelit, dzięki czemu wzrasta ilość
wydzielanych enzymów, co usprawnia trawienie, zwiększa się
także powierzchnia wchłaniania składników odżywczych [2325]. Spożycie błonnika przez badane dzieci z autyzmem było
niewielkie, realizowało zaledwie 55,9% zalecanej normy. W ich
diecie brakowało przede wszystkim warzyw i owoców. Powinny być one obecne w każdym posiłku, natomiast tylko co
10 śniadanie zjedzone przez badane dzieci zawierało warzywa lub owoce, rzadko były one też jedzone podczas innych
posiłków.
Stwierdzone nadmiary lub niedobory innych składników
odżywczych w całodziennych racjach pokarmowych badanych dzieci były zbliżone do obserwowanych także w diecie
dzieci zdrowych [16, 26, 27].
Z informacji zebranych od rodziców dzieci wynika, że
co siódme badane dziecko stosowało dietę eliminacyjną ze
względu na występujące alergie pokarmowe. Wyniki części
badań wskazują, że w żywieniu dzieci autystycznych, ze względu na współistnienie licznych zaburzeń trawienia i wchłaniania, należałoby rozważyć wprowadzenie diety eliminacyjnej, polegającej na wyłączeniu z niej kazeiny i glutenu. Nie
u wszystkich dzieci z autyzmem stwierdza się występowanie
alergii pokarmowej, jednak wprowadzenie diety eliminacyjnej u wielu z nich powoduje złagodzenie zaburzeń spektrum
autyzmu. Zastosowana dieta sprzyja regeneracji jelit, wzmacnia układ immunologiczny i ogranicza kumulowanie nowych
toksyn w organizmie [10, 28]. Furlano i wsp. sugerują, aby
podejmować próbę wprowadzania diet eliminacyjnych, nawet
gdy nie występują objawy nietolerancji pokarmowej [29].
Postępowanie dietetyczne często daje możliwość poprawy
funkcjonowania dzieci autystycznych [10]. Pozytywną zmianą
zachowań reagują dzieci, u których stwierdza się zwiększoną
przepuszczalność ściany jelit [30]. U każdego dziecka z autyzmem należałoby więc przeprowadzić diagnostykę w tym kierunku lub wprowadzić dietę bezglutenową i bezkazeinową na
okres próbny, obserwując reakcje dziecka.
Eliminacji w diecie bezglutenowej ulec muszą zboża
zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień, owies, pszenica,
orkisz, kamut i ich odmiany hybrydowe). Należy także zwracać
uwagę, czy gluten nie występuje w produktach spożywczych,
np. w wędlinach, twarogach, dodany do nich jako składnik
funkcjonalny.
Eliminacja kazeiny polega na unikaniu produktów mlecznych i innych, do których zostały dodane białka mleka. Także
ze względu na niedobór disacharydaz, przepuszczalność
ścian jelit i często występujące drożdżyce, wywołane kompilacją wielu czynników, nie zaleca się spożywania przez osoby
z autyzmem produktów pochodzenia mlecznego, ze względu
na obecną w nich laktozę. W badanej grupie co siódme dziecko cierpiało na problemy żołądkowo-jelitowe, jednak żadne
z nich nie stosowało diety eliminacyjnej, co stanowi dodatkowy argument za wprowadzeniem zmian w diecie, które
mogłyby wyeliminować te dolegliwości.
Niemal połowa ankietowanych dzieci przyjmowała preparaty witaminowe i/lub mineralne oraz tran. Biorąc pod uwagę
nadmierną podaż większości witamin i składników mineralnych w diecie, należałoby poddać w wątpliwość zasadność stosowania preparatów kompleksowych. Można rozważyć suplementację diety, np. wapniem i witaminą D, których
niedobory były znaczne. W celu realizacji zapotrzebowania
na składniki odżywcze należałoby zmodyfikować skład racji
pokarmowej spożywanej przez badane dzieci, zwiększając
ilość świeżych owoców i warzyw oraz produktów zbożowych
ze zbóż bezglutenowych, tj. kukurydza, gryka, ryż, teff, proso,
amarantus.
Dieta bezglutenowa wymaga rezygnacji z wielu produktów, dlatego jej komponowanie należy skonsultować z dietetykiem.
Oczywiście należy pamiętać, że dieta jest ważnym elementem łagodzącym objawy autyzmu, jednak nie zastąpi terapii
i farmakologicznego leczenia jego ciężkich przypadków.
Wnioski
1. Co trzecie badane dziecko było szczupłe lub miało niedowagę, pomimo odpowiedniej wartości energetycznej analizowanych jadłospisów. Badane dzieci nie były jednak niedożywione białkowo, na co wskazuje prawidłowa wysokość ciała.
2. Całodzienna racja pokarmowa badanych dzieci była nieprawidłowo zestawiona, stwierdzono zbyt niską podaż: błonnika pokarmowego, wapnia, potasu, żelaza oraz witaminy D,
zbyt dużo było w diecie badanych dzieci: białka (zwłaszcza
zwierzęcego), sodu, fosforu, magnezu, cynku oraz witamin
rozpuszczalnych w wodzie i witaminy A. Obserwowane nieprawidłowości mogą nasilać objawy autyzmu, a w przyszłości
prowadzić do rozwoju chorób dietozależnych.
3. Większość badanych dzieci nie stosowała diety eliminacyjnej (bezglutenowej i bezkazeinowej). Dieta taka mogłaby
być pomocna w łagodzeniu objawów choroby. Biorąc jednak
pod uwagę trudności w zbilansowaniu diety, należałoby rozważyć jej suplementację wybranymi składnikami, a jej wprowadzenie skonsultować z dietetykiem.
Wpłynęło do Redakcji: 2011-03-20. Zaakceptowano do druku: 2011-06-14.
Konflikt intresów: nie zgłoszono
Piśmiennictwo
1. Wasilewska J., Jarocka-Cyrta E., Kaczmarski M.: Patogeneza zaburzeń
przewodu pokarmowego u dzieci z autyzmem. Pol. Merk. Lek., 2009,
27, 40-43.
2. Hertz-Picciotto I., Croen L.A., Hansen R. i wsp.: The charge study: an
epidemiologic investigation of genetic and environmental factors contributing to autism. Environ. Health Perspect., 2006, 114, 1119-1125.
3. Wierzbiński P., Pietras T., Gałecki P. i wsp.: Zaburzenia ośrodkowej
neurotransmisji w przebiegu autyzmu dziecięcego. Post. Psychiatr.
Neurol., 2005, 14, 57-63.
4. Chauhan A., Chauhan V.: Oxidative stress in autism. Pathophysiology,
2006, 13, 171-181.
5. Kałużna-Czaplińska J., Grys W., Rynkowski J.: Czynniki neurotoksyczne w środowisku życia dzieci przyczyną zaburzeń rozwojowych
w aspekcie autyzmu. Nowa Pediatr., 2008, 3, 50-57.
6. Słopień A., Rajewski A.: Badania genetyczne w autyzmie dziecięcym.
Psychiatr. Pol., 2000, 34, 435-455.
7. Lombard J.: Autism: a mitochondrial disorder? Med. Hypotheses,
1998, 50, 497-500.
8. Reichelt K.L., Knivsberg A.M.: The possibility and probability of a gut-to-brain connection in autism. Ann. Clin. Psychiatry, 2009, 21, 205-211.
9. Hjiej H., Doyen C., Couprie C. i wsp.: Substitutive and dietetic approaches in childhood autistic disorder: interests and limits.
Encephale, 2008, 34, 496-503.
10. Korczowski B.: Problemy gastroenterologiczne u dzieci z zaburzeniami
autystycznymi. Pediatr. Pol., 2002, 4, 329-332.
11. Szponar L., Wolnicka K., Rychlik E.: Album fotografii produktów
i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000.
12. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób zakaźnych. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa
2008.
159
Sadowska J., Cierebiej M.
Evaluation of the nutrition manner and nutritional status of children with autism
13. Palczewska I., Szilágyi-Pągowska I.: ABC zabiegów diagnostycznych
i leczniczych w pediatrii. Odcinek 17: Ocena rozwoju somatycznego
dzieci i młodzieży. Med. Prakt. Pediatr., 2002, 3, 140-169.
14. Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Siatki centylowe do oceny rozwoju
somatycznego dzieci i młodzieży. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa
1999.
15. Krawczyński M., Czarnecka A., Wysocka-Gryczka K. i wsp.: Otyłość
u dzieci i młodzieży z miasta Poznania – aspekty etiopatogenetyczne,
epidemiologiczne i społeczne. Now. Lek., 2001, 70, 1110-1119.
16. Sadowska J., Radziszewska M., Krzymuska A.: Evaluation of nutrition
manner and nutritional status of pre-school children. Acta Sci. Pol.
Technol. Aliment., 2010, 9, 105-115.
17. Kałużna-Czaplińska J., Michalska M., Socha E. i wsp.: Niedobory
żywieniowe u dzieci na przykładzie autystyków. Nowa Pediatr., 2009,
4, 94-100.
18. Centrum Badania Opinii Społecznej: Zwyczaje żywieniowe Polaków.
Wyniki badania sondażowego. Warszawa, 2006.
19. Sochacka-Tatara E., Jacek R., Sowa A. i wsp.: Ocena sposobu żywienia
dzieci w wieku przedszkolnym. Probl. Hig. Epidemiol., 2008, 89, 389-394.
20. Weatherholtz W.M., Campbell T.C., Webb R.: Effect of dietary protein
levels on the toxicity and metabolism of heptachlor. J. Nutr., 1969, 98,
90-94.
21. Kardasz M., Pawłowska D.: Wpływ otyłości w dzieciństwie na przyszłe
życie człowieka dorosłego. Nowa Pediatr., 2008, 2, 35-43.
22. Richardson A.J., Montgomery P.: The Oxford-Durham study: a randomized, controlled trial of dietary supplementation with fatty acids in
children with developmental coordination disorder. Pediatrics, 2005,
115, 1360-1366.
160
Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żywienie Dziecka 2011, 13, 3, 155-160
23. Ryżko J.: Zastosowanie probiotyków i prebiotyków w leczeniu nieswoistych zapaleń jelit oraz zaburzeń czynnościowych jelita grubego. Pediatr. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żyw. Dziecka, 2005, 4,
55-60.
24. Gibiński M., Gumul D., Korus J.: Prozdrowotne właściwości owsa i produktów owsianych. Żywn. Nauka. Technol. Jakość., 2005, 4, supl.,
49-60.
25. Ryżko J., Olek A.: Postępowanie dietetyczne w nieswoistych zapaleniach jelit u dzieci. Pediat. Współcz. Gastroenterol. Hepatol. Żyw.
Dziecka, 2001, 3, 265-269.
26. Gronowska-Senger A., Drywień M., Hamułka J.: Analiza stanu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym w oparciu o istniejące
piśmiennictwo z lat 1980-1995. Roczn. PZH, 1998, 49, 377-383.
27. Ołtarzewski M., Szponar L., Rychlik E.: Spożycie wapnia wśród dzieci
i młodzieży w Polsce. Żyw. Człow. Metab., 2003, 30, 1/2, 278-283.
28. Whiteley P., Haracopos D., Knivsberg A.M. i wsp.: The ScanBrit randomised, controlled, single-blind study of a gluten- and casein-free
dietary intervention for children with autism spectrum disorders. Nutr.
Neurosci., 2010, 13, 87-100.
29. Furlano R.I., Anthony A., Day R. i wsp.: Colonic CD8 and gamma delta
T-cell infiltration with epithelial damage in children with autism. J.
Pediatr., 2001, 138, 366-372.
30. de Magistris L., Familiari V., Pascotto A. i wsp.: Alterations of the intestinal barrier in patients with autism spectrum disorders and in their
first-degree relatives. J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr., 2010, 51, 418-424.