Proces internacjonalizacji sektora bankowego w Polsce

Wiktor Daruk
Barbara Michalewska
Bartłomiej Stalkowski
Proces internacjonalizacji sektora bankowego w Polsce – realne zagrożenie,
czy nieuzasadnione obawy?
Słowa kluczowe: internacjonalizacja, system bankowy w Polsce, struktura sektora bankowego, kapitał
zagraniczny
Abstrakt: Artykuł traktuje o internacjonalizacji sektora bankowego w Polsce. Przedstawia przebieg tego
zjawiska na przestrzeni lat z uwzględnieniem intensywności, charakteru i kierunków zachodzących przemian.
Celem jest odniesienie się do zarzutów stawianych przez sceptyków oraz przedstawienie merytorycznych
dowodów stanowiących odpowiedź na przedstawiane przez nich tezy.
Wprowadzenie
Na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat doszło do dynamicznych przemian w
gospodarkach większości państw świata. W wyniku deregulacji, liberalizacji przepływów
kapitałowych, zmianom technologicznym i rozwojowi rynków kapitałowych dochodzi do
globalizacji systemów finansowych. Dotyczy to w dużej mierze także systemów bankowych.
Internacjonalizacja (umiędzynarodowienie), w odniesieniu do systemów bankowych,
może być rozumiana jako „proces wychodzenia poza ramy rynku krajowego, jak i
wchodzenia inwestorów do banków krajowych1”. Przejawia się w głównej mierze wzrostem
transakcji zagranicznych i rozwojem konglomeratów finansowych. Globalizacja natomiast
cechuje się większą skalą działania i złożonością powiązań, gdyż proces ten wykracza poza
granice danego regionu. Oba zjawiska są wielopłaszczyznowe i mogą być też rozumiane w
innych kontekstach.
Wejście na rynek krajowy zagranicznych instytucji finansowych przynosi ze sobą
liczne korzyści. Wśród nich najczęściej wymienia się: wzrost konkurencji między
instytucjami, know-how, innowacje, rozwój oferty usług i wzrost reputacji lokalnych banków.
Negatywne efekty mogą być związane ze wzrostem ryzyka wystąpienia nieprawidłowości
funkcjonowania instytucji finansowych i występowaniem zjawiska zarażania.
Proces internacjonalizacji dotyczy również sektora bankowego w Polsce. Zagraniczne
instytucje miały ułatwić rozwój bankowości i integrację ze światowym systemem
1
J.K. Solarz, P. Wyczański, Internacjonalizacja i globalizacja systemów bankowych (Doświadczenia
zagraniczne i wnioski dla Polski), „Bank i Kredyt” 1997, nr 6, str. 100
przepływów kapitałów2. Z obecnością kapitału zagranicznego w sektorze bankowym wiązały
się obawy dotyczące:
- pogorszenia warunków działalności banków krajowych na skutek nasilenia konkurencji ze
strony zagranicznych instytucji,
- utraty kontroli nad systemem bankowym przez władze i trudności w prowadzeniu polityki
pieniężnej,
- niestabilności systemu,
- niechęci do finansowania przez banki zagraniczne inwestycji pożądanych przez rząd i
działalności krajowych małych przedsiębiorstw3.
Odnosząc się do zagrożeń związanych z obecnością kapitału zagranicznego, dokonano
analizy sektora bankowego w Polsce na przestrzeni ostatnich lat.
Przebieg internacjonalizacji w Polsce
Proces internacjonalizacji polskiego sektora bankowego przebiegał stopniowo.
Najważniejszymi wyznacznikami poszczególnych etapów były zmiany w obrębie polityki
licencyjnej i prywatyzacyjnej polskich władz. Punktem wyjścia był rok 1989, w którym
uchwalono dwa najważniejsze akty prawne regulujące system bankowy w Polsce, ustawę o
NBP oraz Prawo bankowe. Wydzielono również ze struktur NBP 9 nowych banków
komercyjnych, tworząc tym samym podstawy ekonomiczne nowego systemu4.
Pierwsze lata zmian cechuje liberalna polityka licencyjna, która przyczyniła się do
powstania około 70 nowych banków. Wiele nowopowstających instytucji miało charakter
państwowy. Ważną zmianą wprowadzoną przez nowe regulacje było umożliwienie
zakładania banków prywatnych, co w krótkim czasie przełożyło się na znaczny wzrost ich
liczby.
Liberalne podejście sprzyjało również napływowi kapitału zagranicznego,
zachęcanego dodatkowo ulgami podatkowymi, możliwością wnoszenia kapitału w walutach
obcych oraz swobodą transferu 15% zysków. Kapitał zagraniczny służył tworzeniu nowych
banków oraz otwieraniu oddziałów banków zagranicznych5. Ważnym motywem obecności
2
E. Dolna, Kapitał zagraniczny w polskim sektorze bankowym, W: Kapitał zagraniczny wyzwania i szanse, red.
I. Michałów, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa 2004, str. 163
3
K. Dąbrowska, M. Gruszczyński, Kapitał zagraniczny a transformacja sektora finansowego w Polsce, PWN,
Warszawa 2001, str. 16-17
4
R. Szewczyk, Banki polskie, czy banki w Polsce? Implikacje dla polityki, W: Nauki finansowe wobec
współczesnych problemów gospodarki polskiej, Tom III Bankowość, red. R. Szewczyk, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s.7
5
System bankowy w Polsce w latach dziewiędziesiątych, Uaktualniony, NBP, Warszawa, 2001, s.56
banków zagranicznych była obsługa dotychczasowych klientów – firm międzynarodowych,
które prowadziły działalność w Polsce.
Kolejny etap rozpoczął się w drugiej połowie roku 1992 i cechował się zaostrzeniem
polityki licencyjnej. Wobec słabości kondycji finansowej banków krajowych i obaw przed
osłabieniem ich pozycji konkurencyjnej, bank centralny odmawiał udzielania nowych licencji
dla banków zagranicznych (Tabela 1).
10 69 09/2009
69,4 30,6 59
2008
10 70
72,3 27,7 60
2007
11 64
70,9 29,1 53
2006
11 63
69,7 30,3 52
2005
11 61
69,9 30,1 50
2004
13 57
67,6 32,4 44
2003
12 59
67,8 32,2 47
2002
15 60
67,4 32,6 45
2001
23 71
68,7 31,3 48
2000
27 74
69,5 30,5 47
1999
38 77
47,2 52,8 39
1998
52 83
16,6 83,4 31
Udział kapitału zagranicznego
1997
54 83
15,3 84,7 29
Udział kapitału polskiegob
1996
56 81
13,7 86,3 25
Liczba banków
z przewagą kapitału
polskiego
z przewagą kapitału
zagranicz-negoa
1995
63 81
4,2 95,8 18
Rok
1994
71 82
3,2 96,8 11
1993
77 87
2,6 97,4 10
Tabela 1. Liczba banków tworzących sektor bankowy (z wyłączeniem banków spółdzielczych) w latach
1993-09/2009 oraz Udział kapitału polskiego i zagranicznego w sumie bilansowej (sumie aktywów netto)
sektora bankowego w latach 1993-09/2009
a) w tym oddziały instytucji kredytowych; b) państwowy, prywatny i spółdzielczy
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP oraz KNF
Dalsze zmiany nastąpiły z końcem roku 1994. Z powodu niechęci banków
zagranicznych działających już w Polsce do udziału w restrukturyzacji sektora bankowego,
NBP zdecydował się na wykorzystanie kapitału oczekującego na zainwestowanie. Przybrało
to formę wykupu banku zagrożonego upadłością, pomocy przy finansowaniu restrukturyzacji
banku w złej sytuacji lub pomocy dla banku, który go przejął.
W roku 1996 Polska podpisała konwencję z OECD6, co w połączeniu ze staraniami o
członkostwo w UE przesądziło o postępującej liberalizacji polityki licencyjnej. Doprowadziło
to do największego nasilenia procesu w latach 1999-2000. Otwarto wówczas 16 nowych
banków z przewagą kapitału zagranicznego a ich udział w aktywach sektora wzrósł
najbardziej w całym okresie.
Pochodzenie kapitału zagranicznego
W pierwszych latach tworzenia nowoczesnego sektora bankowego kapitał zagraniczny
napływał przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Francji, Kanady, Austrii
6
Organization for Economic Cooperation and Development – Organizacja Współpracy Ekonomicznej i
Rozwoju
oraz Holandii. W ciągu minionych dwóch dekad na skutek prywatyzacji i liberalizacji polityki
licencyjnej a także fuzji i przejęć, zarówno w polskim sektorze bankowym jak i na arenie
międzynarodowej doszło do wielu zmian w strukturze własnościowej banków. Szczególnie
zjawisko fuzji i przejęć prowadzące do koncentracji sektora wskazuje na kierunek przyszłych
zmian. W roku 2009 w polskim sektorze dominował kapitał pochodzący z Włoch, Niemiec,
Holandii, USA, Belgii, Irlandii, Francji oraz Portugalii. Do inwestorów pochodzących z tych
8 krajów należało ponad 60% aktywów całego sektora bankowego w Polsce (Tabela 2).
Tabela 2. Źródła pochodzenia kapitału zagranicznego (jako % aktywów sektora) w latach 2000-09/2009
09/2009
2008
2007
2006
2005 2004
2003
2002 2001
2000
Rok
Włochy
14,1
13,4
17,4
19,9
21,1
11,2
13,2
14,1
15,8
15,8
Niemcy
9,9
10,2
9,3
8,4
8,7
18,9
18,2
17,9
17
11
Holandia
9,7
10,8
10,9
8,2
8,2
7,9
7,9
6,8
5,8
6,8
USA
6,7
8,6
7,4
7,8
7,9
8,7
9
8,6
8,4
8,6
Belgia
6
6,1
5,6
4,9
4,7
5
5,8
5,9
6,3
6,4
Irlandia
5,2
5,3
5
4,6
4,8
4,9
4,8
5,2
5,3
5,4
Francja
4,8
4,5
3,9
3,9
3,2
2,4
2,2
2,2
2
1,2
Portugalia
4,2
4,5
3,7
3,6
3,9
4
4
4
4,1
6,4
4,6
2,7
2,7
4
7,9
8,8
8,9
7,7
8,4
7,4
Pozostałe
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP oraz KNF
Skutki internacjonalizacji polskiego sektora bankowego
Celem prywatyzacji polskich banków była przedewszystkim chęć podniesienia ich
konkurencyjności. Oczekiwano, że wejście kapitału zagranicznego przyniesie zarówno
podniesienie efektywności funkcjonowania banków jak i unowocześnienie metod zarządznia
sprywatyzowanymi przedsiębiorstwami. Spodziewano się także wprowadzenia nowoczesnych
technologii oraz udostępnienia nowych źródeł kapitału.7
Z perspektywy dwudziestu lat od momentu rozpoczęcia procesu prywatyzacji polskich
banków do najważniejszych pozytywnych efektów internacjonalizacji należy zaliczyć:
-wprowadzenie i upowszechnienie nowych technologii oraz metod zarządzania
-wzbogacenie i urozmaicenie oferty banków,
-wzmocnienie kapitałowe prywatyzowanych banków krajowych,
-podniesienie efektywności nadzoru właścicielskiego.8
7
System bankowy w Polsce w latach dziewiędziesiątych, NBP, 2001, s.60
M. Jurek, P. Marszałek, Wpływ internacjonalizacji na polski system bankowy, W: Nauki finansowe wobec
współczesnych problemów gospodarki polskiej, Tom III Bankowość, red. Szewczyk R., Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s.37
8
Te i inne korzyści dla polskiego sektora bankowego a co za tym idzie dla całej
gospodarki wydają się świadczyć o sukcesie przeprowadzonej prywatyzacji.
Jednocześnie sceptycy poddają szerokiej dyskusji kwestie stopnia internacjonalizacji
polskiego sektora bankowego. Większość zarzutów wysuwanych pod adresem tego procesu
stanowi populistyczną gre polityków a elementarna wiedza ekonomiczna połączona z
podstawową koherencją logiczną wyklucza potrzebę merytorycznej dyskusji. W literaturze
jednak podejmowana jest kwestia stabilności polskiego sektora bankowego w warunkach
znaczącej przewagi kapitału zagranicznego oraz kwestia skuteczności polityki pieniężnej
prowadzonej wobec podmiotów zależych od swoich zagranicznych spółek-matek.
Mówiąc o stabilności sektora bankowego należy porównać uczestników tego rynku za
pomocą powszechnie akceptowalnych wskaźników. Na potrzeby niniejszego opracowania
porównano podmioty pod względem współczynnika wypłacalności.
Współczynnik wypłacalności zmieniał się z intensywnością proporcjonalną do stopnia
internacjonalizacji sektora bankowego. Naturalnie na jego kształtowanie składa się szeroka
gama czynników jednak niewłaściwym wydaje sie bagatelizowanie różnicy poziomu tego
wskaźnika w bankach grupowanych według struktury akcjonariatu. W bankach z przewagą
kapitału zagranicznego poziom współczynnika był wyższy od reszty podmiotów działających
na rynku. Bezpośrednią implikacją tego faktu była poprawa bezpieczeństwa całego sektora.
Istotne wydaję się być także osiągnie najniższych wartości tego wskaźnika dla banków
kontrolowanych przez Skarb Państwa.
Tabela 3. Poziom współczynnika wypłacalności w polskim sektorze bankowym w latach 1993-2006
Liczba banków
Współczynnik
wypł. (%)
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Ogółem
87
82
81
81
81
83
77
73
69
59
58
54
54
51
8 i powyżej
69
64
68
73
73
75
68
66
64
53
55
54
54
51
Z tego 30 i
24
30
26
24
20
18
17
11
15
12
9
8
6
6
Od 15 do 30
26
21
27
21
27
23
28
29
24
22
19
21
25
15
Od 12 do 15
4
5
7
15
15
14
9
12
13
8
12
13
11
18
powyżej
15
8
8
13
11
20
14
14
12
1
15
12
12
12
Poniżej 8
Od 8 do 12
18
18
13
8
8
8
9
7
5
6
3
0
0
0
Mediana
16,5
20,8
18,5
17,5
16,9
15,0
16,6
16,2
16,0
16,8
14,8
16,2
15,4
14,1
Średnia artm.
9,4
11,5
11,5
12,3
12,5
11,7
13,2
12,9
15,1
13,8
13,7
15,5
14,5
13,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NBP i KNF
Dane przedstawione w tabeli 3 sugerują jednoznacznie, że po okresach
charakteryzujących się intensywniejszą prywatyzacją znacząco spadała liczba banków
niespełniających
minimalnego
wymaganego
poziomu
współczynnika
wypłacalności.
Przyczyn tego zjawiska należy doszukiwać się w restrukturyzacji dokonywanej przez nowych
właścicieli w przejmowanych bankach. Jednocześnie obserwowalna jest tendencja do
zmniejszania się liczby banków charakteryzujących sie współczynnikiem wypłacalności na
poziomie przekraczającym 15%. Jest to pozytywne zjawisko ponieważ zbyt wysoki poziom
tego wskaźnika świadczy o nieracjonalnym zarządzaniu kapitałami banku.
Widzimy zatem, że bezpieczeństwo i efektywność sektora bankowego mierzone
poziomem współczynnika wypłacalności znacząco sie poprawiło na skutek zmian w
strukturze własnościowej.
Odmiennie natomiast przedstawia się problem ograniczenia skuteczności prowadzonej
polityki pieniężnej. Zaawansowany stopień internacjonalizacji polskiego sektora bankowego
wiąże z sobą nasilenie efektów globalizacyjnych. Kierunek oraz siła tych efektów nie jest
jednoznacznie określona i stanowi podłoże szerokiej dyskusji merytorycznej. Szczególnie
istotne na tle polskiego sektora bankowego wydaje sie także zwiększone ryzyko wystąpienia
tzw. efektu zarażania (contagion effect). Na tle powyższych tez klarownym wydaje się
stwierdzenie, że zjawiska globalizacyjne mogą wpływać na skuteczność prowadzonej polityki
pieniężnej9. Co za tym idzie wysoki stopień internacjonalizacji w polskim sektorze
bankowym może skutkować ograniczeniem skuteczności działań prowadzonych przez NBP.
Jednocześnie należy odnotować ciekawą obserwację. W ostatnich miesiącach zgodnie z
zaleceniami KNF zdecydowana większość banków działających na rynku polskim zatrzymała
zysk za rok 2008 w celu powiększenia kapitałów własnych a tym samym poprawy
bezpieczeństwa prowadzonej działalności. Jedynym znaczącym bankiem który istotną część
swojego zysku (ok 35%) przeznaczył na wypłatę dywidendy był PKO BP. Z dużą dozą
prawdopodobieństwa można stwierdzić, że decyzja o wypłacie dywidendy była silnie
skorelowana z potrzebami budżetowymi rządu. Jest to przykład potwierdzający często
stawianą w literaturze tezę, że najbardziej nieprzewidywalnymi bankami często okazują się
podmioty pozostające pod kontrolą Skarbu Państwa.
9
P. Marszałek, Wybrane uwarunkowania funkcjonowania współczesnych banków centralnych s.6
Podsumowanie
Proces internacjonalizacji banków niesie ze sobą zarówno liczne korzyści jak i
zagrożenia przez co wzbudza wiele emocji. Obawy pojawiły się również w momencie
otwarcia polskiego sektora bankowego na obcy kapitał. Internacjonalizacja banków w Polsce
przebiegała stopniowo a wyraźna jej intensyfikacja nastąpiła po roku 1996, co jest implikacją
liberalizacji przepisów związanej z członkostwem w OECD oraz UE.
Wysoki udział zagranicznego kapitału w bankach, w Polsce, wbrew niektórym
opiniom nie spowodował pogorszenia warunków działalności banków krajowych.
Zmobilizował natomiast banki do szukania nowych rozwiązań w zakresie prowadzenia
działalności i urozmaicania oferty co wynika przedewszystkim ze wzrostu konkurencji na
rynku. Wysoki poziom internacjonalizacji wydaje się także ułatwiać prowadzenie polityki
pieniężnej poprzez zwiększoną przewidywalność zachowań podmiotów bankowych oraz
uniezależnienie ich od decyzji politycznych.
Pomimo ujawnienia się istotnych zagrożeń wynikających z dominującej pozycji
kapitału zagranicznego w polskim sektorze bankowym w ocenie procesu internacjonalizacji
polskich banków decydujące wydaje sie uznanie niepodważalnych korzyści obserwowalnych
dla całego sektora a pośrednio także dla całej gospodarki.
Literatura
1. Dąbrowska K., Gruszczyński M., Kapitał zagraniczny a transformacja sektora
finansowego w Polsce, PWN, Warszawa 2001, str. 16-17
2. Dolna E., Kapitał zagraniczny w polskim sektorze bankowym, W: Kapitał zagraniczny
wyzwania i szanse, red. I. Michałów, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Warszawie, Warszawa
2004, str. 163
3. Jurek M., Marszałek P., Wpływ internacjonalizacji na polski system bankowy, W: Nauki
finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, Tom III Bankowość, red.
Szewczyk R., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s.37
4.Marszałek P., Wybrane uwarunkowania funkcjonowania współczesnych banków
centralnych s.6
5. Szewczyk R., Banki polskie, czy banki w Polsce? Implikacje dla polityki, W: Nauki
finansowe wobec współczesnych problemów gospodarki polskiej, Tom III Bankowość, red.
Szewczyk R., Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s.7
System bankowy w Polsce w latach dziewiędziesiątych, Uaktualniony, NBP, Warszawa, 2001,
s.56
6. Sytuacja finansowa banków w latach 1999-2006. Synteza, NBP, GINB, Warszawa 19992006;
7. Raport o sytuacji banków w latach 2007-2008, KNF, Warszawa 2008-2009;
8. Informacja o sytuacji banków w okresie styczeń-wrzesień 2009 r., KNF, Warszawa 2009.
9.Pietkun P., Polska jak marzenie, Gazeta Bankowa, nr 47, 2009, str. 27