praca_mgr8 - fizjoterapeutom.pl
Transkrypt
praca_mgr8 - fizjoterapeutom.pl
PRACA MAGISTERSKA - BARBARA NIWIŃSKA DOLEGLIWOŚCI BÓLOWE STAWÓW KOŃCZYN DOLNYCH W ASPEKCIE AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ Prof. Romanowski pisał: "Słabe bodźce podtrzymują czynności życiowe organizmu na poziomie minimalnym, silne bodźce powodują stan adaptacji, wytrenowania, zbyt silne bodźce powodują zakłócenia i są szkodliwe". Ruch, podobnie jak lekarstwo, w zbyt małych dawkach jest obojętny dla organizmu, w nadmiernych szkodzi, a w odpowiednich może być niezastąpionym środkiem konserwacji i doskonalenia funkcji ciała. H. Grabowski 2 SPIS TREŚCI ROZDZIAŁ I....................................................................................................................5 Wstęp ........................................................................................................................5 1. 2. 3. 4. Ból stawów........................................................................................................6 1.1. Podział .......................................................................................................6 1.2. Przyczyny ..................................................................................................7 1.3. Objawy ......................................................................................................9 Ból...................................................................................................................11 2.1. Definicja ..................................................................................................11 2.2. Charakterystyka .......................................................................................11 2.3. Podział .....................................................................................................13 Kończyna dolna ...............................................................................................14 3.1. Podział funkcjonalny i anatomiczny kończyny dolnej...............................14 3.2. Połączenia kości.......................................................................................15 3.3. Budowa stawu..........................................................................................16 3.4. Anatomia kończyny dolnej.......................................................................18 Aktywność ruchowa ........................................................................................23 4.1. Definicja ..................................................................................................23 4.2. Korzystny wpływ na organizm .................................................................25 4.3. Niekorzystny wpływ na organizm ............................................................27 ROZDZIAŁ II.................................................................................................................30 Cel pracy .................................................................................................................30 ROZDZIAŁ III ...............................................................................................................31 Materiał i metody badań ..........................................................................................31 ROZDZIAŁ IV ...............................................................................................................32 Wyniki i ich omówienie...........................................................................................32 ROZDZIAŁ V ................................................................................................................48 Dyskusja..................................................................................................................48 ROZDZIAŁ VI ...............................................................................................................52 Wnioski...................................................................................................................52 ROZDZIAŁ VII ..............................................................................................................53 Piśmiennictwo .........................................................................................................53 3 ROZDZIAŁ VIII.............................................................................................................56 Aneks ......................................................................................................................56 1. Wykaz rycin ........................................................................................................56 2. Wykaz tabel.........................................................................................................57 3. Ankieta................................................................................................................58 4 ROZDZIAŁ I Wstęp Ruch towarzyszy nam przez całe życie. Dzięki niemu rozwijamy się fizycznie, poznajemy otoczenie, uczymy się granic swoich możliwości, pracujemy zawodowo. Aktywność ruchowa podejmowana w odpowiedni sposób i we właściwych proporcjach gwarantuje prawidłowy rozwój, zdrowie i dobrą sprawność psychofizyczną. Ciało człowieka poddawane jest w ciągu życia zróżnicowanym obciążeniom, związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności, eksploatacją sportową, czy wymogami wykonywania wyuczonego zawodu. Do chwili obecnej nie wynaleziono skutecznego sposobu zapobiegania przedwczesnemu ,,zużyciu” narządu ruchu w wyniku nadmiernej jego eksploatacji. W przypadku osoby młodej i zdrowej przyczyną większości dolegliwości narządu ruchu jest typowy dla naszej współczesności wyścig z czasem i przestrzenią, bez liczenia się z możliwościami adaptacyjnymi i kompensacyjnymi. Wbrew panującym poglądom uszkodzenia tkanek miękkich narządu ruchu wcale nie muszą rozpoczynać się od określonych i silnych urazów, pozostawiających ślad w pamięci pacjenta. W większości przypadków w grę wchodzi sumowanie się mikrourazów (w tym zwykłych przeciążeń) i skryty rozwój choroby, niejednokrotnie nie dający wyraźnych objawów, z wyjątkiem dolegliwości bólowych [1,2]. 5 1. Ból stawów 1.1. Podział Dolegliwości bólowe stawów dotyczą każdego człowieka. Stawy stanowią najważniejszą część układu ruchu. Ze względu na pełnione przez nie funkcje oraz skomplikowaną budowę anatomiczną to one najczęściej ulegają uszkodzeniom. Ból stawu to objaw: a. procesu zapalnego, b. niepełnosprawności • wewnątrzstawowej; dotyczą błony maziowej, chrząstki, łąkotek, więzadeł krzyżowych. • okołostawowej; dotyczą tkanek związanych ze stawem (ścięgna, więzadła, kaletki maziowe). • pozastawowej; dotyczą mięśni, kości, układu nerwowego lub układu krążenia. Według Światowej Organizacji Zdrowia w skład pojęcia ,,niepełnosprawności” wchodzą: • uszkodzenia; wrodzona utrata lub nieprawidłowość anatomicznej, fizjologicznej struktury lub czynności. • niepełnosprawność czynnościowa; ograniczenie lub utrata (wynikająca z uszkodzenia) wykonywania danej czynności w sposób uznany za normalny dla istoty ludzkiej [3,4,5]. 6 1.2. Przyczyny Dolegliwości bólowe stawu powstają pod wpływem działania czynnika uszkadzającego. Najczęściej jest to proces starzenia oraz mechaniczne, fizyczne lub toksyczne uszkodzenia. Można tutaj wymienić: ostre bądź przewlekłe urazy fizyczne, mikrourazy, przeciążenia, nieprawidłowości budowy stawu (wrodzone lub nabyte), zaburzenia czucia i trofiki stawu, zaburzenia neurogenne, zmiany statyczne i dynamiczne narządu ruchu, przebyte zapalenia stawu itp. [6]. Uraz może prowadzić do zmian patologicznych, takich jak; stłuczenia, złamania, skręcenia, podwichnięcia i zwichnięcia. U sportowców ich przyczyną są powtarzające się mikrourazy układu mięśniowo-stawowego. Mogą je powodować siły nadmiernego tarcia bądź nadmiernego rozciągania powstające wskutek nieprawidłowo wykonywanego ćwiczenia, ruchu lub zbyt dużych obciążeń. Uszkodzenia urazowe mogą wystąpić jako obrażenia ostre lub przewlekłe [5,6,7,8]. W wyniku uszkodzenia elementów stawowych może dojść do zaburzonej równowagi między zdolnością przenoszenia i amortyzowania obciążeń mechanicznych. Przeciążenia, mikrourazy związane z uprawnianiem sportu lub wykonywanym zawodem, wiążą się z nadmiernym zużyciem stawu oraz zmianami w obrębie przyczepów ścięgien i więzadeł. Do uszkodzeń stawu może dojść, jeżeli obciążenia są zbyt duże, a struktury zbyt słabe [9,10]. Wady wrodzone lub nabyte stawu zmieniają jego prawidłową mechanikę, zmniejszają tolerancję na przeciążenia oraz zmieniają równowagę siłową pomiędzy mięśniami. Nieprawidłowości te mogą powodować nadmierne i nierównomierne obciążenia, które pociągają za sobą dalsze uszkodzenia elementów stawowych [10]. Niektóre choroby metaboliczne, takie jak cukrzyca, mogą upośledzać strukturę chrząstki. Potencjalnie odwracalnym czynnikiem ryzyka jest także otyłość i palenie papierosów (być może na zasadzie toksycznego uszkodzenia chrząstki lub jej niedotlenienia) [10,11]. Czynniki prowadzące do destrukcji chrząstki stawowej przedstawiono na rycinie 1. 7 Zmiany wielkości i orientacji wektorów mięśniowych w stawie Zaburzenia nerwowo- mięśniowe Zmiany wielkości i orientacji sumarycznego wektora stawu Prawidłowe obciążenie nieprawidłowego stawu; nieprawidłowości wrodzone i nabyte Przeciążenia, urazy Zmiany orientacji środka wektora grawitacji Nasilone przeciążenia Inne wtórne przyczyny Choroby zapalne Powtarzające się nagłe, ściskające obciążenie Destrukcja chrząstki Rycina 1. Model czynników uszkadzających chrząstkę stawową [12]. 8 1.3. Objawy Wszystkie czynniki uszkadzające staw najczęściej prowadzą do choroby zwyrodnieniowo - zniekształcającej. Zmiany te nie stanowią jednolitej jednostki chorobowej, lecz zespół zmian powstających w wyniku destrukcyjnych czynników. Choroba ma przebieg postępujący. Zmiany chorobowe dotyczą głownie chrząstki stawowej, ale również elementów kostno - stawowych i miękkich okołostawowych. Zniszczenie chrząstki, przejawiające się obniżeniem wysokości chrząstki w stawie, powoduje nierównomierne zwężenie szpary stawowej. W nasadach kości tworzą się torbiele zwyrodnieniowe (geody) i zagęszczenia (sklerotyzacja) kości będące wyrazem osłabienia właściwości amortyzacyjnych chrząstki. Na krawędziach powierzchni stawowych powstają wyrośla kostne – osteofity (Rycina 2) [13,14]. Choroba zwyrodnieniowa może dotyczyć jednego lub kilku stawów. Prawdopodobieństwo jej występowania rośnie wraz z wiekiem i dotyczy połowy osób po 65 roku życia. Lokalizacja zmian bywa różna w zależności od płci, rasy oraz wieku. Zmiany chorobowe występują wcześniej u osób z wadami wrodzonymi jak kolano szpotawe, koślawe itp. Wpływ mają również czynniki środowiskowe, styl życia oraz charakter wykonywanej pracy. Podstawowe objawy choroby to ból, obrzęk, ograniczenie ruchomości. Dolegliwości bólowe nasilają się podczas większego obciążenia i aktywności, a zmniejszają w czasie odpoczynku. Towarzyszy im również niestabilność stawu, osłabienie mięśni okołostawowych i zmęczenie. W wyniku uszkodzenia elementów stawowych może dojść do zaburzonej równowagi między zdolnością przenoszenia i amortyzowania obciążeń mechanicznych [6,11]. 9 Rycina 2. Zmiany stawu w chorobie zwyrodnieniowej [15]. 10 2. Ból 2.1. Definicja Ból wg Międzynarodowego Towarzystwa Badania Bólu jest nieprzyjemnym doznaniem zmysłowym i emocjonalnym związanym z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek [14,16]. Jest on uczuciem subiektywnym i indywidualnym. Jego odczucie zależy od aktywacji różnego typu receptorów bólowych (mechanicznych, elektrycznych, termicznych, chemicznych) oraz osobniczych różnic psychicznych, zmodyfikowanych przez wcześniejsze doświadczenia i psychosomatyczne uwarunkowania. Dla jednych osób ból będzie dużym cierpieniem, podczas gdy inni odczują go tylko jako lekki dyskomfort [17,18]. 2.2. Charakterystyka Ból towarzyszy człowiekowi przez całe życie sygnalizując, że w organizmie dzieje się coś złego i niejednokrotnie jest pierwszym zwiastunem choroby. Podstawową jego funkcją jest działanie ostrzegająco - ochronne. Odpowiedź organizmu polega na pobudzeniu ośrodkowego układu nerwowego (wzrost napięcia mięśniowego) a w następnej kolejności innych układów takich jak: układu oddechowego (przyspieszenie i spłycenie oddechu), krążenia (przyspieszenie czynności serca, podwyższenie ciśnienia tętniczego, zwiększenie przepływu obwodowej krwi) i wydzielania wewnętrznego. Celem organizmu jest utrzymanie homeostazy pomimo działania uszkadzającego bodźca [16,18]. Przemijający ból fizjologiczny (wywołany przez bodziec nie uszkadzający tkanki) pojawia się wtedy, gdy np. dotkniemy gorącego przedmiotu - wtedy naszą natychmiastową reakcją jest usunięcie się z obszaru zagrożenia w obawie przed uszkodzeniem. Z kolei w przypadku uszkodzenia głębokich struktur somatycznych (skręcenie, złamanie), towarzyszący ból wymusza ograniczenie aktywności, przez co zmniejsza się potencjalne ryzyko dalszego patofizjologicznych zmian [17]. 11 uszkodzenia lub nasilenia Przewodzenie bólu to etapowy przepływ informacji o bodźcu bólowym z receptorów bólowych, tzw. nocyceptorów, które znajdują się na powierzchni skóry, w narządach wewnętrznych, stawach, mięśniach, więzadłach czy innych tkankach. Impuls bólowy może być przewodzony przez zmielinizowane włókna A-delta o średnicy 2-5 mikrometrów (przewodzące z prędkością 12-30 m/s) oraz niezmielinizowane włókna C o średnicy 0,4-1,2 mikrometra (prędkość przewodzenia 0,5-2 m/s). Po wejściu do rdzenia kręgowego aksony nocyceptorów kończą się w rogach tylnych. Ma tu miejsce hamowanie rdzeniowe, zwane „bramką kontrolną”, opisane w 1965 roku przez R. Melzack i P. D. Wall. Drażnienie grubych włókien czuciowych, unerwiających obszar, z którego pochodzi ból, zmniejsza czucie bólu. Następnie wstępującymi drogami rdzeniowo – wzgórzowymi informacje zostają przesłane przez rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie do jąder wzgórza, stąd przekazywane są do współczulno - czuciowej części kory mózgowej lub istoty szarej śródmózgowia. Połączenia pomiędzy rdzeniem kręgowym, wzgórzem i korą ruchowo – czuciową są odpowiedzialne za czuciowe doświadczenie bólu (jego nasilenie, lokalizację i jakość), podczas gdy połączenia pomiędzy zakrętem obręczy i płatem czołowym najprawdopodobniej odpowiadają za emocjonalny wymiar bólu. Ostatecznie percepcja bólu zależy od wielu czynników obniżających próg bólu (zmęczenie, bezsenność, depresja, stany chorobowe) lub podwyższających go (sen, wypoczynek, aktywność oraz leki przeciwbólowe, przeciwdepresyjne). W procesie przewodzenia i hamowania uczestniczy szereg chemicznych mediatorów, między innymi: enkefaliny, endorfiny, serotonina, histamina, bradykinina, ATP, jony potasu, prostaglandyny i wiele innych substancji. Mediatory spełniają rolę czynników inicjujących i utrzymujących pobudzenie receptorów bólowych [16,18,19]. 12 2.3. Podział Wyróżniamy różne typy bólów, klasyfikując je w zależności od : a) Mechanizmu powstawania : • organiczny; posiada rozpoznawalną przyczynę organiczną niszczącą tkankę, • nieorganiczny (psychogenny); nazywany bólami fantomowymi. Może wystąpić po amputacjach, odczuwa się go w nie istniejącej części ciała. b) Patomechanizmu powstawania : • nocyceptywny; zaistniała patologia powoduje przewlekłe drażnienie nocyceptorów, • neuropatyczny; występuje przy uszkodzeniu neuronów przewodzących bodźce bólowe , przyczynami może być: bezpośredni uraz, zakażenie, niedokrwienie, choroby metaboliczne, • ośrodkowy; powstający w ośrodkach mózgu odpowiedzialnych za wrażenie bólu. c) Umiejscowienia receptorów: • somatyczny; w skórze, mięśniach i stawach. Ból ten można łatwo opisać i zlokalizować, • trzewny tj. przenoszony; w narządach. Trudny do zlokalizowania, ponieważ może rzutować do innych, zdrowych obszarów ciała. d) Od czasu trwania: • ostry; występuje nagle w odpowiedzi na zaistniały bodziec. W wyniku zdrowienia zanika po upływie kilku do kilkunastu dni, • przewlekły; utrzymuję się np. przy braku lub przy niewłaściwym leczeniu bólu ostrego. O bólu przewlekłym mówimy wtedy, gdy trwa dużej niż trzy miesiące [14,16,20]. 13 3. Kończyna dolna 3.1. Podział funkcjonalny i anatomiczny kończyny dolnej Kończyna dolna (Rycina 3) spełnia podstawową funkcję podporowo lokomocyjną człowieka. W odróżnieniu od kończyny górnej ma budowę o charakterze statycznym. Spełniając funkcję chodu i postawy podlega skutkom przeciążeniowym (urazy, zwyrodnienia), jak i chorobom ogólnoustrojowym, między innymi RZS, cukrzycy, ZZSK. Rycina 3. Budowa kończyny dolnej [21]. 14 Kończyna dolna spełnia dwie podstawowe czynności: 1) czynność czuciowa - realizowana głównie przez stopę. Analogicznie do kończyny górnej wyróżniamy: • czucie powierzchniowe, • czucie głębokie i mięśniowe, • kontrole motoryczną (ruchową), warunkującą właściwą reakcję na występujące bodźce. 2) czynność ruchowa - wyróżniamy tutaj następujące zadania: • podparcie statyczne ciała (pozycja stojąca), • oporowanie (np. w przysiadzie, podpieranie ciała podczas wstawania), • lokomocję (chód, bieg, skok), • obronę (np. kopnięcie, odepchnięcie), • chwytanie; rozwijane u osób bezrękich [22]. 3.2. Połączenia kości Zasadniczym czynnikiem decydującym o ruchowej funkcji szkieletu są połączenia kości. Połączenia te dzielimy na ścisłe, utworzone przez: więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty, oraz połączenia ruchome, czyli stawy. Ruchomość połączeń ścisłych kości jest ograniczona, bardzo różna w zależności od materiału tkanki łączącej. W połączeniach ruchomych kości nie są ze sobą złączone lecz stykają się jedynie powierzchniami stawowymi. Zakres i rodzaj ruchu zależy od: kształtu powierzchni stawowych (cylindryczne, eliptyczne, siodełkowe, kuliste, płaskie), liczby stopni swobody, liczby osi obrotu, napięcia torebki stawowej, więzadeł, mięśni i zakończeń kostnych. Prawidłowe ruchy czynne i bierne w stawie wymagają kątowego ruchu ślizgowego, który może być nazwany ruchem tocząco - ślizgowym. Ruchy tocząco – ślizgowe zapewniają prawidłowy odstęp oraz przyleganie powierzchni stawowych i przez to równoległy poślizg powierzchni stawowych z niewielkim tarciem. Staw powinien posiadać odpowiedni stopień ruchomości, a jednocześnie musi mieć zapewnioną stabilność. Stabilność stawu, pochodząca z układu mięśniowego i aparatu torebkowo – więzadłowego, zapewnia optymalny docisk obu powierzchni stawowych. 15 Docisk tych powierzchni powinien pozostać możliwie niewielki, żeby nie przyczyniał się do uszkodzeń powierzchni ślizgowych. Staw nie powinien zużywać się przy pracy, gdyż ma służyć organizmowi przez całe życie [23,24,25]. Stabilność aktywna, dynamiczna stawu zapewniana jest przez napięcie mięśni (przede wszystkim krótkich, przylegających do stawu) utrzymujące się przy ruchu oraz obciążeniu. Napięcie mięśni powinno być dostosowane do celu ruchu tak, żeby zapewnić optymalny ruch tocząco – ślizgowy i optymalne obciążenie w stawie. Więzadła stawu z drugiej strony są odpowiedzialne za bierną stabilność, która ogranicza niekontrolowane lub nadmierne ruchy [25]. 3.3. Budowa stawu We wszystkich stawach możemy odróżnić następujące składniki główne (Rycina 4): 1. Wolne pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie. Powierzchnie stawowe bywają płaskie, wklęsłe lub wypukłe. Powierzchnie wklęsłe stanowią zwykle panewkę stawu, zaś powierzchnie wypukłe główkę stawową. Grubość chrząstki stawowej jest uzależniona od tarcia w stawie, jest inna w różnych stawach, średnia grubość wynosi 0,5 – 2 mm. Dzięki zawartości proteoglikanów chrząstka posiada zdolność do sprężystego odkształcania się. Stanowi podstawowy składnik ruchowy stawu. Tworzy ochronę dla zakończeń kości zmniejszając tarcie i osłabiając siłę urazów. 2. Torebka stawowa. Łączy końce stawowe kości i odgranicza staw od otoczenia. Torebka stawowa składa się z dwóch warstw: warstwę zewnętrzną tworzy błona włóknista, wewnętrzną zaś błona maziowa. Błona włóknista zbudowana jest z mocnych włókien łącznotkankowych, które w niektórych miejscach stawu tworzą silne pasma zwane więzadłami stawowymi. Stopień napięcia torebki jest różny; w jednych stawach jest bardzo luźna, pozwalając na dużą ruchomość kości, w innych jest silnie napięta, ograniczając ruch. Błona maziowa natomiast wytwarza maź stawową oraz różnego rodzaju twory: fałdy, kaletki oraz kosmki maziowe. 16 3. Jama stawowa. Przestrzeń pomiędzy błoną maziową a powierzchniami stawowymi wypełniona mazią stawową. W stawie poza głównymi składnikami mogą występować jeszcze inne, swoiste elementy, takie jak: • więzadła stawowe; są to silniejsze pasma błony włóknistej torebki stawowej, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej. • więzadła międzykostne; łączą niepokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości. Wzmacniają torebkę stawową, przytrzymują kości stawu w prawidłowym położeniu, przeciwdziałają oddalaniu się końców stawowych od siebie. • obrąbki stawowe; zbudowane są z chrząstki włóknistej. Tworzą przedłużenie panewki stawowej w postaci całkowitego lub częściowego pasma pierścieniowatego. • krążki stawowe; znajdują się między powierzchniami stawowymi, dzieląc jamę stawu na dwie komory. • łąkotki stawowe; stanowią częściową przegrodę jamy stawu, wyrównują nie dostosowane do siebie powierzchnie stawowe. Rycina 4. Budowa stawu [15]. 17 Stawy ze względu na pełnione funkcję oraz skomplikowaną budowę anatomiczną często ulegają uszkodzeniom [23,26,27]. 3.4. Anatomia kończyny dolnej Pod względem anatomicznym kończynę dolną dzielimy na następujące elementy: A. Obręcz kończyny dolnej Obręcz kończyny dolnej, zwana obręczą biodrową, składa się z parzystej kości miednicznej, która wraz z kością krzyżową tworzy mocny pierścień kostny zwany miednicą. Kość miedniczna składa się z trzech części tj. kości biodrowej, kulszowej i łonowej. Kości miedniczne są połączone z przodu spojeniem łonowym, natomiast z tyłu z kością krzyżową łączą się za pomocą stawów krzyżowo - biodrowych. Staw krzyżowo – biodrowy jest stawem płaskim, powierzchnie stawowe obu kości utworzone są przez powierzchnie uchowate. Ruchomość stawu jest bardzo ograniczona, a w wieku starczym może nastąpić zrost kości w stawie i jego usztywnienie. Kość krzyżowa dodatkowo stabilizowana jest przez mocne więzadła krzyżowo - biodrowe grzbietowe, nieco słabsze krzyżowo – biodrowe brzuszne, krzyżowo - biodrowe międzykostne oraz więzadło biodrowo – lędźwiowe. Spojenie łonowe i oba stawy krzyżowo - biodrowe stanowią ważną ochronę pierścienia miednicy oraz kręgosłupa, osłabiając wstrząsy wynikające z czynności chodu, biegu czy skoków. B. Część wolna kończyny dolnej W skład jej wchodzą: kość udowa, kości goleni i kości stopy. Kości te tworzą następujące połączenia stawowe: Staw biodrowy (Rycina 5) Jest to staw kulisty panewkowy. Powierzchnie stawowe utworzone są przez: panewkę kości miednicznej (pogłębioną przez wysoki obrąbek panewkowy), 18 oraz głowę kości udowej. Chrząstka stawowa ma kształt półksiężycowaty, dół panewki wypełnia tkanka tłuszczowa i więzadło obłe kości udowej. Grubość chrząstki w stawie jest największa w miejscu, gdzie głowa kości udowej ulega największemu uciskowi podczas stania. Powierzchnie stawowe nie są w pełni do siebie dopasowane. Szczyt panewki jest obszarem nie mającym kontaktu z kością udową; pozwala to na odpowiednie smarowanie stawu. Kończyna dolna wymaga silnego aparatu więzadłowego wzmacniającego torebkę. Odróżniamy więzadła: biodrowo - udowe, łonowo - udowe i kulszowo - udowe oraz warstwę okrężną. Położenie spoczynkowe torebki stawowej występuje przy zgięciu około 30 st., odwiedzeniu 30 st. i lekkiej rotacji zewnętrznej. Staw biodrowy przenosi duże obciążenia, które bardzo zwiększają się podczas stania, przekraczając dwukrotnie masę ciała - przy marszu aż czterokrotnie, w czasie biegu sześciokrotnie. Rycina 5. Staw biodrowy [28]. 19 Staw kolanowy (Rycina 6) Jest największym stawem organizmu ludzkiego, a równocześnie jednym z najbardziej wrażliwych i często ulegającym uszkodzeniom. Główkę stawową tworzą kłykcie kości udowej, panewkę – kłykcie piszczeli i rzepka, która chroni staw od przodu i zwiększa działanie mięśnia czworogłowego. Część stawu pomiędzy kłykciami udowymi i rzepką określana jest klinicznie jako staw rzepkowo - udowy. Powierzchnie stawowe pokrywa gruba warstwa chrząstki (3 do 4 mm.), a na powierzchni rzepki nawet 6,5 mm. Dzięki chrząstce następuje równomierne rozłożenie obciążeń, wzmaga się sprężystość stawu i wstrząsy powstające podczas chodzenia czy skakania zostają zmniejszone. W otoczeniu stawu znajdują się kaletki maziowe, które zmniejszają tarcie i ucisk oraz chronią staw przed urazami. W obrębie torebki stawowej znajduje się ciało tłuszczowe. Przy zgiętym kolanie ciało tłuszczowe w postaci fałdów skrzydłowych zostaje wpuklone w szczelinę stawu. Przy kolanie wyprostowanym fałdy skrzydłowe ustępują na boki, uwypuklając ścianę torebki stawowej. Pomiędzy kością udową i piszczelą znajdują się łąkotki: boczna i przyśrodkowa. Elastyczne struktury dostosowują się do zmiennych warunków w stawie, pogłębiają powierzchnie stawową piszczeli i przenoszą obciążenia. Torebka stawowa jest wzmocniona przez silne więzadła poboczne (strzałkowe i piszczelowe), podkolanowe (skośne, łukowate) i krzyżowe (przednie i tylne). Położenie spoczynkowe torebki stawowej występuje przy kolanie zgiętym w granicach 20 - 30 st. Staw kolanowy jest stawem zawiasowo - obrotowym, lecz ruchy obrotowe występują tylko przy zgiętym kolanie. Podczas ruchu zginania, łąkotki w stawie przesuwają się do tyłu, a rzepka ślizga ku dołowi, natomiast przy prostowaniu łąkotki przesuwają się do przodu, rzepka zaś ślizga się ku górze. Podczas rotacji zewnętrznej boczna łąkotka przesuwa się ku przodowi, zaś przyśrodkowa pociągana jest do tyłu. Przy ruchu rotacji wewnętrznej łąkotka przyśrodkowa przesuwa się ku przodowi, podczas gdy łąkotka boczna cofa się. 20 Staw kolanowy jest najbardziej mobilnym stawem w codziennej aktywności człowieka. Rycina 6. Staw kolanowy [29]. Połączenia kości goleni • staw piszczelowo - strzałkowy. Głowa kości strzałkowej przylega do tylno bocznej powierzchni kłykcia bocznego kości piszczelowej. Powierzchnie stawowe obu kości są spłaszczone i posiadają równy, owalny kształt. Torebka stawu jest napięta, wzmocniona przez więzadła głowy strzałki przednie i tylne. Ruchy kości strzałkowej są bardzo ograniczone, mają jedynie znaczenie przy zgięciu grzbietowym stopy. • więzozrost piszczelowo - strzałkowy. Łączy z sobą dalsze końce kości podudzia. Niewielka ruchomość więzozrostu umożliwia jedynie nieznaczne odchylenie boczne obu kostek w ruchach zgięcia grzbietowego stopy. • błona międzykostna goleni. Łączy obie kości podudzia. 21 W obrębie stopy wyróżnia się dwa podstawowe stawy: • staw skokowo - goleniowy, czyli staw skokowy górny. Główka stawowa utworzona jest przez bloczek kości skokowej. Panewkę stawową tworzy dolna powierzchnia stawowa piszczeli i obu kostek bocznych. Jest to staw bloczkowy, jednoosiowy. W zgięciu podeszwowym staw jest mniej stabilny i częściej ulega uszkodzeniom. • Staw skokowo - piętowo - łódkowy, czyli skokowy dolny. Łączy wymienione kości. Staw odpowiedzialny jest za ruchy odwracania i nawracania stopy, które podczas chodu mają duże znaczenie w dostosowaniu stopy do nierówności terenu. Należy pamiętać, że ruchy w tych stawach są ze sobą powiązane. Największe rozluźnienie torebki stawowej występuje przy zgięciu podeszwowym stopy o około 10 stopni. Pozostałymi stawami stopy są: stawy stępu, stawy stępowo - śródstopne, stawy międzyśródstopne oraz stawy palców stopy. Największą ruchomość posiadają stawy palców. Stopa jest obwodowym zespołem funkcjonalnym i strukturalnym kończyny dolnej. Jest jedną z dynamicznych struktur narządu ruchu, pełni funkcję podporową, umożliwia kontakt z podłożem. W prawidłowo ukształtowanej stopie podporę stanowi guz piętowy i głowa I i V kości śródstopia. Kościec stopy, układ stawowo - więzadłowy oraz mięśniowy stanowi mocną i sprężystą podporę ciała. Prawidłowe sklepienie podłużne i poprzeczne stopy zapewnia przenoszenie obciążeń. Stopa składa się z 26 kości i około 100 więzadeł, tak dużo elementów tworzy skomplikowany mechanizm. Dlatego jakiekolwiek dysfunkcje w jednej strukturze wpływają na upośledzenie czynności całej stopy [21,23,26,27,30]. 22 4. Aktywność ruchowa 4.1. Definicja W ostatnich dziesięcioleciach jesteśmy świadkami dynamicznego rozwoju urbanizacji i techniki. Technika ułatwia człowiekowi życie, ale z drugiej strony eliminuje ruch i pracę fizyczną. Postępujący proces urbanizacji powoduje zmniejszanie się terenów zielonych, zanieczyszczenie powietrza i wód oraz kurczenie się przestrzeni wykorzystywanych do rekreacji. Udogodnienia cywilizacyjne, środki komunikacyjne, środki masowego przekazu, szczególnie telewizja, zmniejszają do minimum aktywność fizyczną człowieka w życiu codziennym [31]. Brak aktywności fizycznej może prowadzić do choroby wieńcowej serca, miażdżycy, cukrzycy, udaru mózgu, otyłości, osteoporozy. Jest równie istotnym czynnikiem ryzyka tych chorób, jak palenie papierosów, nadciśnienie czy podwyższony poziom cholesterolu. Przerażający jest fakt, że jeden na dziesięciu Amerykanów umiera przedwcześnie z powodu braku aktywności fizycznej [31,32,33]. Zwiększona i systematyczna aktywność ruchowa może łagodzić lub usuwać występowanie wielu czynników chorobotwórczych. Wysiłek fizyczny jest podstawową metodą terapeutyczną kosztownych metod. pozwalająca Ruch ograniczyć zapobiega otyłości, stosowanie wzmacnia innych, bardziej serce, poprawia samopoczucie, wzmacnia odporność na stres, zapewnia zdrowy i spokojny sen. Praca fizyczna, uprawianie sportu i turystyki, rekreacja, wychowanie fizyczne, a także wszelka codzienna aktywność stają się dzisiaj koniecznością [31,33]. Aktywność fizyczna według Kozłowskiego i Nazar to praca mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących zmian w organizmie [31]. Według innych autorów aktywność fizyczna to ruchy ciała wykonywane przy użyciu siły mięśni, które prowadzą do wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego. Regularna aktywność ruchowa zwiększa wydolność wysiłkową. Ruch jest skuteczny, gdy realizowany jest w odpowiedniej częstotliwości, intensywności i objętości. 23 • Częstotliwość wynika z prawa superkompensacji. Kolejny wysiłek powinien nastąpić w momencie, kiedy zasoby energetyczne wyczerpane w ostatnich ćwiczeniach zostaną odbudowane (kompensacja), a w przypadku intensywnych, długotrwałych ćwiczeń odbudowane z nadmiarem (superkompensacja). • Objętość oznacza, iż trening musi trwać tak długo, by całe ciało zdołało się wszechstronnie adaptować do zmienionych wymagań i zaangażować w niezbędny wydatek energetyczny. • Intensywność najłatwiej jest zmierzyć - miernikiem jest tętno, które oddaje wielkość wysiłku, lub pułap tlenowy (% zużycie tlenu). Te trzy wielkości tworzą normę ruchu. Stąd wziął się optymalny wzór aktywności fizycznej, tj. 3 x 30 x 130. Oznacza on, że każdy człowiek powinien ćwiczyć co najmniej 3 razy w tygodniu, a co najmniej 30 minut każdego treningu powinno być tak intensywne by tętno wynosiło 130 / min. [31,34]. Wiele korzystnych zmian, które zachodzą w organizmie człowieka pod wpływem systematycznej aktywności, jest widocznych już gołym okiem. Są to: prosta, szczupła sylwetka, sprężysty energiczny chód, brak objawów zmęczenia przy wysiłku, lepsze samopoczucie w dniach, kiedy inni czują się gorzej. W wyniku treningu można zauważyć poprawę podstawowych cech motorycznych, takich jak: siła, szybkość, gibkość i wytrzymałość [33,35]. 24 4.2. Korzystny wpływ na organizm Zmiany w obrębie układów człowieka powstające pod wpływem ruchu i wysiłku fizycznego: 1) Układ kostno – stawowy: • poprawa mineralizacji kości, • wzrost elastyczności, sprężystości i wytrzymałości torebek i więzadeł stawowych, • wzmocnienie i stabilizacja stawów, • zwiększenie zakresu ruchomości w stawie, • kształtowanie powierzchni stawowych, • lepsze odżywienie stawu (ruch ułatwia przesuwanie mazi stawowej). 2) Układ mięśniowy: • wzrost siły i masy mięśniowej, • zwiększenie elastyczności i wytrzymałości mięśni, • wzrost zawartości substancji energetycznych w mięśniach, • lepsza zdolność reagowania na bodźce, • większa odporność na zmęczenie oraz szybsza odnowa sił, • lepsze ukrwienie mięśnia, większy dowóz tlenu i substancji odżywczych oraz usuwanie produktów szkodliwych. 3) Układ krwionośny: • wzrost siły skurczu serca, większa objętość wyrzutowa serca, • wzrost pojemności minutowej serca, • zwiększenie przepływu wieńcowego i rezerw wieńcowych, co daje większą gotowość do wysiłku, • spowolnienie tętna spoczynkowego, a także obniżenie ciśnienia krwi, • lepszy przepływ krwi żylnej i chłonki. 25 4) Układ oddechowy: • zwiększenie pojemności życiowej płuc (otwarcie nieczynnych pęcherzyków), • wzrost głębokości oddechu i zużycia tlenu w powietrzu wdychanym, • zmniejszenie wielkości długu tlenowego, • nauka prawidłowego oddychania, • zwolnienie rytmu oddechowego, • wzrost siły mięśni oddechowych zasadniczych oraz mięśni oddechowych pomocniczych, • kształtowanie budowy klatki piersiowej i postawy ciała dzięki silnym mięśniom oddechowym, • lepsze zaopatrzenie organizmu w tlen. 5) Układ nerwowy: • rozwinięcie pamięci ruchowej oraz szybkości i łatwości oddziaływania na bodźce zewnętrzne, • wzrost szybkości przewodzenia bodźców nerwowych, • kształtowanie koordynacji ruchowej oraz poprawa zdolności utrzymywania równowagi ciała, • pobudzenie pracy ośrodkowego układu nerwowego, • poprawa sprawności psychicznej, wytrzymałości na stres i zmęczenie, zmniejszenie poziomu lęku oraz poprawa jakości snu. 6) Narządy wewnętrzne: • lepsze funkcjonowanie wątroby, gruczołów dokrewnych, sprawniejsza gospodarka hormonalna i enzymowa, • redukcja poziomu cholesterolu, • poprawa funkcji systemu immunologicznego, wzrost odporności, • wzrost sprawności mięśni gładkich i wydolności narządów leżących w jamie brzusznej i miednicy, • zapobiega zaparciom, • zapobiega zaleganiu moczu w drogach moczowych [24,31,32,36,37]. 26 Ruch i ćwiczenia jako bodźce naturalne oddziałują na cały organizm. Wywołują korzystny wpływ na czynność wszystkich układów, a tym samym na sprawność i wydolność człowieka [24]. Dzięki pozytywnym wpływom aktywności ruchowej w ostatnich latach można zauważyć zwiększoną modę na aktywne spędzanie wolnego czasu. Niestety wzrost zainteresowania sportem nie idzie w parze z wiedzą o ergonomii wysiłków fizycznych i obok korzystnych zjawisk towarzyszących uprawianiu sportu obserwuje się występowanie zwiększonej liczby urazów i uszkodzeń narządu [31]. Sport to każda forma aktywności (fizycznej i umysłowej) podejmowana dla przyjemności lub współzawodnictwa [38]. 4.3. Media Niekorzystny wpływ na organizm propagujące tzw. zdrowy styl życia, zalecające uprawianie poszczególnych dyscyplin sportowych, zbyt mało miejsca poświęcają przygotowaniu organizmu człowieka do uprawiania sportu. Bardzo rzadko wspomina się o rozgrzewce, czyli wstępnym przygotowaniu organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego. Wiele osób korzysta z nieprzystosowanych obiektów lub nie dysponuje odpowiednim sprzętem sportowym (np. obuwiem, strojem) dostosowanym do ich zamierzeń i umiejętności. Amatorom sportu często towarzyszy brak wiedzy na temat sportu, podejmowanie wysiłków przewyższających możliwości organizmu nie uwzględniając jednocześnie stopnia wytrenowania [39,40]. Wiele kontrowersji budzi również uprawianie sportu wyczynowego, w którym chęć bicia kolejnych rekordów wymaga znacznego obciążenia treningowego, graniczącego niekiedy z krańcowymi możliwościami organizmu ludzkiego. Zostaje zachwiana równowaga między obciążeniem organizmu a jego możliwościami [9]. Zbyt ciężka praca fizyczna, długotrwały wysiłek sportowy może prowadzić do niekorzystnych zmian w organizmie: • obniżenia pułapu tlenowego, zmniejszenia zdolności wiązania tlenu przez tkanki, pogorszenia wentylacji płuc, 27 • zmniejszenia liczby erytrocytów, obniżenia poziomu hemoglobiny i odporności organizmu, • obniżenia podstawowej przemiany materii, • zaburzeń hormonalnych, • urazów, złamań, zwichnięć, skręceń, • uszkodzeń chrząstki stawowej, co może powodować zmiany zwyrodnieniowo zniekształcające [24,31]. Niekorzystnym wpływom ulega najczęściej narząd ruchu, działające obciążenia mogą pozostawać w granicach proporcjonalności lub je przekraczać. W pierwszym przypadku odkształcenie jest proporcjonalne do siły, która je wywołała, w drugim granica proporcjonalności zostaje przekroczona i dochodzi do powstawania zmian trwałych [9]. Uprawianiu sportu towarzyszą najczęściej obrażenia o charakterze przeciążeniowym, powstające w wyniku powtarzających się mikrourazów. Rzadziej występują obrażenia ostre [40]. Przeciążenia narządu ruchu stanowią zespół zjawisk obniżających wartość biologiczną tkanek lub całego organizmu pod wpływem działań sił mechanicznych, które same w sobie nie przekraczają wytrzymałości fizycznej lub wydolności czynnościowej układu ruchowego. Tkanki układu kostno – stawowego mogą stopniowo podwyższać progi wytrzymałości i adaptować się do wymagań sportu pod warunkiem, że tempo tej adaptacji nie jest zbyt szybkie, stawy i mięśnie pracują w osi nacisku, nie ma wad wrodzonych i tkanki są pełnowartościowe (brak chorób układowych, zaburzeń hormonalnych, odżywczych itp.). Niespełnienie wyżej wymienionych warunków stwarza ryzyko zagrożenia odporności lub wydolności tkanek wtedy nawet siły nacisku mieszczące się w granicach normy mogą powodować uszkodzenia. Kryterium szkodliwości w uprawianiu aktywności fizycznej są takie wielkości jak czas, intensywność, natężenie, wielkość obciążenia mechanicznego. Miejscowe działanie nadmiernego, nasilonego treningu nie uwzględniającego możliwości przeciążeń, nadrywa ultrastruktury tkankowe (co objawia się dyskomfortem, miejscową wrażliwością, przemęczeniem i bólami), inicjuje powstanie i rozwój miejscowych odczynów tkankowych pod postacią procesów litycznych i przerostowych [1,41]. 28 Do uszkodzeń z przeciążeń dochodzi często u osób podejmujących ciężki trud fizyczny, w stanach zmęczenia, znużenia lub napięć nerwowych. Dodatkowymi winowajcami w wystąpieniu przeciążeń są takie czynniki, jak: • obniżona wartość biologiczna poszczególnych tkanek i całego ustroju, • zaburzenia naczyniowe i nerwowe, • nieergonomiczne stanowisko pracy lub ćwiczeń, ochłodzenie lub przegrzanie ciała, tryb życia, odżywianie [41]. Wskutek przeciążeń następuje zmniejszenie wydolności już nadmiernie obciążonego układu ruchu, co u sportowców czy pracowników fizycznych może prowadzić do utraty zdolności wykonywania danej czynności. Aktywność sportowa poprawia sprawność mięśni i koordynację ruchową, ale jednocześnie zwiększa obciążenie różnych stawów, co jest powodem wzrostu ryzyka urazów. Wyczynowe uprawianie sportu stanowi czynnik ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych, biodrowych lub skokowych [9,11,41]. Największym ryzykiem są obciążeni hokeiści, piłkarze i lekkoatleci. Piłka nożna to dyscyplina sportowa, w której często występują nagłe przyspieszenia i zatrzymania ruchu oraz ruchy skrętne. Znaczne przeciążenia działające na stawy osób uprawiających sport, jak również urazy sportowe mają istotny wpływ na powstawanie i rozwój choroby zwyrodnieniowej stawów [9,11]. Rekreacyjne uprawianie sportu sprzyja zmniejszeniu dolegliwości w chorobie zwyrodnieniowej stawów oraz poprzez wzmocnienie siły i masy mięśni zabezpiecza stabilność stawów [9]. Problemem pozostaje wciąż określenie granicy obciążenia powyżej której dochodzi do uszkodzenia chrząstki. Dlatego każda osoba uprawiająca sport lub trenująca sportowców powinna wykazać się rozsądkiem w doborze obciążeń treningowych i za każdym razem oprócz wynikających korzyści odpowiednio oceniać towarzyszące im ryzyko przeciążeń i urazów [11]. 29 ROZDZIAŁ II Cel pracy Celem pracy było stwierdzenie zależności między poziomem i rodzajem aktywności ruchowej a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych. Badania przeprowadzono tak, by uzyskać odpowiedź na następujące pytania: 1. Jaki sport uprawiali ankietowani? 2. Czy przebyte kontuzje wpływają na dolegliwości bólowe? 3. Kiedy najczęściej pojawia się ból i kiedy ustępuje? 30 ROZDZIAŁ III Materiał i metody badań Badania przeprowadzono na 94 (56 mężczyzn i 38 kobiet) zdrowych osobach, wybranych losowo spośród studentów Śląskiego Uniwersytetu Medycznego i Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Średni wiek badanych wynosił 22,9 lat (zakres 20–30, SD=1,91). Szczegółowe dane osób badanych zawiera tabela 1. Tabela 1. Informacje osobowe badanych osób. Kobiety Mężczyźni Łącznie Procent osób 40 % 60 % 100 % Wiek (lata) Min = 20 Max = 27 Śr = 22,85 Min = 21 Max = 28 Śr = 23,04 Min = 20 Max = 28 Śr = 22,96 Wzrost (cm) Min = 155 Max = 175 Śr = 166,5 Min = 165 Max = 192 Śr = 179 Min = 155 Max = 192 Śr = 173 Masa ciała (kg) Min = 47 Max = 72 Śr = 58,5 Min = 67 Max = 95 Śr = 78,5 Min = 47 Max = 95 Śr = 68,5 Badania zostały przeprowadzone za pomocą własnej ankiety. Pierwsza część ankiety dotyczyła aktywności fizycznej ankietowanych (rodzaju, częstotliwości i intensywności) i zaistniałych kontuzji. Druga część dotyczyła występujących bólów stawów kończyn dolnych, ich charakteru oraz częstości występowania, intensywności bólu wg skali VAS, momentu pojawiania się bólu i jego ustępowania. 31 ROZDZIAŁ IV Wyniki i ich omówienie Na podstawie analizy zebranych danych można stwierdzić, że ponad połowa (53%) badanych cierpi na dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych. W grupie kobiet odsetek ten jest jeszcze większy (58%), w grupie mężczyzn wynosi 50%. Wyniki badań przedstawia tabela 2. Tabela 2. Występowanie dolegliwości bólowych. Bóle stawów Kobiety Mężczyźni Łącznie N 22 28 50 % 58 50 53 N 16 28 44 % 42 50 47 Tak Nie Z przeprowadzonych badań wynika, że 100% badanych kobiet i 95% badanych mężczyzn uprawia sport (Tabela 3). 32 Tabela 3. Uprawianie sportu. Uprawianie sportu Kobiety Mężczyźni Łącznie N 38 53 91 % 100 95 97 N 0 3 3 % 0 5 3 Tak Nie Bóle stawów Tak Nie Tak Nie Tak Nie N 22 16 26 27 48 43 % 58 42 49 51 53 47 N 0 0 2 1 2 1 % 0 0 67 33 67 33 Tak Nie W badanej grupie osób określono poziom aktywności fizycznej. Przeprowadzone badania wskazują, że: 32 % ankietowanych z dolegliwościami bólowymi ocenia swoją aktywność fizyczną bardzo dobrze, 50 % dobrze, 18% umiarkowanie, 52 % ankietowanych bez dolegliwości bólowych ocenia swoja aktywność bardzo dobrze, 39% dobrze, 9% umiarkowanie. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 4 i rycina 7. 33 Tabela 4. Zależność między poziomem aktywności fizycznej a dolegliwościami bólowymi. Aktywność fizyczna Kobiety Mężczyźni Łącznie N 10 29 39 % 26 52 41 N 22 20 42 % 58 36 45 N 6 7 13 % 16 13 14 N 0 0 0 % 0 0 0 Bardzo dobra Dobra Umiarkowana Zła Bóle stawów Tak Nie Tak Nie Tak Nie N 4 6 12 17 16 23 % 18 38 43 61 32 52 N 14 8 11 9 25 17 % 64 50 39 32 50 39 N 4 2 5 2 9 4 % 18 13 18 7 18 9 N 0 0 0 0 0 0 % 0 0 0 0 0 0 Bardzo dobra Dobra Umiarkowana Zła 34 25 Wartość liczbowa 20 15 10 5 0 b. dobrze dobrze umiarkowanie Ilość osób z bólami stawów źle Ilość osób bez bólów stawów Rycina 7. Poziom aktywności fizycznej a występowanie dolegliwości bólowych. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej uprawiane sporty przez ankietowanych to: w grupie kobiet aerobik (17%), siatkówka, koszykówka (14%), pływanie (14%), spacer (14%), narty (11%), rower (10%); w grupie mężczyzn piłka nożna (18%), pływanie (15%), bieg (14%), narty (13%), siatkówka, koszykówka (9%). Szczegółowe wyniki ilustruje tabela 5. 35 Tabela 5. Zestawienie poszczególnych dyscyplin sportowych. Uprawiane sporty Kobiety Mężczyźni Łącznie N 5 15 20 % 6 14 10 N 12 9 21 % 14 8 11 N 12 16 28 % 14 15 15 N 8 6 14 % 10 6 7 N 9 14 23 % 11 13 12 N 12 10 22 % 14 9 12 N 5 19 24 % 6 18 13 N 14 6 20 % 17 6 10 N 2 2 4 % 2 2 2 N 3 3 6 % 4 3 3 N 1 7 8 % 1 7 4 N 1 0 1 % 1 0 1 Bieg Spacer Pływanie Rower Narty Koszykówka, Siatkówka Piłka Nożna Aerobik Karate Tenis Siłownia Taniec 36 Celem pracy było stwierdzenie, czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem sportu a dolegliwościami bólowymi. Z analizy danych wynika, że największy odsetek (18%) badanych mężczyzn cierpiących na dolegliwości bólowe uprawiało piłkę nożną, a w grupie kobiet (14%) była to siatkówka i koszykówka. Szczegółowe zestawienie danych sportów pokazują ryciny 8 i 9. 20 18 Wartość liczbowa 16 14 12 10 8 6 4 2 iec tan is wn ia sił o ten e ka r at rob ik ae si a tk ó wk a p. no żn a na r ty ro w er wa nie r p ły sp ace b ie g 0 Rodzaje sportów Ilość mężczyzn z bólami stawów Ilość mężczyzn bez bólów stawów Rycina 8. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie mężczyzn a występowanie dolegliwości bólowych. 37 14 Wartość liczbowa 12 10 8 6 4 2 i ec tan is wn ia si ł o ten e ka r at rob ik ae no żn a p. kó wk a sia t na r ty ro w er wa nie r bie sp ace p ły g 0 Rodzaje sportów Ilość kobiet z bólami stawów Ilość kobiet bez bólów stawów Rycina 9. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie kobiet a występowanie dolegliwości bólowych. Następnie autor chciał wykazać zależność między częstotliwością i intensywnością uprawiania sportu a dolegliwościami bólowymi stawów. Analiza badań wykazała, że z grupy osób badanych (26%) uprawiających sport 1 – 2 razy w tygodniu 29% cierpiało na dolegliwości bólowe a u 71% nie odnotowano występowania bólu. W grupie osób (21%) uprawiających sport 5 – 6 razy w tygodniu dolegliwości stwierdzono u 75% badanych, natomiast 25% nie uskarżała się na występowanie bólu. Wyniki badań prezentuje rycina 10. Przeprowadzone badania wykazały również zależność między intensywnością sportu a dolegliwościami bólowymi. W grupie osób badanych (26%) uprawiających sport 1 – 3 godzin tygodniowo 21% cierpiało na dolegliwości bólowe, a 79% nie zgłaszało dolegliwości. W grupie osób (20%), która poświęcała 10 – 15 godzin tygodniowo na daną aktywność fizyczną wyniki kształtują się analogicznie: 63% dla osób bez dolegliwości bólowych i 37% dla osób z dolegliwościami bólowymi. Wyniki przedstawia rycina 11. 38 50 45 40 35 30 % 25 20 15 10 5 0 1 - 2 dni 3 - 4 dni 5 - 6 dni Osoby z dolegliwościami bólowymi codziennie Osoby bez dolegliwości bólowych Rycina 10. Częstość uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych. 50 45 40 35 30 % 25 20 15 10 5 0 1-3h 4-6h 7-9h Osoby z dolegliwościami bólowymi 10 - 15 h > 15 h Osoby bez dolegliwości bólowych Rycina 11. Intensywność uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych. 39 Kolejne pytanie w ankiecie dotyczyło przebytych za sprawą sportu kontuzji. Wyniki wskazują, że ponad połowa (54%) badanych odniosła kontuzję, w tym 69% osób z dolegliwościami bólowymi i 31% bez dolegliwości. Szczegółowy rodzaj przebytych kontuzji pokazuje rycina 12. W grupie osób (46%), które nie odniosły żadnych urazów za sprawą sportu, 35% cierpiało na dolegliwości bólowe a 65% nie zgłaszało dolegliwości (Tabela 6). Tabela 6. Zależność między przebytymi kontuzjami a dolegliwościami bólowymi. Kontuzje Kobiety Mężczyźni Łącznie N 15 36 51 % 39 64 54 53 36 41 33 58 51 13 6 8 N 23 20 43 % 61 36 46 Tak Wielokrotna % Jednokrotna Przewlekła Nie Bóle stawów Tak Nie Tak Nie Tak Nie N 13 2 22 14 35 16 % 87 13 61 39 69 31 N 9 14 6 14 15 28 % 39 61 30 70 35 65 Tak Nie 40 8% 41% 51% wielokrotna jednokrotna przewlekła Rycina 12. Rodzaje kontuzji. Jak wynika z przeprowadzonych badań umieszczonych w tabeli 7, najczęściej dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych osób badanych pojawiają się 3 - 4 razy w miesiącu (31%), natomiast najrzadziej przy zmianie pogody (4%) lub codziennie (6%). Badania dotyczące momentu pojawienia się dolegliwości bólowych (Tabela 8) wskazują, że podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała dolegliwości pojawiają się najczęściej u 43% badanych osób, rzadziej podczas długotrwałej aktywności ruchowej (27%). Natomiast dolegliwości przy zmianie pogody zgłasza tylko 3% badanych a przy czynnościach dnia codziennego 7%. 41 Tabela 7. Częstość występowania bólu. Częstość występowania bólu Kobiety Mężczyźni Łącznie N 2 1 3 % 9 4 6 N 4 6 10 % 17 21 20 N 4 2 6 % 17 7 12 N 4 5 9 % 17 18 18 N 6 10 16 % 26 36 31 N 1 4 5 % 4 14 10 N 2 0 2 % 9 0 4 Codziennie 1 – 2 razy w tygodniu 3 – 4 razy w tygodniu 1 – 2 razy w miesiącu 3 – 4 razy w miesiącu Rzadziej Przy zmianie pogody 42 Tabela 8. Zależność między momentem pojawiania się bólu a dolegliwościami bólowymi. Moment pojawiania się bólu Długotrwała aktywność ruchowa Ćwiczenia przeciążające dany odcinek ciała Czynności dnia codziennego 1 – 3 dni po skończeniu aktywności Kobiety Mężczyźni Łącznie N 9 11 20 % 26 27 27 N 16 16 32 % 47 39 43 N 2 3 5 % 6 7 7 N 2 5 7 % 6 12 9 N 3 6 9 % 9 15 12 N 2 0 2 % 6 0 3 Samoistnie Przy zmianie pogody 43 Tabela 9. Moment ustępowania dolegliwości bólowych. Moment ustępowania bólu Kobiety Mężczyźni Łącznie N 1 6 7 % 5 19 13 N 5 4 9 % 23 13 17 N 5 8 13 % 23 25 24 N 11 12 23 % 50 38 43 N 0 2 2 % 0 6 4 Od razu 1 – 3 godz. po skończeniu aktywności 2 – 3 dni po skończeniu aktywności Samoistnie W chwili rozpoczęcia ruchu Dane zawarte w tabeli 9 wskazują, że ból ustępuje samoistnie u największej grupy badanych (43%). Z przeprowadzonych badań wynika, że ból nawracający dotyczy ponad połowy (56%) badanych z dolegliwościami bólowymi, natomiast ból lekki dotyczy 7% badanych. Szczegółowe dane zawiera tabela 10. 44 Tabela 10. Charakter bólu. Charakter bólu Kobiety Mężczyźni Łącznie N 3 6 9 % 14 21 18 N 0 2 2 % 0 7 4 N 14 14 28 % 64 50 56 N 5 6 11 % 23 21 22 Ostry Lekki Nawracający Przewlekły 45 Tabela 11. Poziom nasilenia bólu. Poziom nasilenia bólu 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kobiety Mężczyźni Łącznie N 0 0 0 % 0 0 0 N 3 5 8 % 14 18 16 N 4 3 7 % 18 11 14 N 6 6 12 % 27 21 24 N 5 5 10 % 23 18 20 N 3 3 6 % 14 11 12 N 0 5 5 % 0 18 10 N 1 1 2 % 5 4 4 N 0 0 0 % 0 0 0 N 0 0 0 % 0 0 0 Dane zawarte w tabeli 11 wskazują, że najwięcej badanych z dolegliwościami bólowymi (26%) zgłaszało moc bólu w granicach od 2 do 6 (wg skali VAS). Najwięcej badanych uskarżało się na dolegliwości bólowe na poziomie 4 (24%). Wyniki ilustruje rycina 13. 46 25 20 15 % 10 5 0 1 2 3 4 5 6 Poziom nasilenia bólu Rycina 13. Poziom nasilenia bólu. 47 7 8 9 10 ROZDZIAŁ V Dyskusja Aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego zapewniającą mu zachowanie zdrowia. O wszechstronnej korzyści z aktywnego i systematycznego uczestnictwa każdego człowieka w kulturze fizycznej wiemy od dość dawna. Już w XIX wieku Tissot podkreślił: „Ruch może zastąpić wszystkie lekarstwa, ale żadne lekarstwo nie jest w stanie zastąpić ruchu” [42]. Wypowiedź ta wskazała na znaczenie ruchu dla zdrowia człowieka, dostrzeżone dwa wieki wstecz. Priorytetowe znaczenie ruchu potwierdza również A. Senger w swojej wypowiedzi: ,,Ruch jest życiem – życie jest ruchem’’ [42]. Pod wpływem ruchu w organizmie człowieka zachodzi szereg pozytywnych zmian. Dochodzi do wzrostu czynności układu oddechowego i krążenia, zmian w napięciu układu nerwowego, w układzie mięśniowym wysiłek fizyczny zwiększa i przyspiesza wiele procesów biochemicznych. Nic więc dziwnego, że Zbigniew Cendrowski w ,,Dekalogu zdrowego stylu życia” wśród 10 najważniejszych zasad postępowania służących zachowaniu i pomnażaniu zdrowia umieszcza utrzymanie wszechstronnej aktywności fizycznej [34]. Jak pisze prof. Janusz Nowotny obok dziennego zapotrzebowania organizmu na witaminy, minerały, płyny istnieje także potrzeba „dziennej dawki ruchu” [43]. Szeroko dostępne piśmiennictwo potwierdza dobroczynny wpływ sportu. Wyniki niniejszego badania pokazują, że prawie wszyscy (97%) badani uprawiali różnorodną aktywność ruchową, w tym 41% oceniało swoją aktywność bardzo dobrze, 45% dobrze a 14% umiarkowanie. Najczęściej uprawianym sportem wśród badanych było: pływanie (15%), piłka nożna (13%), narty (12%), siatkówka, koszykówka (12%), spacer (11%), aerobik (10%), bieg (10%), rower (7%), siłownia (4%), karate (3%), tenis (2%) i taniec (1%). W niniejszej pracy autor próbował stwierdzić czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem, częstością i intensywnością sportu a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych. 48 Przeprowadzone badania wykazały, że ponad połowa (53%) badanych zgłaszała dolegliwości bólowe. Niepokojące jest to, że dolegliwości dotyczyły zdrowych, sprawnych młodych osób. Pytanie, w czym tkwi przyczyna tak częstego występowania bólu, nasuwa się samo. W dostępnym piśmiennictwie brak jest podobnych badań dotyczących tego tematu, jednakże dolegliwości bólowe wynikają z różnorodnych uszkodzeń, urazów, przeciążeń, które pozwalają na bliższe przyjrzenie się problemowi. Jak potwierdza dostępne piśmiennictwo, umiarkowana aktywność ruchowa wpływa korzystnie, sytuacja zmienia się jednak całkowicie, gdy obciążenia aparatu ruchu pod wpływem aktywności fizycznej są zbyt duże [32]. Jak pisze J. Drabik: ,,Aktywność ruchowa służy zdrowiu tylko wtedy, gdy realizowana jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości tj. przy odpowiednim obciążeniu” [43]. Nadmierna aktywność ruchowa, w szczególności w jednostronnych powtarzanych formach, może stanowić przyczynę ostrych uszkodzeń urazowych oraz przewlekłych uszkodzeń spowodowanych długotrwałym przeciążeniem. Przyczyną mogą być nieracjonalne ćwiczenia, zbyt intensywne, długotrwałe treningi, których obciążenia przekraczają tolerancję wysiłkową ćwiczącego [41]. Badania autora pokazują, że dolegliwości bólowe kończyn dolnych prawie u połowy badanych (43%) pojawiają się podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała, a u 27% podczas długotrwałej aktywności fizycznej, u 12% samoistnie, u 9% po 1 - 3 dniach po skończeniu aktywności ruchowej, a tylko u 7% przy czynnościach dnia codziennego. Ustępują natomiast najczęściej samoistnie u 43% badanych. W dostępnym piśmiennictwie przedstawione są rozbieżne opinie o wpływie uprawiania różnych dyscyplin sportowych na rozwój choroby zwyrodnieniowej stawów [11]. Jak pisze Żuk, nasilony ukierunkowany trening zawodniczy nastawiony na uzyskanie efektów rekordowych deformuję sylwetkę (gimnastyka artystyczna), oś kończyn (piłkarze, wioślarze), co w przyszłości staje się podłożem zmian zwyrodnieniowych. Gra w siatkówkę sprzyja uszkodzeniom stawów skokowych i kolanowych [41]. Olsen i współpracownicy wykonali badania mające wykazać wpływ różnych obciążeń wynikających z pracy fizycznej, uprawiania sportu i nadwagi na 49 występowanie choroby zwyrodnieniowej stawów biodrowych. Badania wykazały, że obciążenia, których źródłem było uprawianie sportu, miały w powstaniu choroby zwyrodnieniowej stawów najistotniejszy udział sięgający 55%, natomiast praca zawodowa i nadwaga odpowiednio 40% i 15% [11]. Jak podaje literatura nadmierne treningi gry w piłkę nożną powodują powstawanie i nasilenie się kolan szpotawych, uszkodzenia i rozciągnięcia więzadeł i łąkotek powodujące niestabilność kolan [40]. Z przeprowadzonych badań wynika, że przebyte urazy wpływają na występowanie dolegliwości bólowych. Z grupy osób, które odniosły w przeszłości kontuzje za sprawą sportu (54% badanych) aż 69% cierpi na dolegliwości bólowe, natomiast w grupie osób, które nie przebyły kontuzji (46% badanych) odsetek osób z dolegliwościami bólowymi wynosi tylko 35%. Dostępne w piśmiennictwie badania na temat przeciążeniowych uszkodzeń łąkotek stawu kolanowego pokazały, że najczęstsze uszkodzenia (38%) wystąpiły u piłkarzy. Zwraca uwagę jeszcze fakt, że u 71% badanych, pomimo oczywistych uszkodzeń łąkotek potwierdzonych badaniem artroskopowym i artrotomią, w wywiadzie nie stwierdzono ostrego urazu kolana [41]. Retrospektywna analiza szpitalnych kart wypisowych przeprowadzona w Finlandii wykazała, że wyczynowe uprawianie sportu stanowi czynnik ryzyka wcześniejszej hospitalizacji z powodu choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych, biodrowych i skokowych. Największym ryzykiem obciążeni byli hokeiści, sztangiści, piłkarze i biegacze długodystansowi [9]. Badania autora potwierdzają, że największy odsetek badanych mężczyzn cierpiących na dolegliwości bólowe uprawiało piłkę nożną (18%), a w grupie kobiet była to siatkówka i koszykówka (14%). Zadziwiający jest fakt, że u wysokiego odsetka badanych mężczyzn (15%) i kobiet (14%) urazowym sportem okazało się też pływanie Zdaniem autora wynika to z popularności i ogólnodostępności tego sportu, ankietowani bowiem mogli zaznaczyć kilka uprawianych sportów. W niniejszej pracy starano się również wykazać zależność pomiędzy częstością i intensywnością sportu. Przeprowadzone badania wykazały, że wśród badanych z dolegliwościami bólowymi 30% uprawiało sport 5 – 6 razy w tygodniu, 12% codziennie. Natomiast w grupie osób bez dolegliwości bólowych, 11% uprawia aktywność fizyczną 5 – 6 razy w tygodniu, a tylko 5% codziennie. Taka sama zależność 50 dotyczy intensywności uprawiania sportu. W grupie osób z dolegliwościami bólowymi, 24% uprawiało sport przez 10 – 15 godzin tygodniowo, a tylko 10 % przez 1 – 3 godzin na tydzień. W grupie osób bez dolegliwości bólowych, 16% przeznaczało 10 – 15 godzin tygodniowo dla danej aktywności fizycznej, a prawie połowa (43%) przeznaczała 1 – 3 godzin tygodniowo. Przeprowadzone badania wykazały, że u ponad połowy (56%) badanych ból ma charakter nawracający. Według dostępnej literatury i badań autora, to najczęściej przeciążenia i powstające mikrourazy są powodem uszkodzeń aparatu ruchu. To z kolei powoduje niewydolność narządu ruchu, która początkowo objawia się tylko podczas dużych obciążeń, rzadziej podczas czynności życia codziennego. Wysoki odsetek osób z dolegliwościami bólowymi może wynikać ze stosowania zbyt forsownych ćwiczeń, chęci bicia kolejnych rekordów, długotrwałych przeciążeń aparatu ruchu, rzadziej z ostrych urazów. Jak podaje literatura, każda dyscyplina sportowa, nawet zalecana do uprawiania w celach profilaktycznych i leczniczych, może powodować przeciążenia i uszkodzenia narządu ruchu, jeśli czas i nasilenie treningów specjalistycznych nie są indywidualnie dostosowane do osobniczej wydolności, a także jeśli nie uwzględnia się wad wrodzonych, rozwojowych i chorób układowych stanowiących przeciwwskazanie dla aktywności fizycznej [42]. Niniejsze badania wydają się potwierdzać te przypuszczenia. Autor pracy nie miał na celu zakwestionowania dobroczynnego wpływu sportu. Jednakże uzyskane wyniki skłaniają do wielu przemyśleń prowadzących do stwierdzenia, że w sporcie jak i w każdej dziedzinie życia umiar i pewne granice są potrzebne. Podobnie pisze dr Weber w swoim artykule: „regularna aktywność ruchowa jest najlepszą rzeczą, jednak nie przesadnie” [44]. Analizując uzyskane wyniki badań można stwierdzić, że temat pracy był bardzo ogólny, jednakże autor chciał jedynie uwypuklić pewien problem, podchodząc do niego w sposób obiektywny. Ze względu na różnorodną możliwość uchwycenia tego zagadnienia, autor ma nadzieję, że jego praca w przyszłości stanie się inspiracją do nowych badań i pogłębiania wiedzy w tym temacie. Na koniec nasuwa się już tylko powszechnie stosowane stwierdzenie: ,,co za dużo, to niezdrowo”. 51 ROZDZIAŁ VI Wnioski 1. Objęci badaniem studenci w wieku pomiędzy 20 a 30 rokiem życia uprawiali różnego rodzaju sporty. W grupie ankietowanych kobiet najczęściej był to aerobik, u mężczyzn piłka nożna. Aktywność fizyczna mężczyzn była wyższa niż aktywność kobiet. 2. Stwierdzono dodatnią zależność pomiędzy przebytymi kontuzjami a występowaniem dolegliwości bólowych. 3. Dolegliwości bólowe najczęściej pojawiały się przy statycznym lub dynamicznym obciążaniu danego odcinka ciała, natomiast ustępowały najczęściej samoistnie. 4. Wykryto istotne różnice pomiędzy poziomem i rodzajem aktywności ruchowej a dolegliwościami bólowymi stawów kończyn dolnych. 52 ROZDZIAŁ VII Piśmiennictwo 1. Dziak A., Tayara S.: Urazy i uszkodzenia w sporcie. Wyd. Kasper, Kraków 1999. 2. Zatonia M., Jethona Z.: Aktywność ruchowa w świetle badań fizjologicznych i promocji zdrowia. Wyd. AWF, Wrocław 1998. 3. Artiucha Z., Wardyn A.K.: Bóle stawów. Essent Med 2005, 1, 40-50. 4. Śmiłowicz M.: Ból kolana jako problem diagnostyczny i terapeutyczny. Rehabil Med, 2002, 6(2), 9-20. 5. Andrzejewski W., Kassolik K., Stodółka J.: Ocena dolegliwości bólowych występująca u studentów Akademii Wychowania Fizycznego. Med Sport 2005, 21(5), 358-365. 6. Nowotny J.: Zarys rehabilitacji w dysfunkcjach narządu ruchu. Wyd. AWF, Katowice 2000. 7. Per Renstrom, Johnson R.,J.: Urazy z przeciążenia – wielki problem sportu. Sport wyczynowy, 1994, 3-4, 351-352. 8. Kwiatkowski K.: Patomechanizm śródstawowych urazowych uszkodzeń stawu kolanowego. Standardy Medyczne 2004, 4, 423-429. 9. Lasek W., Grzegorzewski M.: Zmiany przeciążeniowe układu ruchu u sportowców wysokiego wyczynu w obrazie radiologicznym. Pol Prz Radiol 1997, 62(3), 230-232. 10. Kucharz E.: Zachowawcze leczenie choroby zwyrodnieniowej stawów. Terapia 2007, 12, 21-26. 11. Fliciński J.: Czy uprawianie sportu ma wpływ na występowanie choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych i biodrowych? Med Sport 1998, 81, 1-3. 12. Sims K.: The development of hip osteoarthritis: implications for conservative management. Man Ther 1994, 4(3), 127-135. 53 13. Creamer P.: Ból w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów i jego leczenie. Rheumalogy 2001, 1(9), 10-15. 14. Szczeklika A. (red.): Choroby wewnętrzne. T. 1. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2006. 15. Korkosz M.: Choroba zwyrodnieniowa stawów. http://www.zdrowieiuroda.polsat.com.pl/index.php?aid=25179&_tc=7FD5CB3 AC0BB4B3B80511840DF3E602C (Stan z dnia 12.03.2008r.). 16. Duda A., Maj M.: Ból w przewlekłej chorobie zwyrodnieniowej stawów. Terapia 2005, 13(12), 26-30. 17. Wordliczek J., Dobrogowski J.: Leczenie bólu. PZWL, Warszawa 2007. 18. Garlicki J., Kuś W.M.: Traumatologia sportowa. PZWL, Warszawa 1986. 19. Tomaszewska E.: Źródła bólu. Bramka bólowa i neurotransmitery w przekaźnictwie bólowym. www.zp.baran.be/wpcontent/uploads/2007/11/gr4_s6_tomaszewska_bramkabolowa.ppt (Stan z dnia 10.03.2008r.). 20. Kowalska K. Nie musi boleć. www.resmedica.pl/zdart6019.html (Stan z dnia 05.03.2008r.). 21. Kości i stawy. http://prezentacja1.blog.onet.pl/2,ID256165612,index.html (Stan z dnia 14.04.2008r.). 22. Artiucha Z., Wardyn K.A.: Bóle stawów. Essent Med 2005, 9, 36-40. 23. Sylwanowicz W. (red.): Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1978. 24. Nowotny J.: Podstawy fizjoterapii. Część I. Wyd. AWF, Katowice 2000. 25. Roex J., Frisch H.: Terapia manualna. PZWL, Warszawa 2005. 26. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. 1. PZWL, Warszawa 2002. 27. Woźniak W. (red): Anatomia człowieka. Urban & Partner, Wrocław 2003. 28. Hip Joint. http://www2.ma.psu.edu/~pt/384hipj2.gif (Stan z dnia 14.04. 2008r.). 29. Anatomy of the Knee. http://darkwing.uoregon.edu/~athmed/aclrehab/Image7.gif (Stan z dnia 14.04.2008r.). 30. Krechowiecki A., Czerwiński F.: Zarys anatomii człowieka. PZWL, Warszawa 1997. 54 31. Cendrowski Z.: Przewodzić innym. Wyd. Agencja Promo – Lider, Warszawa 1997. 32. Macauley D.: The Potential Benefits of Physical Activity in older people. Medicina Sportiva 2001, 5(4), 230-234. 33. Chakravarthy M.V., Joyner M.J., Booth F.W.: An Obligation for primary care physicians to prescribe physical activity to sedentary patients to reduce the risk of chronic health conditions. Mayo Clinic Proceedings 2002, 77, 165-173. 34. Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Wyd. Zarząd główny szkolnego związku sportowego, Warszawa 1998. 35. Bielski J.: Życie jest ruchem. Wyd. Agencja Promo – Lider, Warszawa 1996. 36. Zinkowski A.: Wpływ aktywności ruchowej i treningu na organizm i zdrowie człowieka. www.zs3reymonta.oswiata.org.pl/wplyw_az.html (Stan z dnia 10.03.2008r.). 37. Nazar K. (red.), Kozłowski S.: Fizjologia wysiłków fizycznych. PZWL, Warszawa 1999. 38. Gołąbek T., Jasiak H., Jucewicz A.: ABC - sport dla wszystkich. Wyd. SPAR, Warszawa 1988. 39. Gołaszewski M.: Narastanie częstości złamań awulsyjnych w wyniku rekreacyjnego uprawiania sportu. Med Sport 2000, 111, 38-39. 40. Jamski J., Brudnicki J.: Ostre urazy sportowców. Med Sport 1997, 66, 4-6. 41. Rożynek – Łukanowska W. (red.): Konferencja naukowa. Kryteria wczesnych stanów przeciążenia wysiłkowego. AWF, Poznań 1985. 42. Sahaj T.: Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne. http://www.plywanie.us/aamaterialy/artykuly/czy%20sport%20to%20zdrowie,% 20refleksje%20filozoficzne.pdf (Stan z dnia 22. 04. 2008r.). 43. Nowotny J.: Edukacja i reedukacja ruchowa. Wyd. Kasper, Kraków 2003. 44. Weber T.: Joint Pain Prevention – Keep Those Joint Moving. http://www.medicalmoment.org/_content/facts/sep03/165396.asp (Stan z dnia 15.03.2008r.). 55 ROZDZIAŁ VIII Aneks 1. Wykaz rycin Rycina 1. Model czynników uszkadzających chrząstkę stawową, str. 8. Rycina 2. Zmiany stawu w chorobie zwyrodnieniowej, str. 10. Rycina 3. Budowa kończyny dolnej, str. 14. Rycina 4. Budowa stawu, str. 17. Rycina 5. Staw biodrowy, str. 19. Rycina 6. Staw kolanowy, str. 21. Rycina 7.Poziom aktywności fizycznej a występowanie dolegliwości bólowych, str. 35. Rycina 8. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie mężczyzn a występowanie dolegliwości bólowych, str. 37. Rycina 9. Rodzaj prowadzonej aktywności ruchowej w grupie kobiet a występowanie dolegliwości bólowych, str. 38. Rycina 10. Częstość uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych, str. 39. Rycina 11. Intensywność uprawiania sportu a występowanie dolegliwości bólowych, str. 39. Rycina 12. Rodzaje kontuzji, str. 41. Rycina 13. Poziom nasilenia bólu, str. 47. 56 2. Wykaz tabel Tabela 1. Informacje osobowe badanych osób, str. 31. Tabela 2. Występowania dolegliwości bólowych, str. 32. Tabela 3. Uprawianie sportu, str. 33. Tabela 4. Zależność między poziomem aktywności fizycznej a dolegliwościami bólowymi, str. 34. Tabela 5. Zestawienie poszczególnych dyscyplin sportowych, str. 36. Tabela 6. Zależność między przebytymi kontuzjami a dolegliwościami bólowymi., str. 40. Tabela 7. Częstość występowania bólu, str. 42. Tabela 8. Zależność między momentem pojawiania się bólu a dolegliwościami bólowymi, str. 43. Tabela 9. Moment ustępowania dolegliwości bólowych, str. 44. Tabela 10. Charakter bólu, str. 45. Tabela 11. Poziom nasilenia bólu, str.46. 57 3. Ankieta ANKIETA Dolegliwości bólowe stawów kończyn dolnych. 1. 2. 3. 4. 5. Płeć ................. Wiek .................. Wzrost ................ Masa ciała ................. Jak ocenia Pan(i) swoją aktywność fizyczną? a) bardzo dobrze b) dobrze c) umiarkowanie d) źle 6. Czy uprawia Pan(i) jakiś sport? a) nie b) tak jaki? (proszę zaznaczyć maksymalnie trzy najczęściej uprawiane dyscypliny sportu) a) bieg b) spacer c) pływanie d) jazda na rowerze e) jazda na nartach, snowboard f) gry zespołowe: siatkówka, koszykówka g) piłka nożna h) aerobik i) sporty walki np. karate, capoeira, judo, aikido j) tenis k) inne ...................................................................................... 7. Ile razy w tygodniu uprawia Pan(i) daną aktywność ruchową? .................................................................................................. 8. Ile godzin w tygodniu uprawia Pan(i) daną aktywność ruchową? ..................................................................................................... 9. Czy odniósł Pan(i) kontuzję za sprawa sportu? a) nie b) tak jaką? ................................................................................................. 10. Czy kontuzja(e) była(y)? a) jednokrotne b) wielokrotne jeśli tak ile razy? .................................................................................................. c) przewlekła d) inna 58 ................................................................................................... 11. Czy cierpi Pan(i) na bóle stawów kończyn dolnych? a) nie b) tak Jeśli tak proszę odpowiedzieć na pytania od 12 do 16. 12. Jak często pojawia się ból? ................................................................................................................ 13. Jaki charakter ma ból? a) ostry b) przewlekły c) nawracający d) inny ......................................................................................................... 14. Jak silny jest ból? W skali od 1 do 10. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 15. Kiedy najczęściej pojawia się ból ? a) podczas długotrwałej aktywności ruchowej b) podczas ćwiczeń przeciążających dany odcinek ciała c) przy czynnościach dnia codziennego d) 1-3 dni po skończeniu danej aktywności ruchowej e) samoistnie f) inne ........................................................................................................... 16. Kiedy ból ustępuje? a) od razu po skończeniu danej aktywności b) 2-4 godzin po skończeniu danej aktywności c) 2-4 dni po skończeniu danej aktywności d) samoistnie e) inne .......................................................................................................... 59