Podręczny słownik retoryki

Podręczny
słownik retoryki
Słownik powstał na zajęciach z retoryki „Magia słów”, które
odbywały się w ramach IX edycji Warszawskich Inicjatyw
Edukacyjnych
Warszawa 2014
A
Absurd – wyrażenie wewnętrznie sprzeczne, pozbawione
logiki, niedorzeczność, nonsens.
Aksjomat – teza, założenie niewymagające dowodów, uznane
w danej dziedzinie nauki za oczywiste i prawdziwe,
elementarny składnik innych twierdzeń, pewnik.
Alegoria – rodzaj rozbudowanej metafory w postaci
obrazowego opisu; powstaje przez nadanie nowego znaczenia
opisowi zjawisk, zdarzeń osób rzeczywistych lub fikcyjnych
postaci. Nowe dodatkowe znaczenie opisu wykracza poza to,
co jest powiedziane wprost.
Aluzja – świadome, pośrednie nawiązanie do czegoś,
skierowane do adresata, który powinien je dostrzec i
rozszyfrować, sens wyrażony nie wprost, wzmianka,
napomknienie.
Amplifikacja – ujęcie myśli za pomocą dobitnych,
wyrazistych, przykuwających uwagę sformułowań, mające na
celu właściwe wyeksponowanie tematu oraz uwydatnienie
rangi myśli w obrębie prowadzonej argumentacji.
Anafora – środek stylistyczny, polegający na wielokrotnym
powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku
następujących po sobie zdań, wyrazów, strof.
Anakolut – błąd logiczny w wypowiedzi; chwyt stylistyczny
polegający na świadomym użyciu niespójnego składniowo
wyrażenia.
Animizacja – przenośnia polegająca na nadawaniu
przedmiotom nieożywionym, zjawiskom lub pojęciom
abstrakcyjnym cech ożywienia.
Antyteza – kontrast, przeciwieństwo, a także teza: teza będąca
przeciwieństwem jakiegoś sądu, twierdzenia; zestawienie
przeciwstawnych myśli, zdań lub wyrazów służące
wzmocnieniu ekspresji utworu i stworzenia efektu równowagi.
Antystrofa – powtarzanie zwrotu w odwróconym szyku
wyrazów.
Apel – technika polegająca na bezpośrednim odwołaniu się do
woli, emocji, myśli, odbiorcy, stosowany jest głównie przy
wystąpieniach agitacyjnych, np. Zastanów się nad tym,
Ojczyzna wzywa właśnie Ciebie.
Apologia – mowa, niekiedy tylko napisana, a nie wygłoszona,
zawierająca obronę jakiejś osoby, doktryny, itp.
Apostrofa – bezpośredni, często patetyczny zwrot do osoby
nieobecnej lub zmarłej , bóstwa, idei lub przedmiotu – jedna z
figur retorycznych.
Archaizm – wyraz, postać fonetyczna, znaczenie lub forma
fleksyjna wyrazu, także konstrukcja składniowa współcześnie
nie używane, ale odczuwane jako przestarzałe.
Argument – dowód potwierdzający lub obalający sąd o
czymś, motyw, racja.
B
Błąd – niezamierzone odstępstwo od normy, obowiązującej
reguły, zasady; pomyłka
C
Cenzura – urzędowa kontrola książek, czasopism, programów
telewizyjnych i radiowych, widowisk teatralnych, filmów, itp.
pod
kątem
politycznym,
obyczajowym,
niekiedy
ideologicznym, prowadzona zwykle przez instytucję
państwową; ocena, krytyka czegoś.
Cyceronianizm – styl retoryczny charakterystyczny dla
Cycerona, czerpiącego wzorce swojego oratorskiego zarówno
z attycyzmu jak i azjanizmu.
Cytat – dosłowne przytoczenie w tekście fragmentu innego
tekstu, wypowiedzi cudzej lub własnej, najczęściej graficznie
zaznaczone przez cudzysłów.
Czerwony śledź – podstępna taktyka w – zwłaszcza
publicznej – dyskusji, polegająca na przedstawieniu
argumentacji nie należącej do tematu , absorbującej jednak
uwagę przeciwnika oraz widowni i odwracającej ją od
właściwego tematu
D
Debata – publiczna dyskusja mająca na celu rozstrzygnięcie
jakiejś ważnej kwestii, przyznanie racji jednemu ze stanowisk,
dysputa, obrady.
Dedukcja – metoda rozumowania polegająca na
wyprowadzaniu logicznych wniosków z faktów (twierdzeń,
przesłanek).
Deklamacja – artystyczne wygłaszanie z pamięci utworu
literackiego.
Dialog – uporządkowany zespół kolejno po sobie
następujących,
ustnych
lub
pisemnych
wzajemnie
powiązanych wypowiedzi dwóch lub więcej osób
(uczestników dialogu). Każdy z uczestników występuje na
przemian.
Diatryba – kompozycyjna figura retoryczna polegająca na
stworzeniu
pozorów
walki
z
wyimaginowanym
przeciwnikiem. Może być stosowana w wersji konfrontującej
(polemiki z argumentami strony przeciwnej) lub w wersji
neutralizowania obaw słuchaczy.
Dowodzenie – rozumowanie mające na celu wykazanie
prawdziwości jakiegoś zdania poprzez wskazanie takich zdań
prawdziwych , z których za pomocą reguł logicznych
wywnioskować można owo zdanie.
Dygresja – odejście od głównego tematu wypowiedzi i
wprowadzenie wątków związanych z nim luźno lub wcale ,
wypowiedź wtrącona w jakimś tekście pisanym
albo
mówionym.
Dyskurs – rozmowa, dyskusja, przemowa.
Dyskusja – wymiana poglądów (pisemna lub ustna) na jakiś
temat, wspólne roztrząsanie jakiegoś, zagadnienia, dysputa.
E
Eksklamacja – wykrzyknienie.
Elipsa – pominięcie części zdania, domyślnej w szerszym
kontekście, wyrzutnia, skrót myślowy.
Elokucja – jedna z dziedzin retoryki, ogólnie pojęta nauka o
stylu, należy do niej rozważanie zasad właściwego stosowania
środków językowych w komunikacji retorycznej.
Emfaza – podkreślenie, uwydatnienie; wzmocnienie
oddziaływania specjalnie dobranych, patetycznych słów przez
silne
emocjonalne
zabarwienie
towarzyszące
ich
wypowiadaniu.
Epanalipsa – powtarzanie tej samej frazy na początku i na
końcu zdania.
Epifonem – zdanie najczęściej pytające lub wykrzyknikowe,
zamykające i jednocześnie w efektowny sposób
podsumowujące treści wypowiedzi przedstawionej uprzednio,
często uwydatniające emocjonalną postawę autora.
Epifora – figura słów powstająca poprzez powtarzanie tego
samego słowa lub zwrotu na końcu każdego członu
wypowiedzi.
Epifraza – dopełnienie pozornie kompletnej konstrukcji
składniowej jeszcze jednym, nowym, zwykle zaskakującym
składnikiem, czasami zmieniającym - pozornie już ustalony –
sens całej wypowiedzi.
Epitet – przydawka przymiotnikowa, wyraz stanowiący
określenie danego rzeczownika, uwydatniający właściwości
przedmiotu lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu,
stosowany w celu wzmocnienia plastyki opisu lub jego
emocjonalnego zabarwienia.
Erystyka – sztuka skutecznego prowadzenia sporów,
zwłaszcza sporów toczonych przed sędziami lub
publicznością.
Eufemizm – zastępczy środek językowy (wyraz, wyrażenie
lub zwrot), określenie nie nazywające rzeczy po imieniu ,
stosowane w celu uniknięcia wyrazu , wyrażenia, zwrotu
związanego z dawną strefą tabu lub mogącego obrazić czyjeś
uczucia.
F
Figury retoryczne – rozpatrywane w ramach tradycyjnej
retoryki specyficzne sposoby celowego i planowego
budowania wypowiedzi.
Cechą charakterystyczną figur
retorycznych jest najczęściej odstępstwo od konstrukcji
wypowiedzi zgodnych ze zwyczajem językowym lub
posługiwanie się wypowiedzią w sposób odmienny od
wyznaczonego zwykłymi regułami , np. pozornie zbędne
powtarzanie jakichś słów.
Florydacyzm – stylistyczny ozdobnik mowy.
G
Gradacja – następstwo wyznaczone stopniem intensywności ,
wartości, itp.,; stopniowanie.
H
Hiperbola
–
środek
stylistyczny
polegający
na
wyolbrzymianiu cech opisywanego zjawiska lub przedmiotu,
zaliczany często do odmian metafory, np. serce pęka z bólu.
Hipoteza – założenie oparte na prawdopodobieństwie ,
wymagające udowodnienia, mające na celu odkrycie
nieznanych zjawisk lub praw, wyjaśnienie stwierdzonych
faktów.
Homonimia – zjawisko polegające na tym, że dwa różne,
choć identycznie brzmiące słowa mają inne znaczenia. Słowa
takie nazywane są homonimami.
Hyberbaton – przestawienie; świadome zaburzenie
normalnego szyku wyrazów w celu zwrócenia na coś uwagi
lub osiągnięcia efektu artystycznego.
Hyperocha – odmiana hiperboli; wyrażenie najwyższej
pochwały poprzez konwencjonalne zwroty w rodzaju: To
najuczciwszy człowiek na świecie.
Hypotypoza – obrazowe, wyraziste przedstawienie myśli,
argumentów, faktów przy użyciu metafor, wyrażeń
pozwalających na unaocznienie, konkretyzację abstrakcyjnych
myśli i idei w postaci wyobrażeń.
I
Indukcja – w logice sposób rozumowania polegający na
wyciąganiu wniosków z pojedynczych przypadków
wchodzących w skład tych wniosków ogólnych.
Inwersja – przestawianie elementów w jakimś układzie,
zmiana kolejności czegoś, przekształcanie elementów.
Ironia – wyrażenie nie wprost znaczenia stojącego w
sprzeczności z dosłownym sensem zdania, rozpoznawalne dla
słuchającego, np. z tonu głosu; ukryta drwina, złośliwość w
wypowiedzi pozornie aprobującej.
K
Katachreza – nadużycie znaczenia. Można ją zakwalifikować
jako rodzaj metafory i polega ono na stosowaniu w miejscu
właściwego wyrazu innego, ale podobnego pod względem
semantycznym, jednak w podstawowym znaczeniu
denotującego coś innego.
Kompozycja – dział tradycyjnej retoryki traktujący o
zagadnieniach konstrukcji wypowiedzi z punktu widzenia jej
komunikatywności , perswazyjnej skuteczności oraz walorów
estetycznych.
Konotacja – treść charakterystyczna nazwy, zespół cech
przysługujących wszystkim desygnatom nazwy i tylko im.
Konwersja – forma wnioskowania bezpośredniego,
polegająca na zamienianiu miejscami podmiotu i orzecznika
zdania kategorycznego przy nie zmienionej jakości zdania.
Kontrargument – argument, który ma podważyć argument
strony przeciwnej.
L
Litota – przeciwieństwo hiperboli polegające na
eufemistycznym pomniejszaniu jakichś cech lub zjawisk, np.
Orłem to on nie jest zamiast Jest głupkowaty.
Logika – dyscyplina zaliczana do nauk filozoficznych,
zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia ,
wnioskowania.
Logomachia – dyskusja, zwłaszcza dyskusja polemiczna,
której uczestnicy nie zdając sobie z tego sprawy, inaczej
rozumieją słowo lub zwrot, za pomocą którego sformułowano
sporną kwestię.
Ł
Łańcuch – figura retoryczna, której konstrukcja opiera się na
tym, że jedna myśl zachodzi na drugą, a sens wypowiedzi
ujawnia się na końcu. Dzięki zastosowaniu tej techniki
uzyskujemy efekt zaskoczenia słuchacza i dobitnego
podkreślenia przedstawionego związku myśli, np. Kto pije, ten
mocno śpi. Kto mocno śpi, ten nie grzeszy. Kto nie grzeszy,
jest błogosławiony. Kto pije, jest więc błogosławiony.
M
Manipulacja – nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy,
działania; naginanie, przeinaczanie faktów w celu osiągnięcia
własnych korzyści.
Metafora – figura stylistyczna, której istotą jest łączenie słów
w taki sposób, że co najmniej jedno z nich uzyskuje nowe,
przenośne znaczenie, pozostające (nieraz w bardzo odległym)
związku ze znaczeniem podstawowym; przenośnia.
Metonimia – środek stylistyczny polegający na zastąpieniu
nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego,
pozostającego z nim w jakiejś pozajęzykowej relacji, np.
wprowadzenie nazwy skutku zamiast przyczyny.
Mnemonika – wchodzący w skład klasycznej retoryki dział
wiedzy o technikach ćwiczenia pamięci i zapamiętywania
przygotowanej mowy.
Mykteryzm – patrz. Ironia
N
Narracja – wypowiedź prezentująca ciąg zdarzeń
uszeregowanych w jakimś porządku czasowym i logicznym;
podstawowa forma wypowiedzi w utworach epickich;
opowiadanie, opis.
Niedopowiedzenie – wyrażenie, w którym pominięto jakiś
składnik bądź składniki, na skutek czego jego zawartość
informacyjna jest niższa od zamierzonej, bądź jest ono w
swoim kontekście wieloznaczne lub niemożliwe do
zrozumienia.
O
Okres retoryczny – zdanie z reguły złożone, o
wieloczłonowej, hierarchicznej budowie, tworzące zamkniętą
pod względem intonacyjnym i znaczeniowym całość.
Oksymoron – metaforyczne zestawienie wyrazów
przeciwstawnym, wykluczających się znaczeniach.
o
Omówienie – patrz. Peryfraza.
Onomatopeja – wyraz powstały przez naśladowanie
dźwięków naturalnych, np. bzz, chlup, miau; także
odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych.
P
Paradoks – to forma gry słownej polegająca na użyciu
sprzeczności. Za jej pomocą uzyskujemy zainteresowanie
odbiorcy, np. Brak odpowiedzi jest odpowiedzią.
Paralelizm – równoległe lub cykliczne występowanie takich
samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu.
Paralogizm – fałszywy wniosek, rozumowanie zawierające
błąd, prezentowane jednak bez świadomości tego błędu, albo
bez zamiaru wprowadzenia kogoś w błąd: dla żartu, zabawy,
w celach dydaktycznych.
Parenteza – figura retoryczna, nawiasowe wtrącenie jakieś
wyrażenia zwykle nie pozostającego w związku składniowym
z głównym tekstem.
Paronomazja – figura słów powstająca poprzez powtarzanie
wyrazów o podobnym brzmieniu, choć niekoniecznie
pokrewnym etymologicznie i posiadających to samo lub
podobne, albo też zupełnie inne znaczenie.
Perswazja – wpływanie na kogoś w celu skłonienia go, by w
coś uwierzył; przekonywanie, tłumaczenie.
Peryfraza – środek stylistyczny polegający na omówieniu,
zastąpieniu jakiegoś zjawiska, wydarzenia lub osoby bardziej
rozbudowaną wypowiedzią.
Pleonazm – połączenie wyrazów znaczących to samo lub
prawie to samo, np. masło maślane.
Poliptoton – figura słów, która powstaje przez powtarzanie
tego samego wyrazu, z reguły rzeczownika lub czasownika, ze
zmianą jego formy – zwykle przypadka lub liczby.
Polisyndeton – wielospójnik; zaliczania do figur słów
konstrukcja składniowa, w której kilka równorzędnych
członów połączonych jest tym samym spójnikiem (zwykle
spójnikiem – i).
Porównanie – wyrażenie językowe, figura stylistyczna
składająca się z dwóch części porównywanych i wyrazu
porównującego.
Postawy – jakaś osoba zajmuje względem jakiegoś obiektu
(człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, idei, zjawisk) określoną
postawę, jeśli osoba ta wykazuje stałą skłonność do
pozytywnego bądź negatywnego oceniania tego obiektu.
Pytanie retoryczne – wypowiedź w formie pytania , której
celem nie jest uzyskanie informacji, lecz uwypuklenie
oczywistości odpowiedzi.
R
Retoryka – teoria i sztuka przemawiania; krasomówstwo;
sztuka sprawnego posługiwania się mową w celu wywierania
wpływu na ludzi, związana z nią wiedza oraz praktyka.
Retrospekcja – środek stylistyczny; w utworze literackim,
dramatycznym , filmowym: przywoływanie zdarzeń
wcześniejszych od momentu rozpoczęcia akcji, fabuły.
S
Sarkazm – odmiana ironii, uszczypliwe, nacechowane
goryczą szyderstwo, nierzadko wyrażające niechęć czy nawet
wrogość.
Sentencja – zdanie lapidarne, zawierające ogólną myśl o
charakterze filozoficznym ; aforyzm, myśl, maksyma.
Stereotyp – funkcjonujący w świadomości społecznej
skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz
rzeczywistości odnoszący się do osób, rzeczy lub fałszywej
wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i nie
ulegający zmianom; szablon.
Synekdocha – figura stylistyczna polegająca na użyciu nazwy
całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub
jednego przedmiotu, także odwrotnie.
Symbol – w sztuce i literaturze: motyw, zespół motywów
będących
znakiem
pewnych
treści
ukrytych,
niejednoznacznych, często nie dających się wyrazić w inny
sposób, mający jednorazowy, nieokreślony charakter,
pozwalający na różne rozumienia i interpretacje owych treści.
Synonimia – bliskoznaczność; wyrażanie podobnej treści za
pomocą różnych form językowych. Wyrazy lub zwroty
językowe posiadające takie samo lub zbliżone znaczenie
nazywa się synonimami.
T
Tautologia – wyraz, powiedzenie powtarzające niepotrzebnie
zawartą już w wypowiedzi treść, np. wrócić z powrotem.
Teza – twierdzenie zawierające treść podstawową dla jakiejś
dziedziny ; twierdzenie, założenie, które ktoś zamierza
uzasadnić, udowodnić.
Tropy – wyodrębnione w retorycznej teorii stylu , trudne do
jasnego zdefiniowania sposoby zastępowania jednych wyrażeń
innymi – w celu skutecznego, dobitnego, plastycznego i
ozdobnego formułowania myśli.
Twierdzenie – w kontekście prowadzonej argumentacji:
kontrowersyjne zdanie, którego słuszność ma być wykazana w
następnej części wywodu, teza.
W
Wnioskowanie – rozumowanie, w którym na podstawie
wcześniejszego uznania prawdziwości pewnych zdań
dochodzi się do stwierdzenia prawdziwości kolejnego zdania –
dotąd nie uznawanego bądź uznawanego z mniejszą dozą
pewności.
Wykrzyknienie – nieodmienna część mowy wyrażające silne
stany emocjonalne, np. życzenia, rozkazy, albo imitująca
dźwięki.
Z
Zdanie – sensowna wypowiedź oznajmująca podlegająca
kryterium prawdy lub fałszu.
Bibliografia
1. Słownik współczesnego języka polskiego, red. Bogusław
Dunaj, Warszawa 1996
2. Szymanek Krzysztof, Sztuka argumentacji. Słownik
terminologiczny, Warszawa 2012
3. Beling Artur, Sztuka wystąpień publicznych, Gdańsk
2010