Kamila Dzika-Jurek Problem ciężaru. Melancholia w twórczości

Kamila Dzika-Jurek
Problem ciężaru.
Melancholia w twórczości Magdaleny Tulli
Streszczenie
Podstawowym celem niniejszej rozprawy jest opisanie melancholijnego wymiaru (ze
szczególnym wskazaniem na źródło owej melancholijności) twórczości Magdaleny Tulli –
jednej z najciekawszych współczesnych polskich pisarek. Jest to jednocześnie całkiem nowe
spojrzenie na prozę warszawskiej pisarki, jako że dotąd badacze i krytycy zajmujący się
utworami Tulli wskazywali raczej na ich daleki od melancholijnego – wręcz wyzywająco
„lekki”, postmodernistyczny charakter. Do twórczości warszawskiej prozaiczki przylgnęły
m.in. stygmatyzujące określenie „literatury zrobionej z literatury”, które jednocześnie
odmawiały tym powieściom referencjalnych możliwości. Autorka dysertacji, przeciwnie, już
na początku swojej pracy formułuje hipotezę badawczą, według której wszystkie powieści
warszawskiej pisarki – od debiutanckiej powieści Sny i kamienie aż po ostatnią, wydany w
2014 roku Szum – mają w sobie ten sam gorzki, melancholijny ton i noszą w sobie „ciężar”
jakiejś prawdziwej (autobiograficznej?) historii.
Większość badaczy zdawała się nie dostrzegać, że autotematyczne historyjki z
utworów Tulli mogą się odnosić do konkretnej rzeczywistości. Pisali o nich, że są jedynie
„ćwiczeniem warsztatowym z fabularyzacji”, a niezrozumiałe dla siebie motywy tej prozy
określali jako „pisarską ekstrawagancję”. Dopiero wydanie w 2011 roku autobiograficznych
(„łatwych” – według autorki) Włoskich szpilek, jak się okazało, wreszcie pozwoliło Tulli
„porozumieć” się z czytelnikami – jak to określiła w jednym z wywiadów – w „ważnej dla
siebie sprawie”. Ta „sprawa” to trauma wojny i obozu koncentracyjnego, z którego matka
pisarki ocalała jakimś cudem, a także cała, jak pisze we Włoskich szpilkach Tulli, wynikła z
tego „energia przemocy” i pogardy, jaka długo jeszcze po wojnie niszczyła ludziom życie, nie
omijając niestety życia samej autorki Trybów, i to u jego zarania – dzieciństwa pisarki. W ten
oto sposób smutna geneza życia autorki, jak się okazuje źródło melancholii w jej twórczości,
stała się w pewien sposób genezą niniejszej rozprawy.
Zanim jeszcze ukazały się autobiograficzne Włoskie szpilki, zastanawiała mnie
podczas lektury powieści Tulli niezwykła konsekwencja, z jaką pisarka używa pewnych
metafor w swojej prozie oraz obecność w nich stale tych samych motywów. Ponieważ nawet
jeśli – myślałam wówczas – przyjąć, że zasadniczy brak fabuły w powieściach autorki Snów i
kamieni uzasadnia ich „postmodernistyczną” lekturę, to dlaczego tak utalentowana i mimo
wszystko doceniania autorka, miałaby pisać książki wciąż o tym samym? Najważniejszym
więc pytaniem, zdawało mi się to: z czego wynika u warszawskiej prozaiczki ten upór w stylu
– w „literze” powieści, jej konstrukcjach, w sposobie obrazowania?
Autobiograficzny
charakter
Włoskich
szpilek
utwierdził
moje
wcześniejsze
przypuszczenia i skłonił do głębszego wniknięcie w tę artystyczną propozycję, która u swych
źródeł okazała się być głęboko melancholijna. Pisarstwo Magdaleny Tulli zostało dosłownie
wręcz zbudowane na traumie, na wczesnym (w dzieciństwie) doświadczeniu braku i straty.
Ujawnione przez pisarkę we Włoskich szpilkach oraz w najnowszej powieści Szum bolesne
fakty z jej biografii (przede wszystkim toksyczna relacja z matką), okazały się owym
„ciężarem” – figurą, która konsekwentnie od debiutu pojawiała się w utworach Tulli, i którą z
pewną intuicją i zaciekawieniem śledziłam od pierwszej lektury tych tekstów.
Równocześnie zapoznanie się ze stanem badań na temat melancholii, pozwoliło mi
sformułować założenie o stałej obecności figury ciężaru w melancholii: od momentu
pojawienia się słynnej teorii humoralnej Hipokratesa aż do współczesności (na przykład w
pracach psychiatrycznych Antoniego Kępińskiego). Zatem choć melancholię opisać można z
wielu różnych perspektyw (estetycznej, antropologicznej, egzystencjalnej, filozoficznej i etc.),
w wielu różnych terminach i językach (łac. acedia, gr. splen i ang. spleen, ennui, duń.
Tungsind, etc.) – to w każdym przypadku zawierają w sobie element wagi bądź ciężaru.
Dlatego punktem wyjścia mojej rozprawy i „zapleczem badawczym” do interpretacji
wybranych utworów Tulli uczyniłam syntetyczne spojrzenie na melancholię przedstawianą
przez wieki przez artystów i naukowców ze szczególnym wyeksponowaniem znaczenia
(„rangi”) figury ciężaru i figur synonimicznych.
W istocie cała proza warszawskiej pisarki (co odnotowuję skrupulatnie w każdej z
analitycznych części mojej rozprawy) przesiąknięta jest metaforyką ciężaru. Dlaczego? Na to
pytanie odpowiada sama autorka W czerwieni, która w centrum dwóch ostatnich powieści
(Włoskie szpilki i Szum) stawia swoją matkę – byłą więźniarkę obozów koncentracyjnych.
Jednocześnie w ten sposób Tulli odsłania, że u podstaw świata, w którym żyje (a który jest
pierwowzorem dla świata jej powieści) leży jej toksyczna relacja z rodzicielką. Warszawska
prozaiczka pisze dosłownie o „ciężarze” cierpienia, jaki nosi od czasu wojny jej matka, a
którego część starała się od zawsze „przerzucić” na swoje dziecko (Tulli).
Ta problematyka zawęźla się w prozie Magdaleny Tulli w przedstawieniach
melancholii jako choroby potraumatycznej. Jej główną przyczyną jest „dotknięcie” historii,
zmysłowe doświadczenie traumy wojny, które tak boleśnie naznaczyło życie matki pisarki.
Dlatego autorka Skazy metaforyzuje melancholię w swoich utworach również jako swego
rodzaju „infekcję” pamięci, którą zarażają się kolejne pokolenia Zagłady (drugie, trzecie,
itd.), a co stało się udziałem warszawskiej pisarki. To sprawia, że przychodzimy na świat w
rzeczywistości już czymś „obciążonej”. Przestrzeń Środkowej Europy, gdzie Zagłada miała
swoje epicentrum, jest tego szczególnym przykładem. To przestrzeń, w której „ciężar”
substancji Zagłady bywa odczuwalny zmysłowo. W materii, z której zbudowany jest
współczesny świat do dzisiaj obecne są pierwiastki Zagłady, jej substancjalny ślad – popiół z
ludzkich ciał, „tłusta” glina, w której zasypywano ofiary wojny. Dlatego namacalność, świata
po Zagładzie jest taka ważna w prozie autorki Loterii. Najważniejszą reprezentacją tego
krajobrazu zniszczonego przez wojnę jest dosłownie matka z Włoskich szpilek, jej postać,
którą córka określa jako „imperium”. To ona „dźwiga” w tym świecie najwięcej, próbując
część tego „ciężaru” przerzucić na dziecko. Jej specyficzna, oziębła postawa wobec świata i
bliskich jej osób, zimne, „lodowatoniebieskie” spojrzenie i „usztywnione” pozy, jakie
przybiera, mają metaforyzować ową oziębłość i pustkę świata powojennego (poobozowego),
w którym więzi międzyludzkie niszczyć będzie jeszcze długo po wojnie błądząca „energia
cierpienia, żalu i nienawiści”. Tę „energię” przejmują dzieci, kolejne generacje „zatrute”
metaforycznie i dosłownie (przez geny) Zagładą.
Czytana z tej perspektywy twórczość Magdaleny Tulli ujawnia swój arcyciekawy
rytm. Jawi się jako przykład dojrzałej „pełnej” struktury literackiej, zaplanowanej przez samą
autorkę w najdrobniejszych szczegółach, jednocześnie zaś w której kompulsywnie
(nieświadomie) powracają pewne aspekty z życia melancholika. Co jest, jak myślę,
największą wartością tej twórczości i co wskazywałoby na niezwykłe znaczenie jej
interpretacji, odsłaniającej dla wnikliwych czytelników nowe możliwości literaturoznawczej
lektury: wnikania w „obszary”, w które wchodzić nie czuje się kompetentna żadna inna
dziedzina niż filologia, badająca dziś (czego autorka W czerwieni wydaje się mieć szczególną
świadomość) tekst jako „przygodę ciała i znaków”.
The concept of burden.
Melancholy in Magdalena Tulli’s works
Summary
The basic aim of this dissertation is to describe the melancholic dimension (with a
particular focus on the source of this emotion) of Magdalena Tulli’s works – one of the most
interesting contemporary Polish writers. At the same time, it is a completely new look at the
prose of the Warsaw writer because up to now researchers and critics dealing with Tulli’s
writings have pointed out their far from melancholic – even provocatively “light,” postmodern
character. To the works of the Warsaw prose writer stuck, among others, the stigmatizing
term of “the literature made of literature” that simultaneously denied these novels referential
abilities. The author of dissertation, on the contrary, already at the beginning of her paper
formulates the research hypothesis, according to which all novels of the Warsaw writer – from
the debut novel Dreams and Stones to the latest, published in 2014 Noise – have the same
bitter, melancholic tone and carry a “burden” of a real (autobiographical?) story.
Most researchers seemed not to notice that self-referential stories from Tulli’s writings
may refer to a specific reality. They wrote about them that they are merely a “technique
exercise in fictionalization”, and motifs of this prose that they found obscure, described as
“writing eccentricity.” Only the publication in 2011 of autobiographical (“easy” – according
to the author) Italian High Heels, as it turned out, finally allowed Tulli to “communicate”
with readers – as she described in one of interviews – in “the issue that was important to her.”
This “issue” is the trauma of war and concentration camp which the writer’s mother somehow
survived as well as the entire, as Tulli writes in Italian High Heels,” “energy of violence” and
contempt which resulted from this and long after the war still destroyed people’s lives,
unfortunately, including the life of the author of Moving Parts, just at its beginning – the
writer’s childhood. Therefore, the sad background of the author’s life, as it turns out the
source of melancholy in her works, became in some way the background of this dissertation.
Before the publication of autobiographical Italian High Heels, when reading Tulli’s
novels I wondered about remarkable consistency with which the writer uses certain metaphors
in her prose and the presence of recurring motifs in these writings. Since even if – I thought at
this time – assuming that the fundamental lack of plot in the works of the author of Dreams
and Stones justifies their “postmodern” reading, why such talented and after all appreciated
author would continuously write books about the same thing? Thus, the most important
question to me seemed to be: what is the reason behind the Warsaw writer’s persistence in the
style – in the “letter” of the novel, its constructions, means of imagery.
Autobiographical character of Italian High Heels confirmed my previous assumptions
and inclined me to the deeper insight into this artistic offering which at its sources turned out
to be profoundly melancholic. The writing of Magdalena Tulli was literally simply built on
the trauma, on the early (childhood) experience of lack and loss. Revealed by the writer in
Italian High Heels and in the latest novel Noise painful facts from her biography (above all a
toxic relationship with her mother) turned out to be this “burden” – the figure that consistently
from the debut appeared in Tulli’s writings, and which with some intuition and interest I
followed from my first reading of these texts.
At the same time, becoming familiar with the state of research on the topic of
melancholy, allowed me to formulate the assumption about the constant presence of the figure
of burden in melancholy: from the moment of the appearance of the famous Hippocrates’
humoural theory till the present day (for instance, in Antoni Kępiński’s psychiatric works).
Therefore, although melancholy can be described from many different perspectives (aesthetic,
anthropological, existential, philosophical, etc.) in many different terms and languages (Latin
– acedia, Greek – splen and English – spleen, ennui, Danish – Tungsind, etc.) – in every case
they contain the element of gravity or burden. That is why the starting point of my dissertation
and “research background” to interpret selected Tulli’s writings is the synthetic look at the
melancholy presented throughout the centuries by artists and scientists, with special emphasis
on the significance (“rank”) of the figure of burden and synonymous figures.
In essence, the entire prose of the Warsaw writer (what I note scrupulously in every
analytical part of my dissertation) is steeped in the imagery of burden. Why? This question is
answered by the author of In Red herself, since in the centre of her two last novels (Italian
High Heels and Noise) she puts her mother – former prisoner of concentration camps.
Simultaneously, in this way Tulli reveals that at the foundation of the world in which she lives
(and which is the prototype for the world of her novel) lies her toxic relationship with her
mother. The Warsaw prose writer writes literally about the “burden” of suffering which her
mother bears since the war and the part of which she always tried to “transfer” onto her child
(Tulli).
This issue reveals in the depiction of melancholy as a posttraumatic disease. Its main
cause is the "touch" of history, sensual experience the trauma of war that was marked the
writer’s mother so painfully. That is why the author of Flaw metaphorizes melancholy in her
writings also as “an infection” of memory which contaminates consecutive generations of the
Shoah (the second, third etc.) and which has become the experience of the Warsaw writer. As
a result, we are born into a reality which already carries a certain “burden”. The space of
Central Europe, once the epicenter of the Shoah, is a special example thereof. It is a space
where the “burden” of the substance of the Shoah can sometimes be felt through the senses.
The matter building the contemporary world still contains elements of the war, a material
trace of the war – ashes of human bodies, “fat” clay in which the victims of the war were
buried. That is why the tangibility of the world after the Shoah is so important in the works of
the author of The Lottery. The most important representation of this landscape destroyed by
the war is, literally, the mother from Italian High Heels whom her daughter describes as “the
empire”. It is her who carries the biggest burden in this world, attempting to pass on some of
the “weight” to the child. Her particular, cold attitude towards the world and people close to
her, the cold “icy blue” stare and “stiffened” poses she assumes are to metaphorize this
coldness and emptiness of the post-war (post-concentration camp) world where long after the
war bonds between people will still be undermined by the floating “energy of suffering,
sorrow and hatred”. This energy is absorbed by the children, consecutive generations
“poisoned” in a metaphorical and literal (via genes) sense by the Shoah.
When read from this perspective, the works of Magdalena Tulli reveal their extremely
interesting rhythm. They emerge as an example of a mature, “full” literary structure, planned
by the author herself to the tiniest details in which some aspects of a melancholic's life
resurface in a compulsive (unconscious) manner. This indicates a special meaning of the
interpretation of these works, which, for insightful readers, discloses new possibilities of
literary study of these writings: penetrating the “areas” which no science apart from philology
feels competent to access, studying today (what the author of In Red seems to be especially
aware of) the text as “an adventure of the body and signs”.