Skrypt

AKADEMIA BIBLIJNA
przy Kościele Zielonoświątkowym w Koszalinie, u. Jutrzenki 5
1. Skąd wzięła się Biblia?
Wprowadzenie do historii powstawania ksiąg biblijnych
od etapu przekazu ustnego, poprzez proces spisywania i redakcji,
do powstania księgi i umiejscowienia jej w kanonie Biblii.
WSTĘP
 Co to jest Biblia?
 Kto jest autorem Biblii?
Biblia to zbór ksiąg napisanych przez ludzi pod natchnieniem Bożym
w celu przekazania im objawienia o dziele zbawienia.
Biblia (grec. Bibli,a) = księgi.
Zbiór ksiąg: niektóre są bardziej obszerne (np. Księga Izajasza,
Księga Jeremiasza, 5 Ksiąg Mojżeszowych); inne bardzo krótkie
(Księga Rut, Proroctwo Abdiasza, List do Filemona, List Judy).
Niemniej wszystkie nazywamy księgami. Dlaczego? Ponieważ w
starożytności książki nie miały jak teraz formy kodeksu, ale były
zwojami. Każdy utwór był na osobnym zwoju. Chociaż niektóre
utwory dzielono na kilka zwojów (np. Psalmy), a z biegiem czasu
krótsze utwory dołączano do innych – dla wygody lub z powodów
teologicznych.
Biblia więc to tak naprawdę zbiór, kolekcja ksiąg, biblioteka.
Napisana przez ludzi: dowodzą tego liczne stwierdzenia w samej Biblii:
Iz 30,8; Jr 30,1-4; Hab 2,2-3; Łk 1,3; Dz 1,1; Gal 1,1; Ap 1,19.
Pod natchnieniem Boga: natchnienie pochodzi od rdzenia dech  tchnąć
= oddychać, dmuchać. W jeżyku hebr. oddech, dmuchanie, wiatr brzmią
j``Wr r|`j. Na język grecki przekładano to słowo terminem pneum/a
pneuma. Obydwa słowa służyły autorom biblijnym do opisywania wpływu
Boga na świat, na swoje stworzenie, także na ludzi (Rdz 1,2; Jn 3,8). Ten
wpływ (r|`j, pneuma) coraz bardziej rozpoznawano jako samego Boga, a
w Nowym poprzez dodanie przymiotnika a[gioj hagios = święty nadano
Duchowi Świętemu (πνεῦμα ἅγιον) osobowość.
Kiedy więc mówimy o natchnieniu to mówimy o takim wpływie
Boga na ludzkich autorów, które nie gwałci ich osobowości, myśli,
języka, kultury ani nawet wiedzy. Bóg, dokładniej Duch Święty
towarzyszy autorowi, prowadzi go, inspiruje go, kształtuje jego
myślenie, aby autor napisał to, co Bóg chce zakomunikować ludziom
(2 Ptr 1,21).
Objawienie o dziele zbawienia – objawienie (grec. avpoka,luyij
apokalypsis) = odsłonięcie, odkrycie, ujawnienie czegoś dotąd zakrytego,
niewidocznego, nieznanego. Aby ludzie mogli się czegoś dowiedzieć o
Bogu, Bóg musi im to objawić, ponieważ sami nie mamy możliwości badać
Boga.
Ważnym jest to, że przedmiotem, treścią objawienia jest dzieło
zbawienia, czyli uratowanie ludzi ze zła, które ściągnęliśmy na
siebie i na całe stworzenie.
Bóg nie objawia człowiekowi historii, biologii, fizyki, chemii ani
medycyny, ponieważ do tego dał mu rozum. (Książka Kod Biblii)
Rozumem jednak człowiek nie odkryje Bożego dzieła zbawienia;
wszystko, co człowiek potrafi wymyślić na temat Boga jest w
najlepszym razie bardzo… ludzkie; w najgorszym nikczemne i
okrutne.
Z tego, co powiedzieliśmy dotychczas wynika, że Biblia nie jest księgą
objawioną, ale księgą natchnioną, która zawiera objawienie. Jaka jest
różnica pomiędzy księgą objawioną a natchnioną? Taka jak między
Koranem a Biblią. Muzułmanie wierzą, że anioł Gabriel podczas długiego,
czterdziestodniowego postu Muhammada uczył go na pamięć –
Muhammad nie umiał pisać! – dokładnie, słowo po słowie, treści Koranu
(arab. qur’ān = recytacja).
Otóż ani Żydzi ani chrześcijanie nie wierzą, że Biblię dyktował
hagiografom, czyli świętym pisarzom sam Bóg, czy Jego anioł. Bóg
-2-
natchnął pisarzy biblijnych. Co ciekawe: teksty biblijne powstając przez
ponad 1000 lat zawierają objawienie, które ma charakter progresywny,
czyli postępuje, rozwija się, pogłębia, a swoje zwieńczenie, szczyt i pełnię
osiąga w… Jezusie Chrystusie (Jn 5,39) i pismach Nowego Testamentu,
które o Nim mówią. Ludzie w czasach proroków wiedzą więcej o Bogu i
znają lepiej Jego charakter, niż ludzie w czasach Mojżesza; ale Bóg,
którego ukazuje nam Jezus przekracza wszystko, co objawione mieli
Mojżesz i prorocy razem wzięci.
Zapraszam więc w podróż, która pokaże nam jak powstawała Biblia.
1. POWSTAWANIE TRADYCJI USTNYCH
Proces powstawania Biblii rozpoczyna się na długo zanim wśród Hebrajczyków
upowszechniło się pismo. Najwcześniejszy etap kształtowania się biblijnych
przekazów (łac. traditio, stąd tradycja; nie mylić ze zwyczajami) miał charakter
ustny. Starsi plemienia, rodu, rodziny opowiadali je młodszym pokoleniom, które
zapamiętywały je perfekcyjnie – sprzyjało temu brak telewizji, Internetu i…
szkoły ;-).
Oto przykłady najstarszych przekazów ustnych, które następnie zostały zapisane
w księgach biblijnych (niekoniecznie w Pięcioksięgu!):
1.1. Pieśń Debory (Sz 5,2-31)
To wg wielu badaczu ST jeden z najstarszych utworów poetyckich w
języku hebrajskim. Opowiada o zwycięskiej bitwie jaką stoczyli
prorokini-sędzia Debora i jeden z wodzów izraelskich, Barak, nad
wojskami amoryckiego wodza Sisery. Utwór powstał miedzy XII-XI
wiekiem przed Chr. Jest współczesny wydarzeniu o którym mówi1.
Dlaczego najstarszym utworem biblijnym jest utwór poetycki? Poezja
poprzez swoją rytmikę (w poezji hebrajskiej rym ma marginalne
znaczenie), powtórzenia, obrazowość, nadaje się do recytowania a nawet
śpiewania, łatwiej ją też zapamiętywać. Chronologia jest zastąpiona
J. St. Synowiec, Izrael opowiada swoje dzieje. Wprowadzenie do ksiąg: Powtórzonego Prawa, Jozuego, Sędziów,
Samuela i Królewskich, Kraków 1998, 105-106.
1
-3-
zmianą miejsca, czasu i sposobu działania Boga, który ratuje swój lud z
rąk wrogów.
Poetycki utwór został włączony do opowiadania o Deborze i Baraku
podczas redakcji Księgi Sędziów. Jego odrębność łatwo dostrzec
poprzez niewyjustowany druk.
1.2. Sagi Starego Testamentu
Do najstarszych utworów biblijnych, pierwotnie przekazywanych ustnie,
należą także sagi o biblijnych patriarchach2.
Saga to utwór epicki, opowieść, przedstawiająca dzieje jakiejś
rodziny/rodu (Rdz 4 – ród Kenitów), bohatera (Sdz 13-16 – saga o
Samsonie) lub miejsca (Rdz 19 – zniszczenie Sodomy i Gomory), często
związanego z kultem (Rdz 28,10-22 – sen Jakuba w Betel).
Ważną uwagę na temat sag hebrajskich wyraził Gerhard von Rad:
„[…] w jej kształtowaniu utrwaliły się w każdym razie historyczne,
zwłaszcza teologiczne doświadczenia pewnych czasów, […]
Zebrane są w niej zatem i skomasowane doświadczenia całych
pokoleń”.3 Jednym słowem czytając sagi można dowiedzieć się nie
tylko o samych bohaterach tych opowieści, ale jeszcze więcej o
czasach w których ją sobie przekazywano.
Przykład: Rdz 26,14nn – Izaak ma konflikt o studnię z…
Filistynami; ci jednak przybyli do Kanaanu podobnie jak
Izraelici, czyli dopiero ok. XII wieku przed Chr. Jest to więc
projekcja problemu z XI-X wieku na epokę patriarchów. W
jaki celu? Aby pokazać, że protoplaści narodu także
przeżywali podobne problemy, z podobnymi narodami4. Por.
konflikt Jakub-Ezaw jako protoplasta konfliktu Izrael Edom.
Cechą wyraźnie odróżniającą sagę biblijną od innych tego typu
opowieści jest brak tendencji idealizujących jej bohaterów, a to dlatego,
że podmiotem wewnętrznym sagi jest Bóg. Z biegiem czasu saga stała
J. St. Synowiec, Patriarchowie Izraela i ich religia, Kraków 1995, 68.
Cytat za W. H. Schmidt, Wprowadzenie do Starego Testamentu, Bielsko-Biała 1997, 64.
4
J. St. Synowiec, Pięcioksiąg. Wprowadzenie do Ksiąg: Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego
Prawa, Kraków 2000, 250-251.
2
3
-4-
się świadectwem o charakterze prorockim, przez którą człowiek mógł
usłyszeć głos Boga na temat swojego życia i wezwanie do nawrócenia.
Przykłady sag:
 Hagar i Ismael (Rdz 16 i 21,1-21) – historia rodów;
 Poszukiwanie żony dla Izaaka (Rdz 24) – zwyczaj małżeński;
 Konflikt Jakuba i Ezawa (Rdz 25,19-34; 27,1–28,9) – konflikt
izraelsko-edomski;
 Sagi o Józefie (Rdz 37–50).
1.3. Dekalogi, czyli zbiory prawne
Do najbardziej znanego dekalogu, tzw. Dziesięciu przykazań nawiążemy
później. Tutaj należy wymienić zwyczaj istniejący wśród protoplastów
Izraela, który istniał w okresie koczowniczym, aby łączyć po dziesięć
lub dwanaście nakazów lub zakazów.
Przykłady:
Wj 21,2-11 – seria dziesięciu nakazów dotyczących niewolników, które
zostały zbudowane na formule jeżeli (hebr. <a! lub yK!). Ważną
wskazówką za starożytnością tego zbioru jest nazwanie współplemieńca
hebrajczykiem (yr]b=u)! , które jest bardzo starożytne i rzadko występujące
w późniejszej literaturze już osiadłego Izraela.
Wj 23,1-9 – seria dziesięciu przykazań dotycząca sprawiedliwości5.
Kpł 18,7-18 – seria dwunastu zakazów zbudowanych na formule Nie
będziesz odsłaniał nagości… (hebr. hw`r+u# hL@g~t= al)), dotyczących życia
seksualnego, a sformułowanych w celu ochrony dobrego relacji w rodzie
koczowników6.
5
6
Tamże, 216.
Tamże, 215.
-5-
1.4. Wyrocznie prorockie
Niewątpliwie do najtrudniejszych dla czytelnika tekstów biblijnych
należą księgi prorockie. Generalnie z jednego powodu: czytania ich jak
zwartego, ciągłego tekstu i niedostrzegania, że niemal każdy rozdział
księgi prorockiej składa się z kilku lub nawet kilkunastu odrębnych
wypowiedzi prorockich, najczęściej mających charakter tzw. wyroczni
(<a%n)+ .
Poszczególne prorockie wypowiedzi można wyodrębnić po
następujących zwrotach:










Tak mówi Jahwe/Pan:…
Rzekł Jahwe/Pan:…
Wyrocznia Jahwe/Pana:…
Dlatego tak mówi Jahwe/Pan
Takie widzenie dał Jahwe/Pan:…
Słuchajcie słowa Jahwe/Pana:…
W owym dniu…
I będzie tak, że…/ I stanie się…
Biada…
Wypowiedź o …
O granicach między proroctwami informują również:
 zmiana tematu
 zmiana osoby, czasu lub miejsca
Pierwotnie prorocy nie byli pisarzami, ale sługami słowa żywego,
czyli słowa mówionego, które było kierowane bezpośrednio do
słuchaczy i które – jak wierzono – ma moc sprawczą: poruszyć
sumienie, zmotywować do zmiany lub zaszokować, sprowokować,
osądzić (por. Hbr 4,12). Aby mogło taką funkcję pełnić wypowiedzi
nie mogły być zbyt obszerne; a im krótsze, ale obrazowe,
symboliczne, tym bardziej zapadały w pamięć i serce.
Poza nielicznymi przypadkami (Iz 30,8; Jr 30.8; 36,28; Hab. 2,2)
mowy prorockie spisywali dopiero ich uczniowie, bardzo często już
po śmierci proroków, aby ich wyrocznie nie uległy zapomnieniu.
Często były świadectwem winy i sprzeniewierzenia się Izraela woli
-6-
Jahwe, za co trafili na wygnie do Babilonu. Równie często były
źródłem nadziei, że Bóg o Izraelu nie zapomniał i kiedy minie czas
kary wrócą do swojego kraju.
Przykłady:
Iz 1,2-9
1,2
oskarżenie Izraela o odstępstwo
1,3
porównanie: zwierzęta są wierniejsze od Izraela
1,4
biada: groźba nad niewiernym Izraelem
1,5-7 lament nad stanem ukaranego narodu
1,8
porównanie: Izrael jak licha chatka
1,9
porównanie: litość Boga ocaliła Jerozolimę od losu
Sodomy i Gomory
Będziemy o tym szerzej mówić na trzecim spotkaniu Akademii
Biblijnej, ale już tutaj należy zasugerować, aby proroctwa czytać i
rozważać takimi małymi, pierwotnymi fragmentami. Łatwiej je
wtedy zrozumieć, przeżyć wewnętrznie a nawet zastosować we
własnym życiu.
1.5. Psalmy, czyli pieśni z przybytku
Jedną z najciekawszych pod względem historii powstawania jest Księga
Psalmów. Obecnie jedna zwarta księga, często tłumaczona i wydawana
w oddzielnym tomie, ma za sobą długą historię. Księga Psalmów to po
prostu zbiór pieśni, które Izrael używał do kultu, być może nie tylko w
świątyni jerozolimskiej, ale i wcześniej, kiedy Arka Przymierza była
umieszczona jeszcze w namiocie i stacjonowała w różnych miejscach
(Betel, Szilo, Kiriat-Jearim). Być może śpiewano je również w innych
miejscach kultu, takich jak Gilgal lub Beer-Szeba.
Poszczególne psalmy powstawały oczywiście niezależnie od siebie, w
różnych okresach historii Izraela, komponowane przez różnych
artystów. Zachowały się tylko teksty; zapisu nutowego nie znano i
-7-
dlatego odwoływano się do melodii i tonacji znanych powszechnie
piosenek (np. Ps 22,1; 45,1; 46,1; 56,1, ale 57,1; 58,1; 59,1; 81,1).
Do najstarszych psalmów należą: Ps 19,1-7 i 29, które pamiętają jeszcze
czasy sprzed osiedlenia się Izraela w Kanaanie.7
W Starym Testamencie znajdują się również pieśni spoza Psałterza,
które są bardzo stare, jak np.: Pieśń Miriam (Wj 15,21), czy lamentacja
Dawida nad śmiercią Saula i Jonatana, która nota bene w ogóle nie
wspomina o Bogu (2 Sm 1,19-27)8.
1.6. Kerygmat Nowego Testamentu
Zjawisko kształtowania się pierwotnie ustnego przekazu/tradycji leżało
u podstaw kształtowania się Nowego Testamentu. Otóż apostołowie i
inni chrześcijańscy misjonarze głosząc Ewangelię, czyli Dobrą Nowinę
o Jezusie, pozostawiali nowonawróconym krótkie, łatwe do
zapamiętania i powtórzenia innym formuły zawierające podstawowe
prawdy wiary w Jezusa. Określana się je terminem kerygmat (od grec.
kh,rugma), co dosł. oznacza głoszenie, przekazywanie Ewangelii, nauki
chrześcijańskiej (Rz 16,25; 1 Kor 2,4; 15,14; 2 Tm 4,17).
Konieczność ustnego nauczania wynikała z faktu, że nie było jeszcze
pism, które my znamy jako Nowy Testament; Biblią chrześcijan był
Stary Testament a pierwsi chrześcijanie potrzebowali wskazówek jak
czytać i jak rozumieć jego pisma w kontekście Osoby i dzieła Jezusa.
Ponadto mocno wierzono, że ja k za czasów proroków to słowo mówione
na żywo, tzw. „żywe słowo” ma moc pociągać ludzi do zawierzenie
Bogu i przemiany ich serc. Dlatego apostoł Paweł w Rz 10,17 pisze, że
wiara pochodzi ze słuchania a nie czytania Słowa Chrystusowego.
Formuły kerygmatyczne były wykorzystywane w pismach Nowego
Testamentu a ślady ich znajdujemy w następujących fragmentach:
Mk 1,15
J. St. Synowiec, Wprowadzenie do Księgi Psalmów, Kraków 1996, 51.
J. Łach, Księgi Samuela. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, PŚST tom IV, część 1, Poznań–
Warszawa 1973, 326.
7
8
-8-
Mt 10,7
Mt 11,5
Dz 17,24nn
Rz 10,9
1 Kor 11,23b-25
1 Kor 15,3-4
Flp 2,6-11
1.7. Nowotestamentowe doksologie
Ostatni z przykładów prowadzi nas do śladów przykładów innych,
pierwotnie ustnych przekazów, zwanych doksologiami (od
występowania w nich greckich słów do,xa + lo,goj = chwała + słowo),
które były formułami uwielbieniowymi, oddającymi chwałę Bogu lub
Chrystusowi. Były uroczyście deklamowane, a być może również
wyśpiewywane jako krótkie hymny uwielbienia. Często stosowano te
formuły na zakończenie modlitw i nabożeństw chrześcijańskich, dlatego
jej cechą rozpoznawalną jest słowo amen (hebr. /m@a* = tak, prawda, niech
tak się stanie).
Doksologie często wykorzystywali autorzy nowotestamentowych listów.
Oto ich przykłady (zaczynając od końcówki Flp 2,11):
Rz 16,27
Ef 3,21
Flp 4,20
1 Ptr 4,11b
2 Ptr 3,18
Jud 25
-9-
1.8. Słowa i czyny Jezusa
Przekazywano ustnie i zapamiętywano również przekazane przez
apostołów wypowiedzi i opisy czynów samego Jezusa. Nie wszystkie
zapisano potem w ewangeliach! Np.: Dz 20,35
2. PROCES SPISYWANIE TRADYCJI
2.1. Kodeksy prawne
Proces pisywania tradycji/przekazów ustnych rozpoczął się we
wczesnym okresie historii Izraela, niedługo po jego wyjściu z Egiptu.
Niewątpliwie do najstarszych, najwcześniej spisanych tekstów, które
później znalazły się w księgach Starego Testamentu, należą teksty
prawne. Sam Mojżesz miał spisać na kamiennych tablicach (Wj 34,28)
słowa przymierza, którymi miało być dziesięć słów (Pwt 4,13), podstawa
relacji między Bogiem a wybranym ludem Izraela.
 Dekalog
Jednym z najstarszych części obszernego i wielowątkowego Prawa
jest Dekalog, czyli Dziesięć przykazań, dosł. Dziesięć słów (od grec.
LXX, która przetłumaczyła hebr. <yr]b*D+h^ tr\v#u& jako de,ka lo,gouj –
Wj 34,28; Pwt 10,4; natomiast Pwt 4,13 ma de,ka r`h,mata), które było
przymierzem Jahwe z Izraelem.
Tekst Dekalogu z Wj 20,1-17.
Za starożytnością dekalogu przemawia jego kształt przypominający
hetyckie traktaty przymierza, które zawierano w XIV i XIII wieku
przed Chr., a których ślady znaleziono na terenie Palestyny 9 .
Hetyci to starożytny lud posługujący się indoeuropejskim językiem hetyckim, który około XVII wieku p.n.e.
stworzył potężne państwo z centrum w Hattusa (dzisiejsze Boğazkale) w Anatolii (dzisiejsza Turcja). Potęga
państwa opierała się na znakomicie, jak na owe czasy, uzbrojonej armii (broń z żelaza, zbroje, doskonałe rydwany
bojowe). W okresie swojej największej świetności Hetyci kontrolowali Anatolię, północną Mezopotamię, Syrię i
Palestynę. Państwo Hetytów upadło około 1200 p.n.e. prawdopodobnie pod naporem Ludów Morza, chociaż
nieliczne hetyckie miasta-państwa w północnej Syrii przetrwały do roku 708 p.n.e.
9
- 10 -
Przymierza hetyckie – podobnie jak dekalog biblijny składały się z
następujących części10:
1) wstęp z przedstawieniem imienia suzerena;
2) wprowadzenie historyczne z przypomnieniem, co suzeren uczynił
dla wasala;
3) zasady przymierza, czyli obowiązki wasala;
4) błogosławieństwa za wypełnianie przymierza i przekleństwa za
jego złamanie.
Ostatni punk nie występuje w Wj 20,1-17, ale w obszernej formie
występuje w Pwt 28,1-69.
Podczas wędrówki po pustyni i po osiedleniu się nadal spisywano prawa
zarówno te, które określilibyśmy jako rytualne, czy kultowe, jak i te,
które dotyczyły spraw cywilnych, kryminalnych, społecznych i
ekonomicznych. Izrael przeszedł jak każde inne społeczeństwo i państwo
drogę od prawa zwyczajowego do prawa skodyfikowanego.
2.2. Wielkie tradycje starotestamentowe
W państwie stworzonym przez Dawida a następnie odziedziczonym i
jeszcze bardziej rozbudowanym przez Salomona, Izrael po raz pierwszy
był zjednoczony i do pewnego stopnia zintegrowany. Pojawiła się
intelektualna potrzeba i kulturowe możliwości, aby różne ustne przekazy
dotyczące początków narodu zebrać i utrwalić na piśmie. Wymagał tego
również interes państwa, ponieważ dwanaście plemion potrzebowało
„duchowego” fundamentu dla swojej jedności.
Na podstawie używanych imion Boga i innych cech językowych,
stylistyki i powtórzeń, w Pięcioksięgu uczeni wyróżnili cztery tradycje,
cztery źródła, cztery nurty pierwotnie odrębnych przekazów, które
następnie połączono11.
 źródło jahwistyczne – pochodzą z niego te teksty Pięcioksięgu, które
używają na określenie Boga imienia Jahwe – stąd nazwa
„jahwistyczne”. Dzieło to powstało prawdopodobnie w epoce
10
11
Por. J. St. Synowiec, Dziesięć Przykazań. Wj 20,1017; Pwt 5 6-20, Kraków 1999, 31-32.
W. Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1985, 61-69.
- 11 -
Salomona, a może nawet na jego dworze. Charakteryzuje się
barwnym, dosłownym językiem, opisuje Boga jak człowieka
(antropomorfizmy i antropopatyzmy). To właśnie to źródło używa
imienia Boga jeszcze przed objawieniem go Mojżeszowi w Wj 3,14.
 źródło elohistyczne – nazwa pochodzi od faktu, że w tych
fragmentach imię Jahwe nie występuje! Na określenie używa się
natomiast imienia <yh!la
) $ lub tylko la@, co znaczy po prostu Bóg.
Najprawdopodobniej to dzieło powstało już w niewoli babilońskiej i
radykalnie wypełniało III przykazanie Dekalogu o nienadużywaniu
imienia Jahwe.
 źródło deuteronomistyczne – nazwa pochodzi od grec.
deuterono,mion = drugie prawo lub powtórzone prawo. Tak się
nazywa Piąta Księga Mojżeszowa. Jest starsza od źródła
elohistycznego i powstała najprawdopodobniej w Królestwie Izraela,
czyli wśród dziesięciu plemion północnych, po rozpadzie monarchii
Salomona.
 źródło kapłańskie – to najmłodsze ze źródeł Pięcioksięgu, powstałe
najprawdopodobniej w niewoli babilońskiej na kanwie
uświadomienia sobie pod wpływem proroków, że utrata wolności i
kraju była skutkiem złamania przymierza i zlekceważenia Prawa.
Charakteryzuje się zwięzłością, koncentruje na przepisach
kultowych, genealogie, przypisuje kapłanom i Lewitom bardzo dużą
rolę – stąd nazwa.
Przykłady:
Opis stworzenia Rdz 1-2
Potop w Rdz 69 – 8,22
Ile zwierząt Rdz 6,19-20 i 7,8-9.14-16 a 7,2-3
Jak długo trwał potop Rdz 7,12 a 7,24 i 8,3-4 i 13-14
Różne określenia Boga?
Opis potopu to jeden z najbardziej widocznych przykładów
połączenia źródła jahwistycznego i kapłańskiego. Dlaczego
bez ich synchronizacji? Przekazu – nawet ustnego – nie można
zmieniać!
- 12 -
To również przykład tego jak na to samo wydarzenie można
patrzeć przez różne pryzmaty (por. ewangelie).
2.3. Powstawanie zbiorów wyroczni prorockich
Spisywane były również wyrocznie prorockie. Początek tego procesu to
okres załamywania się państwowości izraelskich pod naporem
imperiów, najpierw asyryjskiego a następnie babilońskiego.
Dostrzeżono wartość i prawdziwość tego, co głosili prorocy. Należało
ich słowa przypomnieć narodowi i odnowić go wg tego, do czego
prorocy wzywali.
Kto spisywał proroctwa? Wydaje się, że Habakuk (Hab 2,2) i Ezechiel
(Ez 24,2) czynili to sami, Izajasz miał uczniów (Iz 8,16), a Jeremiasz
sekretarza Barucha (Jr 36,4).
2.4. Tradycje „historyczne”
Także już na zesłaniu w Babilonie zaczęto spisywać historię Izraela w
tzw. księgach historycznych, które dzisiaj znamy pod nazwami ksiąg:
Jozuego, Sędziów, Samuelowych i Królewskich. Ze względu na
używane słownictwo, identyczność stylu, wspólną myśl i cel wszystkie
te księgi stanowią jedno dzieło, „trylogię” izraelską. Dlaczego nie
tetralogię? Ponieważ Księgi Samuelowe i są tak ze sobą powiązane
tematycznie – powstanie i rozwój monarchii Izraela, że jeszcze po II
wojnie o Księgach Samuelowych pisano jako o 1 i 2 Księdze
Królewskiej, a pozostałe określane były jako 2 i 4 Księga Królewska.
Autor tego dzieła znał i był pod przemożnym wpływem Księgi
Powtórzonego Prawa, co widać w głównej myśli: Bóg wybrał Izraela na
swój lud i zawarł z nim przymierze, ale Izrael złamał to przymierze
zdradzając Jahwe i za to spotkała go kara niewoli. A przypomnijmy, że
Księga Powtórzonego Prawa ma kształt przymierza i zawiera obietnice
błogosławieństwa jak i ostrzeżenie kary (Pwt 28; 30,19). Dlatego bibliści
nazywają księgi Joz–Krl deuteronomistycznym dziełem historycznym.
Autor lub autorzy tego dzieła korzystają z wcześniejszych spisanych
ksiąg, które nie przetrwały do naszych czasów:
- 13 -
Księga Prawego (Joz 10,13; 2 Sm 1,18)
Księga Dziejów Salomona (1 Krl 11,41)
Księga Dziejów Królów Judzkich (1 Krl 14,19. 29; 15,7. 23)
Księga Dziejów Królów Izraelskich (1 Krl 15,31; 16,5. 14)
Księga Wojen Jahwe (Lb 21,14)
2.5. Zbiory psalmów
Spisywane są również psalmy, wydaje się, że kolejno w pięć oddzielnych
zbiorów:
1) Ps 1-41 To tzw. zbiór dawidowy. Zakończenie ma podwójne
amen ;
2) Ps 42-72 Rozpoczyna się „śpiewnikiem Koracha”, a kończy
również psalmami dawidowymi. Wyraźne zakończenie.
3) Ps 73-89 Rozpoczynają go psalmy Asafa a kończy Etana
Ezrachity. Zakończenie z podwójnym amen.
4) Ps 90-106
Rozpoczyna pieśń Mojżesza; w zakońzceniu
podwójne amen.
5) 107-150
Poszczególne zbiory były przeredagowywane i uzupełniane.
Np. niektóre psalmy powtórzono (Ps 14 i 53; Ps 40,14-18 i Ps
70; Ps 57,8-12 i Ps 60,7-14).
Jedne połączono (np. Ps 19,16 i 7,14)
A inne podzielono (np. Ps 9 i Ps 10 – alfabetyczny układ strof
i brak tytułu w drugim psalmie; Ps 42 i Ps 43 – struktura
poetycka, wspólny refren i brak tytułu w drugim psalmie).
2.6. Zbiory przysłów
Nie mówiliśmy wcześniej, ponieważ trudno coś powiedzieć o historii
przysłów przed ich spisaniem, choć niewątpliwie taka była: przysłowia
- 14 -
– nawet współcześnie – to głownie przekaz ustny. Natomiast na pewno
przysłowia zaczęto spisywać w okresie monarchii, szczególnie za króla
Salomona, który sam uchodził za wyjątkowo mądrego władcę i twórcę
przysłów.
Można wyróżnić kilka zbiorów przysłów, które następnie połączono w
jednej księdze:
1–9
Introdukcja na temat natury i wartości mądrości
10,1 – 22,16
Przysłowia Salomona
22,17 – 24,34
Słowa mędrców
25 – 29
Przysłowia Salomona
30,1-30
Przysłowia Agura
31,1-31
Przysłowia Lemula
2.7. Spisywanie słów i czynów Jezusa (źródła ewangelii)
Najstarszymi pismami Nowego testamentu wcale nie są ewangelie, ale
listy, które powstają od lat 40 (najstarsze są Listy do Tesaloniczan). Od
lat 60-tych są spisywane słowa i czyny Jezusa, a ma to związek z
opóźnianiem się paruzji i kolejnymi – najczęściej męczeńskimi –
śmierciami apostołów. W trosce, aby to, co słyszeli od Jezusa i widzieli
w Jego życiu nie zostało zapomniane lub przekręcone, sami apostołowie
– jak Mateusz i Jan – lub ich uczniowie – jak Marek i Łukasz – spisują
słowa i czyny Jezusa.
Piszę „słowa i czyny” ponieważ to nie są jeszcze ewangelie w takiej
postaci jak je dzisiaj znamy. Może za wyjątkiem Ewangelii wg Łukasza,
ponieważ to on pisze wyraźnie, że już przed nim wielu pisało, a on
postanowił to przebadać i jeszcze raz opisać (Łk 1,1-3).
Łukasz miał więc przed sobą wiele źródeł i to pisanych. Z pewnością
wśród tych źródeł była Ewangelia wg Marka, którą wg starożytnych
informacji, jako pierwszy spisał Marek, kuzyn Barnaby, słuchając
apostoła Piotra.
- 15 -
Z Ewangelii wg Marka korzystał również Mateusz. Skąd to wiadomo?
Otóż łatwo dostrzec, że trzy ewangelie: Mateusza, Marka i Łukasza, są
do siebie bardzo podobne (w przekładach zaznaczane są te podobne
fragmenty pod nagłówkiem perykopy). Kiedy zestawimy je razem, obok
siebie, to możemy obliczyć, że:
Ew. Marka
Ew. Mateusza
Ew. Łukasza
61
233
235
564
235
600
600
330
To, co widać oznacza, że Mateusz ma z Markiem wspólnych 600
wersetów, a Łukasz 330 – to dowód na to, że obaj korzystali w Marka,
choć Łukasz w mniejszym stopniu.
Ale widzimy coś jeszcze: Mateusz i Łukasz mają wspólnych 235
wersetów, których nie ma u Marka. Tzn. że obaj musieli korzystać z
jakiegoś źródła, którego nie znamy. Co ciekawe, są to wyłącznie mowy
Jezusa.
Stąd wyprowadza się wniosek, że było jeszcze jakieś źródło, w nauce
określa się je literą Q od niem. quelle = źródło. Niektórzy traktują to
niezwykle sensacyjnie, ale niepotrzebnie: źródeł było wiele o czym pisze
sam Łukasz.
3. PROCES REDAKCJI I POWSTAWANIE KSIĄG
Być może jeszcze w Babilonie, być może po powrocie z wygnania, żydowscy
skrybowie zbierają jedyne świadectwa swojej tożsamości: spisane
przekazy/tradycje: od proroctw, opowieści o patriarchach, poprzez
dokumenty prawne, po śpiewniki świątynne i przysłowia. Przy czym to nie
jest tylko zbieranie i przepisywanie, ale także łączenie w jednym tomie
przekazów/tradycji dotyczących tego samego tematu, tej samej osoby, czy
aspektu życia. Ludzi, którzy tego dokonywali nazywamy redaktorami: każdy
- 16 -
z nich wniósł coś ważnego opracowując tytuły ksiąg i ich części, dodając
uwagi historyczne i daty.
3.1. Powstanie Pięcioksięgu
Jednym z pierwszych dzieł jest niewątpliwie Pięcioksiąg lub jak go
nazywa Biblia – hr`oT, co niezbyt szczęśliwie tłumaczy się jako Księga
Prawa, ponieważ hebr. hr`oT to pouczenie, wskazówka jak żyć, zasada
jak postępować a nie coś na kształt naszych post-rzymskich kodeksów
prawnych.
Pięcioksiąg został skompilowany z materiałów (wg kolejności
występowania w dzisiejszym kształcie) poetyckich (Rdz 1; pieśń
Mojżesza i Miriam), opowiadań o prapoczątkach, sag o patriarchach i
wyjściu, tekstów prawnych i genealogii.
Całe dzieło podzielono na pięć części, które opisują chronologicznie:
początki, wyjście z Egiptu i ukonstytuowanie się wspólnoty, zbudowanie
zasad relacji Izraela z jego Bogiem i wędrówka do ziemi obiecanej,
przygotowanie do jej zdobycia i podział jej między plemiona, po
powtórzenie wszystkiego na granicy Kanaanu i odnowieniem
przymierza.
Poszczególne księgi Żydzi nazywają od ich pierwszych słów:
Byreszit = Na początku; Szymot = Imiona; Wajikra = I zawołał;
Bammidbar = Na pustyni; Dewarim = Słowa.
3.2. Deuteronomistyczne dzieło historyczne
Deuteronomistyczne dzieło historyczne podzielono na zgodnie z
epokami ich bohaterów: pierwsza to okres Jozuego, druga to epoka
sędziów, trzecia i czwarta to czasy Samuela i dwóch pierwszych królów
zjednoczonego Izraela, piąta i szósta to epoka monarchii, najpierw
zjednoczonej i silnej a potem podzielonej i upadającej.
- 17 -
3.3. Księgi Izajasza, Jeremiasza i Zachariasza
Pisma proroków są redagowane i uzupełniane.
Iz 6,1nn – prorok Izajasz żyje w Jerozolimie w drugiej połowie VIII
wieku przed Chr. Prorokuje do królów Jotama, Achaza, Hiskiasza i i
Manassesa. Dlaczego więc w Iz 40,1-3nn jest mowa w czasie
dokonanym o niewoli i wezwanie, aby wracać do Jerozolimy a w Iz 45,1
o Cyrusie, władcy perskim, który pokonał Babilon i pozwolił Żydom
wrócić do ojczyzny. Obydwa powyższe wydarzenia dzieją się w drugiej
połowi VI wieku przed Chr., czyli dwieście lat później! Gdyby słowa te
wypowiedział prorok z VIII wieku, to by mówił w czasie przyszłym, a
nie przeszłym.
Rozdziały 40-66 Księgi Izajasza pochodzą z okresu po niewoli, ale
mają wiele wspólnego z pierwszą częścią księgi, która przeplata się
mowami o grzechu Judy i zapowiedzią kary za nie oraz obietnicami
łaski i odnowienia narodu. Oto nadszedł czas: Bóg wypełnia
obietnicę łaski i powołał proroka, który to wszystkim oznajmia.
Może także miał na imię Izajasz, taki Drugi Izajasz, po grecku
Deuteroizajasz? W każdym razie dołączono jego proroctwa do
proroctw Pierwszego Izajasza.
Podobnie jest z Jeremiaszem i Zachariaszem (1-8 i 9-14).
Wszystkie księgi prorockie są zaopatrywane przez redaktorów w
tytuły i uwagi historyczno-chronologiczne. O proroku najczęściej
mowa jest w trzeciej osobie i mają charakter prozatorski, kiedy
proroctwa najczęściej są poezją.
3.4. Księgi mądrościowe (Przysłów, Hioba i Koheleta)
Nie wspomnieliśmy tutaj jeszcze o Księdze Hioba, która jest o tyle
ciekawa, że składa się z części mającej charakter opowieści, sagi (rozdz.
1-2 i 42,10) oraz dysputy (rozdz. 3-41,9). Obie części różnią się
charakterem: proza i poezja. Tak jakby w opowieść wtrącono dysputę.
Co ciekawe dysputa toczy się bez świadomości rozdz. 1-2!
Wszystko po to, aby przerwać związek jak nawet Izraelici czynili
pomiędzy złem a Bogiem oraz ukazać bezsilność człowieka i jego logiki
- 18 -
w ustalaniu przyczyn zła, szczególnie przyczyn zła w życiu człowieka
pobożnego.
4. PROCES KANONIZACJI
4.1. Stary Testament
 Idea „księgi świętej” w judaizmie przełomu er
 Księgi najstarsze i najmłodsze
 Kształt kanonu żydowskiego:
o Tora (Prawo)
o Newim (Prorocy)
o Ketuwim (Pisma)
 Powstanie i znaczenie Septuaginty
 Rewolucja Marcin Lutra
 Trzy kanony:
o żydowsko/protestancki,
o katolicki
o prawosławny
4.2. Nowy Testament
 Źródło autorytetu pism nowotestamentowych
o Apostolskość
o Powszechność (katolickość)
o Zgodność z Tradycją Apostolską
 Historia kanoniczna pism nowotestamentowych
o Listy
o Ewangelie i Dzieje Apostolskie
o Apokalipsa Jana
PODSUMOWANIE
- 19 -