docPolskie gospodarstwa domowe
download 
Reklamacja Transkrypt
Polskie gospodarstwa domowe
MARLENA PIEKUT Katedra Organizacji i Ekonomiki Konsumpcji SGGW Polskie gospodarstwa domowe – dochody, wydatki i wyposażenie w dobra trwałego użytkowania Wydawnictwo SGGW Warszawa 2008 1 Spis treści Spis treści................................................................................................................................................. 2 1. GOSPODARSTWO DOMOWE, KONSUMENT, KONSUMPCJA............................................................... 4 2. TYPOLOGIA GOSPODARSTW DOMOWYCH ........................................................................................ 8 3. UWARUNKOWANIA KONSUMPCJI ................................................................................................... 13 4. CEL, MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ WŁASNYCH............................................................................ 21 5. STRUKTURA GOSPODARSTW DOMOWYCH ..................................................................................... 28 6. POZIOM I STRUKTURA DOCHODÓW W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH................... 35 Informacje wprowadzające ............................................................................................................... 35 Wyniki................................................................................................................................................ 37 Dochód a wielkość gospodarstwa domowego .................................................................................. 40 Dochód a wykształcenie głowy gospodarstwa domowego............................................................... 41 Dochód a wiek głowy gospodarstwa domowego.............................................................................. 43 Dochód a faza cyklu rozwoju rodziny ................................................................................................ 45 Dochód a lokalizacja gospodarstwa domowego ............................................................................... 47 Dochód a stan cywilny głowy gospodarstwa domowego ................................................................. 49 Podsumowanie .................................................................................................................................. 51 7. ZASTOSOWANIE ANALIZY KANONICZNEJ W WYJAŚNIANIU ZMIENNOŚCI POZIOMU DOCHODÓW W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH................................................................................... 52 Objaśnienia wstępne ......................................................................................................................... 52 Wyniki................................................................................................................................................ 53 Podsumowanie .................................................................................................................................. 63 8. POZIOM I STRUKTURA WYDATKÓW W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH ................... 65 Informacje wprowadzające ............................................................................................................... 65 Wyniki................................................................................................................................................ 65 Wydatki a dochody w gospodarstwach domowych.......................................................................... 68 Wydatki a wielkość gospodarstwa domowego ................................................................................. 73 Wydatki a wykształcenie głowy gospodarstwa domowego.............................................................. 75 Wydatki a wiek głowy gospodarstwa domowego............................................................................. 80 Wydatki a faza cyklu rozwoju rodziny ............................................................................................... 82 Wydatki a lokalizacja gospodarstwa domowego .............................................................................. 84 Wydatki a stan cywilny głowy gospodarstwa domowego ................................................................ 87 Podsumowanie .................................................................................................................................. 89 2 9. ZASTOSOWANIE ANALIZY KANONICZNEJ W BADANIU WYDATKÓW W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH.......................................................................................................................................... 91 Objaśnienia wstępne ......................................................................................................................... 91 Wyniki................................................................................................................................................ 91 Podsumowanie .................................................................................................................................. 98 10.ZASOBNOŚĆ W DOBRA TRWAŁEGO UŻYTKOWANIA W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH........................................................................................................................................ 100 Informacje wprowadzające ............................................................................................................. 100 Wyniki.............................................................................................................................................. 101 Zasobność w dobra trwałe a dochód w gospodarstwie domowym................................................ 106 Zasobność w dobra trwałe a wielkość gospodarstwa domowego .................................................. 109 Zasobność w dobra trwałe a wykształcenie głowy gospodarstwa domowego............................... 111 Zasobność w dobra trwałe a faza cyklu rozwoju rodziny ................................................................ 114 Zasobność w dobra trwałe a lokalizacja gospodarstwa domowego ............................................... 118 Podsumowanie ................................................................................................................................ 121 11.ZASTOSOWANIE ANALIZY KANONICZNEJ W WYJAŚNIANIU ZMIENNOŚCI W WYPOSAŻENIU W DOBRA TRWAŁE W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH ................................................. 122 Objaśnienia wstępne ....................................................................................................................... 122 Wyniki.............................................................................................................................................. 122 Podsumowanie ................................................................................................................................ 130 12.ZAKOŃCZENIE................................................................................................................................. 131 13.LITERATURA.................................................................................................................................... 135 3 1. GOSPODARSTWO DOMOWE, KONSUMENT, KONSUMPCJA1 W literaturze przedmiotu gospodarstwo domowe definiowane jest jako baza ekonomiczna jednostki lub grupy osób, które są ze sobą powiązane więzami rodzinnymi lub innego rodzaju, i przez właściwy sobie obszar gospodarowania mają bezpośredni związek z konsumpcją (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Żelazna (1993) i Gutkowska (1997) określają gospodarstwo domowe jako społecznoekonomiczny system zdeterminowany przez swoją strukturę osobową i materialną. Natomiast definicja gospodarstwa domowego według Głównego Urzędu Statystycznego brzmi: „gospodarstwo domowe to zespół osób spokrewnionych, spowinowaconych lub niespokrewnionych, które mieszkają razem i wspólnie się utrzymują, zaś jeśli któraś z osób mieszkających razem oddzielnie się utrzymuje, to osoba ta tworzy odrębne gospodarstwo domowe” (Gospodarstwo domowe i… 2003). Według Pałaszewskiej-Reindl (1986) gospodarstwo domowe jest wszechstronną mikrojednostką gospodarującą, która wytwarza dochód, dokonuje jego podziału na różne cele, produkuje dobra, świadczy usługi oraz organizuje procesy konsumpcji. W rozumieniu Michny (1989) gospodarstwo domowe tworzą trzy człony: osobowa część gospodarstwa domowego, przychody i rozchody oraz wszelka działalność gospodarcza. Przez osobową część gospodarstwa domowego należy rozumieć, za Michną, jedną osobę mieszkającą samotnie i samotnie się utrzymującą lub też zespół osób wspólnie się utrzymujących i wspólnie mieszkających, powiązanych lub nie powiązanych formalnymi więzami rodzinnymi. W skład osobowej części gospodarstwa wchodzi jeszcze koncepcja, sposób i kultura życia osoby lub rodziny. Drugi człon to przychody i rozchody, a także zbiór rzeczy niebędących składnikami warsztatów produkcyjnych, a stanowiących majątek wspólny osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego (dom, plac budowy, urządzenia służące budynkowi mieszkalnemu, działka, ogród i inne). W skład gospodarstwa domowego, jak zaznacza Michna, wchodzi cały zbiór rzeczy służących urzeczywistnianiu i znajdujących się w domu/mieszkaniu, ogrodzie, na działce, a także cały zbiór dóbr kultury oraz przedmiotów będących lokatą oszczędnościową. Trzeci człon to wszelka działalność gospodarcza o charakterze konsumpcyjnym i 1 Rozdział 1, 2, 3 oraz 5 w znaczącej części zostały zaczerpnięte z pracy doktorskiej M. Piekut (2006): Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW, Warszawa. 4 produkcyjnym, wykonywana na terenie domu lub posesji, która nie stanowi pracy wykonywanej na rachunek indywidualnego gospodarstwa rolnego ani na rachunek warsztatu rzemieślniczego, a także nie jest rejestrowana jako praca chałupnicza. Wydłużający się wiek osób wstępujących w związki małżeńskie, wczesne usamodzielnianie się młodzieży i wiele innych przemian społeczno-demograficznych doprowadziło do zwiększenia liczby jednoosobowych gospodarstw domowych, warto zatem wyjaśnić kwestię tych gospodarstw. Michna (1989) przytacza za GUS następującą definicję: „jednoosobowe gospodarstwo domowe stanowi osoba mieszkająca sama, która zamieszkuje oddzielne mieszkanie, względnie mieszka z osobami, które nie utrzymują tej osoby ze swoich dochodów ani częściowo, ani całkowicie; nie są utrzymywane ani częściowo, ani całkowicie z dochodu tej osoby, a także nie łączą części lub całości swoich dochodów dla zaspokojenia potrzeb”. Jak zaznacza Michna, osoby samotne, które stanowią osobowe części wyodrębnionych gospodarstw domowych, to osoby, które oczekują na założenie rodziny, bądź też takie, które stały się samotne w wyniku wygaśnięcia rodziny, i nie ma żadnych podstaw, aby traktować je jako odrębne, nierodzinne gospodarstwa. Bliskie terminowi gospodarstwa domowego jest pojęcie rodziny, choć znaczna część literatury nie utożsamia gospodarstwa domowego z rodziną. Według Michny (1989) gospodarstwo domowe stanowi najczęściej część rodziny razem mieszkającej i utrzymującej się oraz posiadającej wspólny budżet i majątek rodzinny. Podobnie pojęcie rodziny definiuje GUS, określając ją jako zespół osób wyodrębniony z gospodarstwa domowego na podstawie kryteriów biologicznych (Rocznik… 2002). Gospodarstwo domowe jest więc nieodłącznym elementem każdej rodziny. Gutkowska (1997) wskazuje na różnice pomiędzy rodziną a gospodarstwem domowym: rodzina jest podstawowym elementem gospodarstwa domowego, natomiast gospodarstwo domowe może stanowić jedna osoba lub zbiór osób spokrewnionych lub niespokrewnionych ze sobą. Funkcjami różnicującymi rodzinę od gospodarstwa domowego są także funkcje prokreacyjne, które są przypisane rodzinie. Kryterium wyodrębniania rodziny stanowią więzi krwi, zaś kryterium wyodrębniania gospodarstwa domowego jest łączenie pracy i dochodów dla realizacji potrzeb jednostkowych i całego zespołu osób. 5 Gospodarstwo interdyscyplinarnego domowe charakteru posiada tej liczne kategorii funkcje, pojęciowej które wynikają (Gutkowska z 1997). Podstawową funkcją gospodarstwa domowego, jak pisze Michna, „jest stworzenie takiego stanu gospodarczej zapobiegliwości rodzinnej, która zapewnia warunki życia i rozwoju oraz wzrostu osobowości każdego z osobna i wszystkim razem”. Zapobiegliwość ta interpretowana jest jako „działalność strategiczna na skalę gospodarstwa domowego i życia jego członków”. Innymi słowy gospodarstwo domowe ma zapewnić materialną bazę rozwoju każdemu członkowi gospodarstwa z osobna i wszystkim razem jako zespołowi (Michna 1989). Oprócz realizowane ekonomicznej są funkcje funkcji rodziny gospodarstwa (prokreacyjna, domowego, wychowawcza, równolegle opiekuńcza, ekspresyjna i inne), co daje w pewnym zakresie możliwość zamiennego użycia tych terminów (Światowy 1994). Warto też zwrócić uwagę na wspólny element gospodarstwa domowego i rodziny. Gospodarstwo domowe, podobnie jak rodzina, ma jednego szczególnego reprezentanta zwanego odpowiednio głową gospodarstwa domowego i głową rodziny. Według GUS „głowa gospodarstwa domowego” jest to osoba spośród członków danego gospodarstwa domowego, która otrzymuje największy dochód (Metodyka…1999, s. 50). Konsument to osoba tworząca gospodarstwo domowe. Konsumuje on produkty i usługi zaspokajające potrzeby podstawowe, oraz zużywa sprzęty, wyroby i inne dobra dla zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu (Sztucki 1998). Konsument i gospodarstwo domowe to podstawowe podmioty konsumpcji. Natomiast konsumpcja to proces, w wyniku którego zużywane są przedmioty konsumpcji, to znaczy dobra żywnościowe, nieżywnościowe i usługi. Celem konsumpcji jest więc zaspokajanie potrzeb ludzkich (Rusnak 2004). Wyróżnia się konsumpcję indywidualną (jeśli dany przedmiot konsumowany jest przez jedną osobę), która dotyczy takich dóbr, jak żywność, odzież, środki higieny osobistej, oraz konsumpcję zbiorową (jeśli dany przedmiot konsumowany jest przez grupę ludzi), do której przedmiotów zaliczamy samochód, pralkę, telewizor, wazon (Piekut 2006). Dodatkowo konsumpcję zbiorową można podzielić na konsumpcję gospodarstwa domowego, grupową i ogólnospołeczną. Pod pojęciem konsumpcji 6 gospodarstwa domowego należy rozumieć sytuację, gdy przedmiot konsumpcji jest użytkowany przez przynajmniej dwóch członków tego gospodarstwa, czyli np. konsumpcja telewizora, samochodu, mieszkania. Przez konsumpcję grupową rozumie się wspólne użytkowanie dobra przez jakąś grupę społeczną (mieszkańcy wsi, renciści, małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym). Zaś konsumpcję ogólnospołeczną można zinterpretować jako korzystanie przez całe społeczeństwo z określonych dóbr i usług świadczonych przede wszystkim przez aparat państwa (bezpieczeństwo, obrona narodowa) (Bywalec 2007). 7 2. TYPOLOGIA GOSPODARSTW DOMOWYCH Badania społeczne dostarczają wielu danych o gospodarstwach domowych, jednak każde gospodarstwo jest nie tylko odrębnością, ale i swego rodzaju indywidualnością. Aby możliwe było poznanie naukowe gospodarstw domowych konieczne jest ich grupowanie. Jednym z takich zabiegów, który służy prezentacji danych, jest typologia. Ogólnie typologia to pewien rezultat określonych technik badawczych, przy czym celem badacza jest jak najmniejsza utrata informacji charakteryzujących populację. Typizacja polega na wyodrębnieniu w miarę homogenicznych grup konsumentów. Tworzenie takich grup podyktowane jest względami poznawczymi, tj. możliwościami przedstawienia swoistych cech danej grupy oraz względami praktycznymi (użyteczne dla władz politycznych i gospodarczych, dla budowy odpowiednich strategii marketingowych w firmach działających na określonych rynkach) (Światowy 1994). Jeśli odnieść ten termin do gospodarstw domowych, to pod pojęciem typologii rozumieć należy metodę poznania naukowego, która pozwala wyodrębnić i scharakteryzować typy tych gospodarstw (Smyczek 2005). Może być ona oparta na zbiorze zmiennych przyjętych a priori i na zbiorze zmiennych zweryfikowanych empirycznie (Kusińska 2000). Proces typologizacji gospodarstw domowych polega na badaniu i listowaniu cech gospodarstw domowych oraz ich determinant, a następnie na wyodrębnieniu grup. Zbiór gospodarstw domowych można grupować uwzględniając takie cechy, jak: dochód przypadający na jedną osobę w gospodarstwie, liczba osób w gospodarstwie domowym, wiek oraz poziom wykształcenia głowy gospodarstwa, źródło utrzymania, typ biologiczny rodziny, płeć głowy gospodarstwa, miejsce lokalizacji itp. (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Wielkość gospodarstwa domowego, a więc liczba osób wchodzących w jego skład, to jedna z głównych cech gospodarstwa (Wiszniewski 1993). Ze względu na liczbę osób wyodrębnia się jedno- i wieloosobowe gospodarstwa domowe. Poziom uzyskanego wykształcenia głowy gospodarstwa domowego to kolejna charakterystyka wykorzystywana do tworzenia typów gospodarstw domowych. Wyróżnić można gospodarstwa z głową reprezentującą wykształcenie: 8 wyższe, średnie, zasadnicze zawodowe oraz podstawowe. Istnieje także rozszerzona wersja, w której wyszczególnia się typy gospodarstw domowych, których głowa posiada wykształcenie wyższe, policealne, średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, zasadnicze zawodowe, podstawowe ukończone lub pozostaje bez wykształcenia (Budżety… 2004). Gospodarstwa grupuje się również ze względu na wiek głowy gospodarstwa domowego, tworząc przedziały wiekowe, na przykład 19-26 lat, 2735 lata itd. Można także skategoryzować gospodarstwa jako: nowo założone, średnioletnie, zasiedziałe (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Zmienną przydatną w badaniach mogą być także fazy cyklu życia rodziny. Zmienna ta jest używana zarówno do objaśniania wieku głowy rodziny, jak i czasu trwania gospodarstwa domowego, a także do określenia obecności lub braku dzieci, ich wieku i stanu cywilnego. Wyróżnia się sześć faz: • I faza - samotnych osób lub małżeństw – młodych, bezdzietnych, • II faza - małżeństw z dziećmi w wieku przedszkolnym, • III faza - małżeństw z dziećmi w wieku szkolnym, • IV faza - małżeństw z młodzieżą kształcącą się w szkole ponadgimnazjalnej, • V faza - samotnych osób lub małżeństw – starszych, aktywnych zawodowo (w wieku aktywności zawodowej), • VI faza - samotnych osób lub małżeństw – starszych, nieaktywnych zawodowo (w wieku emerytalnym) (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Zamożność gospodarstw to kolejna cecha pozwalająca na ich grupowanie. Gospodarstwa domowe klasyfikowane są do grup kwintylowych na podstawie wielkości dochodu rozporządzalnego na osobę lub do określonej grupy decylowej na podstawie wydatków na osobę. Grup kwintylowych jest pięć, a decylowych dziesięć, uszeregowane są one według wzrastającej wartości dochodu rozporządzalnego lub wydatków na osobę (Metodyka… 1999). Grupy te są jednakowej wielkości, co jest dość unikalne. 9 Typami gospodarstw domowych są też wyodrębnione w badaniach budżetów gospodarstw domowych grupy społeczno-ekonomiczne; wyróżnia się gospodarstwa: • pracowników, • rolników, • pracujących na własny rachunek, • emerytów i rencistów oraz • utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Głównym źródłem utrzymania gospodarstw pracowników jest praca najemna w sektorze publicznym lub prywatnym. W gospodarstwach rolników głównym źródłem utrzymania jest dochód z użytkowanego indywidualnego gospodarstwa rolnego. Głównym źródłem utrzymania członków gospodarstw pracujących na własny rachunek jest takaż właśnie praca lub wykonywanie wolnego zawodu. Podstawowym źródłem utrzymania emerytów i rencistów są emerytury lub renty. Gospodarstwa, w których głównym źródłem utrzymania są źródła niezarobkowe, takie jak zapomogi, zasiłki dla bezrobotnych, darowizny, dochody z tytułu własności i wynajmu budynków i budowli niezwiązanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, zaklasyfikowane są do gospodarstw utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych. Wszystkie te grupy mogą czerpać dochody także z innych źródeł, ale dochód dodatkowy jest niższy od dochodów uzyskiwanych ze źródła głównego, na podstawie którego dokonano klasyfikacji do grupy społeczno-ekonomicznej (Budżety gospodarstw… 2002). Grupy typologiczne gospodarstw utworzone w oparciu o typy biologiczne rodziny określane są na podstawie składu osobowego gospodarstwa; można wyróżnić gospodarstwa małżeństw nieposiadających dzieci, małżeństw z dziećmi na utrzymaniu, o zróżnicowanej liczbie dzieci, jednego z rodziców samotnie wychowującego dzieci (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001; Żelazna 1993). Do typologii gospodarstw domowych może być także wykorzystana obecność oraz liczba dzieci w rodzinie. Wyróżnić można gospodarstwa nieposiadające dzieci na utrzymaniu oraz gospodarstwa posiadające jedno lub większą ich liczbę. 10 Lokalizacja mieszkania może posłużyć do typologii gospodarstw na miejskie i wiejskie. Główny Urząd Statystyczny grupuje dodatkowo miasta według liczby mieszkańców, tworząc tzw. klasy miejscowości, wyróżniając miasta: • powyżej 500 tysięcy mieszkańców, • od 200 tysięcy do 500 tysięcy mieszkańców, • od 100 tysięcy do 200 tysięcy mieszkańców, • od 20 tysięcy do 100 tysięcy mieszkańców, • poniżej 20 tysięcy mieszkańców (Metodyka… 1999). Kolejnym kryterium służącym typologizacji gospodarstw domowych może być stan cywilny głowy gospodarstwa domowego; dzięki tej zmiennej można wyróżnić gospodarstwa domowe panien / kawalerów, mężatek / żonatych, wdów / wdowców, osób rozwiedzionych i osób w separacji (Ludność. Stan… 2003). W literaturze istnieje jeszcze wiele innych kryteriów służących do grupowania gospodarstw domowych, na przykład: • struktura gospodarstwa domowego: jedno-, dwu- i więcej pokoleniowe (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001), • przynależność do województw: mazowieckie, lubelskie, śląskie itd. (Panek 2001), • cel działania gospodarstwa: gospodarstwa konsumenckie i gospodarstwa konsumencko-wytwórcze. Gospodarstwa konsumenckie nie posiadają własnych środków produkcji, a podstawą utrzymania członków gospodarstw jest praca zarobkowa wykonywana poza gospodarstwem. Natomiast gospodarstwa konsumencko-wytwórcze łączą w sobie cel konsumpcyjny z zadaniami wytwórczo-usługowymi; są to głównie gospodarstwa rolników i rzemieślników (Wiszniewski 1993), • charakter zamieszkania, czyli tytuł, z jakiego członkowie danego gospodarstwa domowego użytkują mieszkanie: własność budynku, własność mieszkania w budynku nie będącym własnością danego gospodarstwa, członkostwo w spółdzielni mieszkaniowej i inne (Metodyka… 1999). Podsumowując należy podkreślić, że typologia pełni istotną rolę w budowie teorii zjawisk, ponieważ służy ona porządkowaniu i segregowaniu badanych 11 osobliwości oraz wypracowaniu i usystematyzowaniu aparatury pojęciowej danej nauki. Należy także pamiętać, że procedura typologii jest złożona, wymaga umiejętnego doboru i wykorzystania metod ilościowych i jakościowych. Trzeba przy tym mieć na uwadze, że typologie jedynie z grubsza zbliżają do uproszczenia rzeczywistości i brak jest typologii uniwersalnej. Trzeba więc zachować dużą powściągliwość przy analizowaniu wyodrębnionych grup (Antonides, Raaij 2003, Światowy 1994), gdyż na konsumpcję w gospodarstwach domowych wpływa wiele czynników (Piekut 2006). W zależności od celu badań przyjmuje się różne kryteria wyodrębniania gospodarstw domowych. Ich dobór podyktowany powinien być logiką oraz odpowiednimi metodami zbierania i analizowania informacji. 12 3. UWARUNKOWANIA KONSUMPCJI Konsumpcja w gospodarstwach domowych uwarunkowana jest splotem czynników o różnym charakterze. Każdy czynnik wnosi pewien wkład w wyjaśnianie zmienności zachowań członków gospodarstw lub w inny sposób wpływa na konsumpcję. Jak podkreśla Jeżewska-Zychowicz (2007) proces postępowania człowieka w wielu sferach jego życia jest warunkowany różnorodnymi czynnikami, które stanowią zintegrowany i wzajemnie na siebie oddziałujący system. W literaturze istnieje wiele klasyfikacji czynników determinujących sferę konsumpcji. Rudnicki (2004) stosuje podział czynników wpływających na konsumpcję na: psychologiczne (motywy, postrzeganie, postawy, osobowość, uczenie się, nawyki i zwyczaje, skłonność do ryzyka, styl życia), ekonomiczne (dochody, ceny, produkt, reklama, miejsce sprzedaży) i społeczno-kulturowe (rodzina, grupy odniesienia, liderzy opinii, grupa społeczna, kultura). Woś (2003) dodatkowo wyróżnia czynniki marketingowe i regionalne. Garbarski (2001) oraz Miczyńska-Kowalska (2004) wskazują natomiast czynniki demograficzne, ekonomiczne, społeczne i psychologiczne. Wśród determinant ekonomicznych uwzględniają takie, jak dochód bieżący na osobę, wyposażenie w dobra trwałe, sytuację mieszkaniową. Do uwarunkowań demograficznych zaliczają liczbę osób w gospodarstwie domowym, wiek oraz płeć głowy gospodarstwa, miejsce zamieszkania, zawód i wykształcenie. Przy uwarunkowaniach społecznych zwracają uwagę na kulturę, grupy odniesienia, liderów opinii, fazy cyklu życia rodziny, budżet czasu. Natomiast wśród czynników psychologicznych można odszukać osobowość, postawy, opinie, dostrzeganie ryzyka, motywacje, innowacyjność. Sowa (ekonomiczne (1997) i klasyfikuje organizacyjne, determinanty biologiczne, konsumpcji demograficzne, jako obiektywne demograficzno- zawodowe) oraz subiektywne (tradycje, nawyki, przyzwyczajenia, wpływy kultury, moda, wykorzystanie czasu wolnego, preferencje i aspiracje, wpływ grupy odniesienia). Kieżel (2001), podobnie jak Sowa, wyszczególnia czynniki obiektywne i subiektywne, ale zamyka je w dwóch grupach wyodrębnionych ze względu na źródło pochodzenia. Wyróżnia więc czynniki wewnętrzne oraz płynące z otoczenia. 13 Inny podział przedstawiają Krasiński, Piasny i Szulce (1984), wyodrębniając uwarunkowania ekonomiczne (dochody ludności, oszczędności, kredyty konsumpcyjne, poziom cen, zasoby materialne ludności, zaopatrzenie rynku i jakość pracy handlu) i pozaekonomiczne (demograficzne, społeczne, psychologiczne). Żelazna (2000) natomiast wyróżnia uwarunkowania wewnętrzne oraz zewnętrzne. Wśród uwarunkowań wewnętrznych wymienia czynniki fizjologiczne i psychologiczne, sytuację ekonomiczną, przynależność do grup regionalnych i społeczno-zawodowych, czas trwania gospodarstwa oraz cechy demograficzne członków (wiek, płeć, wykształcenie, aktywność zawodowa). Wśród zewnętrznych czynników wyszczególnia czynniki niezależne bezpośrednio od gospodarstwa, a związane z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju: geograficzne, ekonomicznogospodarcze, społeczno-kulturowe, informacyjno-edukacyjne. Badania budżetów gospodarstw domowych Głównego Urzędu Statystycznego oprócz szczegółowych danych o dochodach i wydatkach w gospodarstwach domowych zawierają dane demograficzne oraz socjoekonomiczne, które można wykorzystać do rozpoznawania konsumpcji. Nie dostarczają jednak informacji na temat cech psychologicznych czy pewnych cech społeczno-kulturowych osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego, dlatego w dalszej części pracy postanowiono omówić szerzej jedynie te, które są w pewnym stopniu dostępne w tych danych. Uwarunkowania ekonomiczne w skali makro to ceny dóbr i usług oraz ich relacje, podaż dóbr i usług a także poziom rozwoju gospodarczego kraju. Do wewnętrznych uwarunkowań można zaliczyć poziom dochodów i ich rozdysponowywanie oraz zasoby majątkowe gospodarstwa domowego. Niektórzy badacze uważają, że czynniki ekonomiczne to cechy oddziałujące z największą siłą na poziom konsumpcji. Wpływają one na sytuację materialną gospodarstwa, warunkują możliwości konsumpcyjne wszystkich jego członków (Becker 1965). Poziom dochodów wpływa na zmianę relacji w wydatkach i oszczędnościach gospodarstw domowych. Wraz z wyższym dochodem wzrasta ilość i różnorodność konsumowanych dóbr (Galbraith 1979). Wzrost dochodów w gospodarstwach osób biednych powoduje zwiększenie zakupów najpilniejszych, czyli żywnościowych i odzieżowo-obuwniczych, natomiast wzrost dochodów w gospodarstwach osób 14 najbogatszych powoduje głównie wzrost wydatków na dobra trwałego użytku: sprzęt radiowo-telewizyjny, zmywarki do naczyń, samochody, wyszukane meble, dzieła sztuki i inne dobra luksusowe. Wzrost dochodów wywiera zatem wpływ na strukturę wydatków, polegającą na zwiększaniu udziału wydatków na dobra wyższego rzędu, a zmniejszaniu na dobra podstawowe (Rudnicki 2004). Już w XIX wieku Engel zauważył, że w miarę wzrostu dochodów ludności zmniejsza się procentowy udział wydatków na żywność i dobra niższego rzędu w wydatkach ogółem, natomiast wzrasta procentowy udział wydatków na dobra trwałego użytku, a następnie na zaspokajanie potrzeb wyższego rzędu, czyli na wydatki w zakresie edukacji, kultury, ochrony zdrowia, rekreacji itd. (Gregor 2003). Istotny jest także fakt, że zmiana dochodów gospodarstwa nie musi prowadzić do natychmiastowych zmian w poziomie i strukturze wydatków, co widoczne jest szczególnie w przypadku zmniejszania dochodów. Osoby tym dotknięte starają się utrzymać jak najdłużej dotychczasowy poziom wydatków wykorzystując oszczędności lub zaciągając kredyt. Działa tu tzw. efekt rygla – nawyki konsumpcyjne przy spadku dochodów działają jak rygiel hamujący obniżanie poziomu konsumpcji (Woś 2003). Ważnym czynnikiem wpływającym na zakup towarów i usług jest ich cena. Najczęściej wzrostowi ceny towarzyszy spadek popytu, jednak możliwe są zachowania o tych samych kierunkach. Wyjaśnia to paradoks Giffena: wzrost cen dóbr podstawowych powoduje wzrost popytu na te produkty. Zjawisko to dotyczy szczególnie grup najuboższych, które w sytuacji drożenia dobra dla nich podstawowego rezygnują z nabywania innych dóbr. Natomiast wzrost zakupów dóbr luksusowych mimo wzrostu ceny, to paradoks Veblena (Bywalec, Rudnicki 2002). Często dominujące znaczenie przy podejmowaniu decyzji zakupu ma koszt cyklu konsumpcji; szczególnie dotyczy to konsumentów o dużych dochodach, którzy są skłonni zakupić droższe produkty, o ile koszt ich zwróci się podczas użytkowania produktu, na przykład energooszczędna lodówka czy zmywarka. Konsumentom o niskich dochodach może jednak brakować środków na tego typu dobra (Antonides, Raaij 2003). Pewne znaczenie w zachowaniach konsumentów mają też posiadane przez nich dobra trwałego użytku, oszczędności i możliwości skorzystania z kredytu konsumpcyjnego. Oszczędności mogą kształtować popyt na dobra wyższego rzędu, 15 a nie wpływają na bieżącą konsumpcję żywności. Kredyty umożliwiają zakup określonych towarów gdy nie pozwalają na to bieżące dochody, natomiast spłata kredytów może ograniczać zakupy i zmieniać dotychczasowe zachowania (Woś 2003). Kolejnymi cechami wpływającymi na sferę konsumpcji są czynniki demograficzne. Obejmują one liczbę osób w gospodarstwie, wiek, płeć oraz wykształcenie jego członków, a także lokalizację gospodarstwa domowego. Wielkość gospodarstwa wpływa na powstanie efektów skali gospodarowania oraz wyznacza hierarchię potrzeb konsumpcyjnych. Im większa jest liczba osób utrzymywanych w rodzinie (niemających własnych dochodów), a zwłaszcza ich udział w łącznej liczbie osób, tym mniejszy jest statystyczny dochód do dyspozycji w przeliczeniu na jednego członka gospodarstwa. Wielkość gospodarstwa wyznacza jego konsumpcję globalną, która rośnie wraz ze wzrostem liczby osób, zwłaszcza w odniesieniu do spożycia żywności, odzieży i obuwia, wyposażenia w niektóre dobra trwałego użytku. Należy też zaznaczyć, że wzrost liczby osób w gospodarstwie nie potęguje konsumpcji wszystkich dóbr, w szczególności artykułów wyższego rzędu (Bywalec, Rudnicki 2002). Obok zmian w wielkości wydatków zachodzą zmiany w ich strukturze: im większe jest gospodarstwo, tym mniejszy udział wydatków przypadających na opłaty za prąd, gaz, centralne ogrzewanie. Natomiast udział wydatków na żywność, odzież i obuwie, usługi medyczne, edukacyjne przy zwiększającej się liczbie osób w gospodarstwie domowym pozostają stabilne lub wzrastają (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Nie bez znaczenia dla zmian w poziomie i strukturze konsumpcji gospodarstwa domowego ma wiek jego członków. Na jego podstawie ustala się zarówno aktualne, jak i przyszłe potrzeby konsumentów i gospodarstw domowych. Ludzie młodzi znaczną część wydatków przeznaczają na urządzenie mieszkania. Wysoki udział w wydatkach ogółem tej grupy obserwowany jest również w odniesieniu do wydatków na kulturę, higienę, ochronę zdrowia oraz na transport i łączność (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Odmienna jest struktura konsumpcji w gospodarstwach osób w średnim wieku i wielodzietnych oraz w gospodarstwach bezdzietnych bądź z małą liczbą dzieci (Bywalec, Rudnicki 2002). 16 Wraz z wiekiem członków rodziny zmienia się także zapotrzebowanie na określone składniki odżywcze, co można obserwować w zmianach sposobu żywienia. Osoby młode, nastawione na osiągnięcie sukcesu zawodowego i wymarzonego statusu społecznego, często poświęcając się pracy zawodowej zapominają o prawidłowym zaspokajaniu potrzeb organizmu. Ze względu na ograniczony budżet czasu wolnego często korzystają z usług gastronomicznych. W momencie pojawienia się potomstwa istotnie modyfikowana jest lista dokonywanych zakupów żywnościowych, poprzez dodanie produktów dla dzieci. W wieku starszym pogarszające się zdrowie sprzyja koncentracji uwagi na sprawach zdrowotnych i żywieniowych. Zanika w tym okresie skłonność do innowacyjności cechującej ludzi młodych, a nabierają znaczenia przyzwyczajenia i nawyki (Jeżewska-Zychowicz 2007). Na kształtowanie się procesu konsumpcji wpływa płeć członków gospodarstw, która dokładnie określa poziom i strukturę wydatków na odzież i obuwie, artykuły galanteryjne i perfumeryjne, natomiast w mniejszym stopniu wydatki na higienę i ochronę zdrowia oraz kulturę i oświatę (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). W literaturze wskazuje się, że domeną mężczyzn przy decyzjach zakupowych są następujące produkty: samochody, sprzęt elektroniczny, odzież i kosmetyki męskie oraz ubezpieczenia na życie. Natomiast w sferze decyzyjnej kobiet pozostają zakupy żywności, środków higieny, odzieży damskiej i dziecięcej, wyposażenia wnętrz. Spotkać można również twierdzenie, że segmentacja na wyroby żeńskie i męskie jest niewłaściwa, ponieważ w ostatnich latach uległ istotnym przeobrażeniom model rodziny, dzięki czemu decyzje podejmowane są wspólnie (Dąbrowska 2006). Wiek i płeć są kryteriami różnicującymi zachowania już w wieku młodzieńczym. Jak wynika z badań, dziewczęta znacznie rzadziej niż chłopcy spożywają żywność typu fast-food, słodycze, słodzone napoje gazowane. Dziewczęta jednocześnie częściej spożywają owoce i warzywa oraz ciemne pieczywo (Jeżewska-Zychowicz 2005 za Soligi, Komosińska i in.). Na poziom i strukturę konsumpcji w gospodarstwach domowych wpływa również jego lokalizacja. Związane jest to z różnicami w rozwoju infrastruktury kulturalno-oświatowej i techniczno-ekonomicznej oraz z możliwościami nabywczymi. Osoby zamieszkujące duże aglomeracje miejskie mają większe możliwości 17 zatrudnienia, większy dostęp do rozrywek kulturalnych, placówek oświatowych i wypoczynku niż mieszkańcy małych miasteczek i wsi. Mieszkańcy największych miast, jeśli dysponują większymi dochodami, mogą w szerszym zakresie przeznaczać zasoby finansowe na korzystanie z usług kulturalno-oświatowych niż uboższe rodziny wiejskie i małomiasteczkowe, u których dostęp do tego rodzaju imprez jest ograniczony (Żelazna, Kowalczuk, Mikuta 2002). Poziom wykształcenia członków gospodarstw domowych oddziałuje na wielkość i hierarchię potrzeb, które rosną i wyraźnie różnicują się wraz ze wzrostem wykształcenia. Osoby lepiej wykształcone w większym stopniu odczuwają potrzeby wyższego rzędu, mają także większe wymagania w stosunku do nabywanych produktów. Wyższe wykształcenie wiąże się również z wyższymi kwalifikacjami zawodowymi oraz z reguły z większymi możliwościami zarobkowymi, a w rezultacie z większymi dochodami, które umożliwiają pełniejsze zaspokojenie potrzeb (Bywalec, Rudnicki 2002). Zaobserwowano także, że lepiej wykształceni rodzice cechują się zazwyczaj lepszą znajomością potrzeb dziecka, bardziej racjonalnym sposobem żywienia i bardziej prozdrowotnym stylem życia (Jeżewska-Zychowicz 2005). Na zachowania nabywcze i konsumpcję niebagatelny wpływ wywiera faza cyklu rozwoju rodziny. Zmienna ta to kombinacja czynników związanych z rodziną, takich jak wiek głowy gospodarstwa domowego, liczba dzieci, wiek dzieci. W zależności od niej zmienia się wielkość i struktura konsumpcji. Osoby stanu wolnego prowadzące samodzielnie gospodarstwo domowe całkiem inaczej organizują sobie życie. Mogą podejmować decyzje zgodnie z własnymi preferencjami, a nie potrzebami i możliwościami rodziny. Mają więcej czasu dla siebie, dysponują całym funduszem gospodarstwa i rozdzielają go w inny sposób niż członkowie wieloosobowej rodziny (Burgiel 2000). Preferencje młodych, samotnych osób, dotyczą głównie takich towarów, jak gotowa żywność, odzież, artykuły higieny osobistej, rozrywka (Rudnicki 2004). Ludzie młodzi po zawarciu związku małżeńskiego za najważniejszy cel uważają uzyskanie samodzielnego mieszkania i jego wyposażenie. Przyjście na świat pierwszego potomka zmienia wielkość i strukturę wydatków gospodarstwa, zwłaszcza gdy matka przerywa pracę na czas wychowania dziecka, a jednocześnie modyfikuje zasoby czasu. Dorośli członkowie takich gospodarstw zabiegają przede 18 wszystkim o zaspokojenie potrzeb dzieci. Pojawienie się kolejnych potomków wpływa na zmianę wielkości wydatków gospodarstwa w ujęciu na osobę, nie zmienia się natomiast w zasadniczy sposób struktura konsumpcji (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001; Jeżewska-Zychowicz 2007). Przechodzenie dzieci z wieku niemowlęcego w wiek przedszkolny jest na ogół okresem, w którym rodzina osiąga swoje maksymalne rozmiary, dając początek fazie stabilizacji w zakresie składu osobowego. Dorastanie dzieci zdecydowanie wpływa na zmianę struktury wydatków. Wejście dzieci w wiek szkolny zwiększa wydatki na naukę, rekreację, kulturę (zakup podręczników, przyborów szkolnych, sprzętu sportowego, wydatki na obozy, kolonie, modne ubiory) (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001). Podkreśla się, że niebagatelną rolę w podejmowaniu decyzji zakupowych odgrywają także same dzieci, przy czym siła wywieranego wpływu zwiększa się istotnie z wiekiem potomka (Niemczyk 2002). Dorastające dzieci wywierają szczególny wpływ na decyzje dotyczące spędzania wolnego czasu oraz zakupów sprzętu RTV i komputerowego (Szepieniec-Puchalska 2005). Rodzina jest więc pierwszym środowiskiem, w którym zaczyna się uspołecznianie dzieci, w rodzinie zdobywają one wiedzę ekonomiczną oraz uczą się pełnienia ról kupującego, oszczędzającego i pracującego konsumenta (Foxall, Goldsmith 1998). Ostatnia faza życia rodziny, tzw. faza „złotego wieku”, przypada na okres emerytalny rodziców. W czasie tym duże znaczenie w wydatkach mają dobra podstawowe, jak środki farmaceutyczne, higieny osobistej oraz usługi medyczne. Często nabierają również znaczenia potrzeby rekreacji i wypoczynku, które we wcześniejszych fazach nie mogły być zaspokojone z powodu braku pieniędzy czy czasu. Usystematyzowanie powyższych determinant jest zadaniem skomplikowanym, ponieważ ich działanie jest ze sobą powiązane, a zachowania członków gospodarstw o podobnych cechach mogą być zupełnie różne. Na konsumpcję w gospodarstwach domowych ma wpływ wiele czynników, które należy rozpatrywać łącznie. Według Samuelsona nie ma dwóch rodzin, które by dokładnie tak samo wydawały pieniądze. Mimo to autor podkreśla, że istnieją pewne prawidłowości w rozdzielaniu dochodów na poszczególne pozycje. Z badań budżetów gospodarstw domowych wyłania się schemat zachowań konsumentów. 19 W gospodarstwach ubogich przeznacza się dochody na dobra najpilniejsze (żywność, mieszkanie). W miarę jak dochody rosną, wydatki na artykuły żywnościowe zwiększają się, przy czym są one lepszej jakości i spożywane są w większych ilościach. Przechodzi się od tańszych produktów węglowodanowych do kosztowniejszych mięs, owoców. Istnieją jednak pewne granice wydatków na żywność. W miarę wzrostu dochodów wydatki na żywność wzrastają, ale spada ich udział w wydatkach ogółem (Samuelson 2000). Wyjaśnienie wszystkich aspektów motywów kierujących zachowaniem konsumentów jest trudne, ponieważ kupują oni wyroby z rozmaitych powodów i dążą do osiągnięcia różnych celów. Nabywanie dóbr jest zarówno procesem ekonomicznym, jak i wynika z chęci podkreślenia swojej pozycji społecznej czy wywołania odpowiedniej reakcji u innych (Rudnicki 2004). W literaturze dużą wagę przypisuje się oddziaływaniu czynników ekonomicznych. Jednak, jak twierdzi Burgiel (2000), jest to efekt silnego przywiązania do mikroekonomicznej teorii zachowań jednostki oraz spuścizna po okresie komunizmu, kiedy to badano przede wszystkim wpływ dochodów, cen oraz popytu jako instrumentów polityki. Elementy ekonomiczne wyznaczają pewne ramy, w obrębie których działa jednostka. W ostatnim czasie zmianie uległa chociażby sytuacja na rynku żywnościowym: prócz wszechobecnej unifikacji wyrobów, zaobserwować można zacieranie różnic między żywnością tanią i drogą. Kilkadziesiąt lat temu wyroby wędliniarskie, takie jak np. szynka, były produktami „z górnej półki”, dostępnymi jedynie dla bogatszej części społeczeństwa; obecnie nawet osoby uboższe mogą pozwolić sobie na takie produkty. Jednak najistotniejszymi determinantami, jak twierdzi Burgiel, są czynniki związane z psychiką człowieka (osobowość, postawy, motywy) oraz wpływy pochodzące z otoczenia konsumenta (rodzina, przynależność społeczna, kultura). Konkludując rozważania na temat czynników wpływających na konsumpcję w gospodarstwach domowych należy stwierdzić, że zachowania konsumenckie są niezmiernie szerokie i dotyczą wielu aspektów życia ludzkiego, wymagają zatem nie tylko poznania prawidłowości i zasad funkcjonowania organizmu człowieka, sposobów reagowania na bodźce i postępowania w określonych sytuacjach, ale także dociekania wpływu różnorodnych uwarunkowań oraz możliwości celowego kształtowania ludzkich zachowań (Światowy 1994). 20 4. CEL, MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ WŁASNYCH Celem opracowania jest ocena wielkości i struktury dochodów oraz wydatków w polskich gospodarstwach domowych, a także ocena wyposażenia w dobra trwałego użytkowania, z uwzględnieniem różnych typów gospodarstw domowych. Celem analizy jest także wskazanie na hierarchię czynników determinujących konsumpcję w gospodarstwach domowych. Analizy przeprowadzono na podstawie indywidualnych danych z badania budżetów gospodarstw domowych Głównego Urzędu Statystycznego za rok 2006. Zbiór GUS liczył 37 508 gospodarstw domowych. Ich budżety są jednym z podstawowych i najczęściej wykorzystywanych źródeł informacji o konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. Analizę przeprowadzono w trzech fazach. Pierwsza faza dotyczyła poziomu i struktury dochodów w gospodarstwach domowych, druga odnosiła się do wydatków, a trzecia obejmowała analizę wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania. Każda faza składała się z dwu zasadniczych części. Pierwszą częścią było przeprowadzenie analizy badanych wskaźników w gospodarstwach domowych z zastosowaniem analizy wariancji jako tradycyjnej metody statystycznej. Natomiast druga część obejmowała badanie gospodarstw domowych z wykorzystaniem analizy korelacji kanonicznej. Schemat badania: Badanie gospodarstw domowych I faza. Dochody w II faza. Wydatki w III faza. Wyposażenie w gospodarstwach gospodarstwach dobra trwałego użytkowania domowych domowych gospodarstw domowych 1 część. Analiza tradycyjna 2 część. Analiza kanoniczna 1 część. Analiza 1 część. Analiza tradycyjna tradycyjna 2 część. Analiza kanoniczna 21 2 część. Analiza kanoniczna W części z zastosowaniem analizy tradycyjnej przeprowadzono badanie w następujących przekrojach klasyfikacyjnych gospodarstw domowych: • poziomu dochodu, wyodrębnionych na podstawie pierwszego i trzeciego kwartyla, • wielkości gospodarstwa domowego, • wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, • fazy cyklu rozwoju rodziny, • klasy miejscowości zamieszkania. W badaniu zależności metodą tradycyjną pojawiają się wartości wybranych mierników statystycznych, dlatego warto wyjaśnić, co oznaczają poszczególne wskaźniki. Często stosowanym miernikiem statystycznym jest średnia arytmetyczna, której wartość uzyskujemy dzięki dodaniu do siebie wszystkich zaobserwowanych wartości zmiennych w całej zbiorowości i podzieleniu przez ogólną liczbę jednostek zbiorowości – tak obliczony wskaźnik możemy nazwać średnią arytmetyczną nieważoną. Miernik ten stosowany jest wówczas, gdy korzystamy z indywidualnych danych o każdej jednostce zbiorowości (KassykRokicka 1994). Nieco inną technikę liczenia stosuje się, gdy celem jest otrzymanie średniej ważonej. Jej wartość zależy od danych, którym przypisano określone wagi; większy udział w określeniu średniej ważonej mają zmienne o większej wadze niż te, którym przypisano wagi mniejsze. Mediana, jako kolejna miara statystyczna, rozdziela badaną populację na dwie liczebnie równe części w taki sposób, że w jednej z nich znajdują się jednostki o wartościach niższych od mediany, a w drugiej wyższych. Poziom mediany też może być wyznaczony w postaci ważonej. Jak sugeruje Słaby, w pakiecie Statistica dokonywać trzeba tego ręcznie, ponieważ jeśli włączy się opcje wagi bez zaznaczenia procedury „momenty ważenia”, program liczy średnie mnożąc realizacje dla poszczególnych jednostek obserwacji (gospodarstw domowych), zaokrąglając wagi do liczb całkowitych. Tak wyznaczony poziom mediany po „rozmnożeniu wag” zmniejsza się. Jeśli natomiast opcja „momenty ważenia” zostanie włączona, średnia zostanie wyznaczona prawidłowo, ale mediana nie uwzględnia wag. W takim wypadku poziom mediany jest odczytywany z wektora zawierającego uporządkowane poziomy nowej zmiennej, np. wyniki skumulowania udziałów 22 poszczególnych poziomów wydatków podzielonych przez sumę wszystkich wydatków (Słaby 2006). Wariancja to średnia arytmetyczna kwadratów odchyleń poszczególnych wartości cechy od średniej arytmetycznej całej zbiorowości. Aby uzyskać miarę zróżnicowania w postaci liniowej, należy wyciągnąć z wariancji pierwiastek kwadratowy. W wyniku tego uzyskuje się miarę zmienności zwaną odchyleniem standardowym. Odchylenie standardowe określa, o ile wszystkie jednostki danej zbiorowości przeciętnie różnią się od średniej arytmetycznej badanej zbiorowości. Wykorzystywane jest do konstrukcji typowego obszaru zmienności badanej cechy (Dąbkowski 2002). Wartości odchylenia standardowego wyznaczone dla różnych zbiorowości są nieporównywalne i nie dają możliwości zestawienia zróżnicowania między badanymi grupami. Porównanie takie umożliwia współczynnik zmienności. Do porównania zmienności różnych cech jako miary zmienności wykorzystywany jest współczynnik zmienności; miernik ten jest ilorazem odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej. Im większe jest zróżnicowanie zbiorowości, tym większe są wartości współczynnika zmienności (Dąbkowski 2002). Wartości tego współczynnika wyrażone są w procentach. Jeśli jego wartości kształtują się poniżej 35%, to uznaje się, że zbiorowość jest słabo zróżnicowana lub względnie jednorodna. Jeśli wartości tego współczynnika zawierają się w przedziale od 35% do 65% to uznaje się, że zbiorowość jest zróżnicowana w stopniu umiarkowanym, natomiast po przekroczeniu 65%, uznaje się zbiorowość za silnie zróżnicowaną (Rószkiewicz 2002). Skośność natomiast mierzy odchylenie rozkładu od symetrii. Jeśli wartość skośności jest wyraźnie różna od zera, wtedy dany rozkład jest asymetryczny. Rozkład normalny jest symetryczny (Internetowy podręcznik…, źródło elektroniczne). Kolejny wskaźnik to kurtoza, która mierzy „spiczastość” rozkładu. Jeśli wartość jej jest wyraźnie różna od zera, wówczas rozkład jest albo bardziej płaski, albo bardziej spiczasty niż rozkład normalny. Zaś wartość kurtozy dla rozkładu normalnego wynosi 0 (Internetowy podręcznik…, źródło elektroniczne). Stosunki korelacyjne są miarami niemianowanymi, przyjmującymi wartości z przedziału od 0 do 1, nie wskazują więc kierunku korelacji badanych zmiennych, ponieważ zawsze są dodatnie. Są one równe 0, gdy cechy są nieskorelowane, i równe 1 gdy między badanymi zmiennymi zachodzi zależność funkcyjna. Im wartość 23 stosunku korelacyjnego jest bliższa 1, tym zależność korelacyjna jest silniejsza. Stosunki korelacyjne są niesymetryczne, z wyjątkiem następujących przypadków: po pierwsze, gdy zmienne X i Y są niezależne stochastycznie, i po drugie, gdy między zmiennymi X i Y zachodzi związek funkcyjny. Do zalet tych wskaźników należy zaliczyć fakt, że nie zależą one od kształtu regresji, dzięki czemu mogą być stosowane w przypadku zależności prostoliniowych i krzywoliniowych (Opisowe miary sił…). W każdym etapie analizy, drugą część stanowiło przeprowadzenie analizy korelacji kanonicznej. Jednym z warunków przeprowadzenia tej analizy jest wykorzystanie w modelu zmiennych ilościowych, natomiast w sferze konsumpcji wiele cech jest jakościowych, dlatego należało dokonać ich konwersji na zmienne zero-jedynkowe (0-1). Na zmienne ilościowe „rozpisano” następujące cechy gospodarstw domowych: grupa społeczno-ekonomiczna, lokalizacja gospodarstwa domowego, wykształcenie głowy gospodarstwa domowego, stan cywilny głowy gospodarstwa domowego i jego płeć, typ biologiczny rodziny oraz faza cyklu rozwoju rodziny. Analiza korelacji kanonicznej to metoda statystyczna, która została wprowadzona w latach 30. XX wieku przez Harolda Hotellinga. Metoda ta jest procedurą szacowania związku między dwoma zbiorami cech. Stanowi ona uogólnienie regresji wielokrotnej na dwie grupy zmiennych i pozwala dzięki temu poznać czy zmienności jednej grupy cech można użyć do przewidywania zmienności z innej grupy cech (Piekut 2006). W opisywanej metodzie występuje pojęcie pierwiastka kanonicznego, zwanego także czynnikiem kanonicznym lub zmienną kanoniczną. Pierwiastek kanoniczny jest konstrukcją wtórną złożoną z cech pierwotnych, jest to zespól zmiennych pierwotnych skorelowanych ze sobą i zhierarchizowanych według wkładów w nową zmienną. Upatruje się w nim wpływu pewnego ukrytego czynnika, skrywającego się w jawnie występujących zmiennych pierwotnych (Laskowski 2005). Założono, że zostaną omówione istotne pierwiastki (p<=0,05), przy których wartości własne są nie mniejsze niż 0,20. Założono także, że zostaną omówione przynajmniej trzy pierwiastki kanoniczne. 24 Przy wyodrębnianiu pierwiastków kanonicznych obliczane są wartości własne, które można interpretować jako proporcję wariancji wyjaśnianej przez korelację między odpowiednimi zmiennymi kanonicznymi. Należy zauważyć, że proporcję tę oblicza się w stosunku do wariancji zmiennych kanonicznych, czyli ważonych wartości sumarycznych dwóch zbiorów zmiennych (Internetowy podręcznik…, źródło elektroniczne). Udział zmiennej źródłowej w pierwiastku kanonicznym ujmowany jest w postaci wag kanonicznych, zwanych także korelacjami kanonicznymi oraz ładunków czynnikowych, określanych również współczynnikami strukturalnymi. Korelacje kanoniczne interpretujemy identycznie jak wskaźniki korelacyjne, a ładunki jak współczynniki w funkcji regresji. Każdy pierwiastek kanoniczny reprezentuje dwie ważone sumy, po jednej dla każdego zbioru zmiennych. Im większa jest wartość wagi, to znaczy jego wartość bezwzględna, tym większy jest ujemny lub dodatni wkład danej zmiennej do sumy (Stanisz 2002). Wagi kanoniczne w pewnym sensie reprezentują korelacje cząstkowe zmiennych z danym pierwiastkiem kanonicznym. Pozwalają one zrozumieć „strukturę” każdego pierwiastka kanonicznego, czyli umożliwiają zrozumienie, jaki jest swoisty wkład każdej zmiennej w każdym zbiorze do danej sumy ważonej (zmiennej kanonicznej) (Analiza kanoniczna, źródło elektroniczne). W omawianiu brano pod uwagę tylko te zmienne, których wagi kanoniczne miały wartości równe lub większe od 0,10. Do interpretacji pierwiastków kanoniczych stosuje się także ładunki czynnikowe. Są to proste korelacje między zmiennymi kanonicznymi (lub czynnikami) a zmiennymi w każdym zbiorze. Zmienne, które są wysoce skorelowane ze zmienną kanoniczną, mają z nią więcej wspólnego, dlatego należy kłaść na nie większy nacisk, gdy wyprowadzamy znaczącą interpretację danej zmiennej kanonicznej (Analiza kanoniczna, źródło elektroniczne). W części z wykorzystaniem analizy kanonicznej pojawiają się także pojęcia wariancji wyodrębnionej i redundancji. Można je traktować jako wskaźniki ogólnych powiązań między dwoma zbiorami zmiennych. Wariancja wyodrębniona jest obliczana przez zsumowanie kwadratów kanonicznych ładunków czynnikowych przy poszczególnych zmiennych w zbiorze dla danego pierwiastka kanonicznego, a następnie podzielenie tej sumy przez liczbę zmiennych w zbiorze. Tak otrzymaną 25 proporcję można interpretować jako przeciętną część wariancji odpowiednich zmiennych wyjaśnioną przez dany pierwiastek. Całkowita część wariancji wyodrębnionej może być zinterpretowana jako przeciętna proporcja wariancji wyjaśnionej przez wszystkie pierwiastki kanoniczne (Poradnik elektroniczny Statistica). Całkowita redundancja natomiast to suma redundancji dla wszystkich zmiennych kanonicznych. Wartość jej można interpretować jako przeciętny procent wariancji wyjaśnionej w jednym zbiorze zmiennych przy danym drugim zbiorze zmiennych w oparciu o wszystkie zmienne kanoniczne (Stanisz 2002). Redundancja to miara tego, na ile jest redundantny jeden zbiór zmiennych przy danym innym zbiorze zmiennych. Można obliczyć redundancję pierwszego (lewego) zbioru zmiennych przy danym drugim (prawym) zbiorze oraz redundancję drugiego (prawego) zbioru zmiennych przy danym pierwszym (lewym) zbiorze. Pamiętając, że kolejno wyodrębniane pierwiastki kanoniczne nie są skorelowane, można zsumować redundancje po wszystkich (lub tylko pierwszych istotnych) pierwiastkach, aby otrzymać prosty indeks redundancji (jak zaproponowali Stewart i Love, 1968) (Poradnik elektroniczny Statistica). Ogółem w badaniu dotyczącym: • dochodów w gospodarstwach domowych uwzględniono 39 zmiennych niezależnych i 11 zmiennych zależnych, • wydatków w gospodarstwach domowych uwzględniono 39 zmiennych niezależnych i 13 zmiennych zależnych, • wyposażenia gospodarstw domowych uwzględniono 39 zmiennych niezależnych i 35 zmiennych zależnych. W całej analizie przyjęto jeden poziom istotności α wynoszący 0,05 i analizowano tylko te fakty, dla których wartość p była mniejsza od założonego poziomu α. Wszystkie zmienne zależne dotyczące dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych odnosiły się do wartości w przeliczeniu na osobę. Należy zaznaczyć, że w badaniach przyczynowo-skutkowych dochody nie mogą być wyrażone w ujęciu nominalnym na gospodarstwo domowe, ponieważ suma 26 dochodów w różnych typach gospodarstw ma inną wartość realną w kontekście poziomu konsumpcji, np. w gospodarstwach jedno- i wieloosobowych. Dlatego też rozwiązaniem jest obliczanie dochodu lub wydatku w przeliczeniu na jedną osobę w gospodarstwie domowym (Słaby 2006). Przeprowadzone analizy wykonano bez ważenia danych, dlatego mogą one się różnić od analogicznych prezentowanych przez GUS. Jak zaznacza Słaby (2006), wyznaczenie miar opisowych rozkładów wydatków, takich jak np. średnia arytmetyczna, wymaga stosowania tzw. podwójnego ważenia. Zastosowanie podwójnej wagi umożliwia uwzględnienie zarówno liczby osób w gospodarstwie, jak i rzeczywistej struktury społeczno-demograficznej populacji generalnej. Zdecydowano się jednak na nieważenie wyników, ponieważ z założenia praca dotyczyła gospodarstw domowych, natomiast włączenie opcji ważenia, tak jak to jest w badaniach GUS, powoduje że przedmiotem badania jest osoba, nawet wtedy, kiedy wyniki dotyczą formalnie gospodarstwa domowego (Laskowski 2005). Analiza statystyczna wykonana została dzięki wykorzystaniu programu statystycznego Statistica 8,0 i Excel. 27 5. STRUKTURA GOSPODARSTW DOMOWYCH W niniejszym rozdziale omówiono strukturę gospodarstw domowych ze względu na ich wielkość, poziom wykształcenia i wiek głowy gospodarstwa domowego, fazę cyklu rozwoju rodziny, grupę społeczno-ekonomiczną, lokalizację gospodarstwa domowego oraz stan cywilny jego głowy. Wyniki oparto na danych z indywidualnego badania Budżetów Gospodarstw Domowych oraz danych z Narodowego Spisu Powszechnego. W 2006 r. na podstawie analizy indywidualnych badań budżetów gospodarstw domowych stwierdzono, że przeważały gospodarstwa złożone z 2-4 osób: dwuosobowe stanowiły 27%, trzyosobowe – 21%, a czteroosobowe – 20%. Jednoosobowe gospodarstwa domowe oraz gospodarstwa z pięciorgiem i większą liczbą osób stanowiły po 16% ogółu gospodarstw domowych (wykr. 1). Według danych Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku, gospodarstwa jednoosobowe stanowiły aż 24,8%, gospodarstwa składające się z dwóch osób – 23,2%, z trzech osób – 19,9%, z czterech osób – 18,0%, a z pięciu i większej liczby osób – 14,1% (Gospodarstwa domowe… 2003). Wykr. 1.Struktura gospodarstw domowych według liczby osób Źródło: obliczenia własne na podstawie indywidualnych danych z badania budżetów gospodarstw domowych, badania Głównego Urzędu Statystycznego Ważnym aspektem przemian struktury demograficznej gospodarstw domowych jest zmniejszenie się ich wielkości. W latach 1988-2002 odsetek gospodarstw jednoosobowych wzrósł o 6,5 pkt. proc. Biorąc pod uwagę wiek osób tworzących 28 jednoosobowe gospodarstwa, zauważa się wzrost odsetka gospodarstw tworzonych przez osoby do jednoosobowych 30. roku gospodarstw życia. Przyczyny domowych dużych upatruje zmian się w w strukturze zmianie miejsca zamieszkania takich grup ludności, jak mieszkańcy hoteli pracowniczych czy studenci, którzy z miejsc zbiorowego zakwaterowania przenieśli się do własnych lub wynajmowanych mieszkań. Obserwuje się także coraz późniejsze zawieranie związków małżeńskich (Janoś-Kresło 2006). W strukturze gospodarstw domowych według wykształcenia głowy gospodarstwa największy odsetek stanowiły te, w których głowa rodziny posiadała wykształcenie zasadnicze zawodowe – 33% (wykr. 2). Udział gospodarstw domowych, których głowy legitymowały się wykształceniem gimnazjalnym i podstawowym stanowiły 22%, taki sam udział stanowiły gospodarstwa domowe, w których głowy posiadały wykształcenie średnie zawodowe. Gospodarstwa domowe, których głowy reprezentowały akademicki poziom wykształcenia, stanowiły 14%, a średni ogólnokształcący 9%. Wykr. 2. Struktura gospodarstw gospodarstwa domowego domowych według poziomu wykształcenia głowy Źródło: jak przy wykr. 1 Według Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 r. gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie wyższe, stanowiły 13%, wykształcenie średnie – 31,8%, wykształcenie zasadnicze zawodowe – 25,9%, a wykształcenie podstawowe lub nie posiadały wykształcenia – 26,7% (obliczenia własne na podstawie Gospodarstwa domowe według… 2006). 29 Warto zwrócić uwagę na dość znaczny udział osób z wyższym poziomem wykształcenia. Utrzymujące się na wysokim poziomie aspiracje edukacyjne ludności oraz sytuacja demograficzna spowodowały wzrost liczby osób studiujących. Postępowi w dziedzinie wykształcenia sprzyjają nowe możliwości kształcenia wprowadzone w latach dziewięćdziesiątych. Współczynnik skolaryzacji netto, czyli stosunek uczących się w danym typie szkoły w wieku odpowiadającym temu poziomowi kształcenia do liczby ludności w tej samej grupie wieku, dla grupy wiekowej 19-24 lat wzrósł z 10% w roku szkolnym 1990/91 do 40% w roku szkolnym 2007/08 (Budżety Gospodarstw… 2008). W strukturze gospodarstw domowych według wieku głowy gospodarstwa największy udział stanowiły takie, w których wiek głowy wynosił od 50 do 60 lat (25%) oraz gospodarstwa, w których głowa posiadała od 40 do 50 lat (23%) (wykr. 3). Najmniejszy udział stanowiły gospodarstwa domowe, których wiek głowy gospodarstwa nie przekraczał 30. roku życia (8%). Wykr. 3. Struktura gospodarstw domowych według wieku głowy gospodarstwa domowego Źródło: jak przy wykr. 1 Kolejna analiza dotyczyła struktury gospodarstw domowych według fazy cyklu rozwoju rodziny. Największą grupę stanowiły gospodarstwa domowe małżeństw z dziećmi w wieku ponadgimnazjalnym (IV faza) – 30%, a następnie gospodarstwa domowe reprezentujące VI fazę cyklu rozwoju rodziny (samotne osoby lub małżeństwa – starsze, nieaktywne zawodowo, w wieku emerytalnym) – 26% (wykr. 4). Najmniejszy udział stanowiły gospodarstwa domowe reprezentujące I fazę 30 (samotne osoby lub małżeństwa – młode, bezdzietne) – 5% oraz III fazę (małżeństwa z dziećmi w wieku szkolnym) – 8%. Wykr. 4. Struktura gospodarstw domowych ze względu na fazę cyklu rozwoju rodziny Źródło: jak przy wykr. 1 W kontekście analiz struktury gospodarstw domowych ze względu na wiek głowy gospodarstwa oraz fazę cyklu rozwoju rodziny warto wspomnieć o procesie starzenia się ludności świata, w tym także ludności Polski. Zjawisko to – pozornie o czysto statystycznej naturze i rozumiane jako wzrost udziału osób w starszym wieku w ogólnej liczbie ludności – ma znaczące skutki ekonomiczne i społeczne, a także psychologiczne. Przyczyny procesu starzenia się społeczeństw to: wydłużające się ludzkie życie, a w konsekwencji wzrost liczby osób starszych oraz malejąca liczba urodzeń, czego wynikiem jest mniejszy udział młodego pokolenia w kolejnych generacjach. Zjawiska te prowadzą do zmniejszania się liczby dorosłych pracujących osób, których obowiązkiem jest utrzymanie coraz większej liczby osób w wieku emerytalnym, co ma znaczenie w tradycyjnych systemach zabezpieczenia społecznego, w których emerytury wypłacane są ze składek płaconych przez aktualnie zatrudnionych. Drugą konsekwencją jest wzrost tzw. wskaźnika „opieki nad rodzicami”, czyli zapotrzebowanie na opiekę nad starszymi członkami rodziny ze strony aktywnych zawodowo dzieci, na których spoczywa również troska o własne wchodzące dopiero w życie dzieci. W tych warunkach sieć rodzinna i wynikające z niej międzygeneracyjne transfery stają się ograniczone i nie mogą stanowić jedynej opieki i pomocy ludziom starszym (Jóźwiak 2003). 31 W strukturze gospodarstw domowych ze względu na grupy społecznoekonomiczne największy udział stanowiły gospodarstwa domowe pracowników – 47% oraz emerytów i rencistów – 35% (wykr. 5). Pozostałe grupy stanowiły po 6%. Według Narodowego Spisu Powszechnego w 2002 roku najwięcej było gospodarstw domowych pracowniczych – 38,3% oraz gospodarstw domowych emerytów – 24,2%. Gospodarstwa domowe utrzymujące się z rent liczyły 13,4%. Gospodarstwa, w których głównym źródłem utrzymania była praca na własny rachunek stanowiły 6,5%, gospodarstwa pracowników użytkujących gospodarstwo rolne – 2,7%, a gospodarstwa rolników – 4,3%. Natomiast gospodarstwa utrzymujące się z innych niezarobkowych źródeł oszacowano na 5,4%, gospodarstw utrzymujących się z dochodów z własności – 0,1%, a resztę, to jest 5,1%, tworzyli „pozostali” (Ludność i gospodarstwa… 2003). Wykr. 5. Struktura gospodarstw domowych ze względu na przynależność do grupy społecznoekonomicznej Źródło: jak przy wykr. 1 W analizie struktury gospodarstw domowych ze względu na lokalizację zauważono, że gospodarstwa domowe zlokalizowane w miastach stanowiły 58%, a na wsiach 42% (wykr. 6). Największy udział wśród gospodarstw miejskich stanowiły gospodarstwa zlokalizowane w miastach o liczbie mieszkańców od 20 tysięcy do 100 tysięcy – 18%. Udział gospodarstw domowych zlokalizowanych w miastach z liczbą mieszkańców ponad 500 tysięcy wynosił 12%, a w miastach z liczbą mieszkańców od 200 tysięcy do 500 tysięcy oraz poniżej 20 tysięcy – po 10%. Najmniejszy udział stanowiły gospodarstwa domowe z liczbą mieszkańców od 100 tysięcy do 200 tysięcy – 8%. 32 Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego wykazały, że w 2002 r. w miastach zlokalizowanych było 61,8% gospodarstw domowych, a na wsiach 38,2% (obliczenia własne na podstawie Ludność i gospodarstwa… 2003). Warto również zaznaczyć, że wskaźnik przeciętnej liczby osób w gospodarstwie domowym, który ma tendencję malejącą, jest zdecydowanie wyższy dla wsi aniżeli dla miast (Janoś-Kresło 2006). Wykr. 6. Struktura gospodarstw domowych ze względu na lokalizację Źródło: jak przy wykr. 1 Struktura gospodarstw domowych ze względu na stan cywilno-prawny głowy gospodarstwa domowego przedstawiała się następująco (wykr. 7): • gospodarstwa domowe osób w związkach małżeńskich – 68%, • gospodarstwa osób owdowiałych stanowiły – 15%, • gospodarstwa osób niezamężnych – 9%, • gospodarstwa osób w separacji – 2%. Według NSP 2002, wśród ludności dominowały osoby o stanie cywilnym prawnym zamężna/żonaty (niemal 56% kobiet i prawie 60% mężczyzn). Kolejną liczną grupę stanowiły panny/kawalerowie – prawie 29%, a następnie wdowcy/wdowy – ponad 9%. Przy czym wykazano, że odsetek wdów był ponad pięciokrotnie wyższy niż odsetek wdowców. Takie proporcje są wynikiem dłuższego życia kobiet niż mężczyzn. Nieliczną grupę osób stanowili rozwiedzieni i pozostający w separacji – około 4% (Nowak 2002). Porównując dane z NSP oraz z Budżetów Gospodarstw Domowych można stwierdzić, że występują dość niewielkie różnice w strukturze analizowanych typów 33 gospodarstw domowych. Można więc uznać, że wyniki NSP są zbieżne z wynikami Budżetów Gospodarstw Domowych. Wykr. 7. Struktura gospodarstw domowych ze względu na stan cywilny prawny głowy gospodarstwa domowego Źródło: jak przy wykr. 1 Reasumując, obecnie najczęściej występującym pod względem wielkości typem są gospodarstwa małe: jedno-, dwu- i trzyosobowe. Ze względu na fazę cyklu rozwoju rodziny, gospodarstwa reprezentujące trzy ostatnie fazy tego cyklu, a ze względu na przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej – gospodarstwa pracowników oraz emerytów i rencistów zlokalizowane w miastach. Według prognoz, najliczniejszą grupą będą gospodarstwa miejskie, małe: jedno- i dwuosobowe, z przewagą tych pierwszych. Zwiększanie udziału liczby gospodarstw małoosobowych odpowiada przewidywanemu stopniowemu zwiększaniu się udziału osób starszych w ogólnej liczbie ludności. Przewidywany jest także wzrost udziału gospodarstw domowych bez dzieci na utrzymaniu (Janoś-Kresło 2006). Wraz ze wzrostem liczby osób starszych nieuchronnie będą zmieniać się modele konsumpcji. Jak się prognozuje, postępować będzie dostosowywanie struktury produkcji dóbr i usług do nowych wzorów konsumpcji. Rozkwitnie rozwój nowego typu usług i równocześnie zahamowane zostaną usługi adresowane do najmłodszych pokoleń (Jóźwiak 2003). 34 6. POZIOM I STRUKTURA DOCHODÓW W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W niniejszym rozdziale zostały przedstawione podstawowe mierniki statystyczne dla przychodów i dochodów w gospodarstwach domowych. Ukazano także poziom i strukturę dochodów w polskich gospodarstwach domowych w zależności od różnych typów gospodarstw. Informacje wprowadzające Według definicji GUS przychody netto są to wszystkie wartości wpływające do gospodarstwa domowego, bez zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych płaconych przez płatnika w imieniu podatnika, a także bez składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. W skład przychodów netto wchodzą dochód rozporządzalny i pozycje oszczędnościowe po stronie przychodowej (Rocznik Statystyczny 2002). Natomiast dochód rozporządzalny, jako kategoria w badaniach budżetów gospodarstw domowych GUS (Budżety gospodarstw domowych 2008), jest definiowany jako suma bieżących dochodów gospodarstwa domowego z poszczególnych źródeł pomniejszona o zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, płacone przez płatnika w imieniu podatnika, o podatki od dochodów i własności płacone przez osoby pracujące na własny rachunek, w tym przedstawicieli wolnych zawodów i osób użytkujących gospodarstwo indywidualne w rolnictwie oraz o składki na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne. W skład dochodu rozporządzalnego wchodzą dochody pieniężne i niepieniężne, w tym spożycie naturalne, czyli towary i usługi konsumpcyjne pobrane na potrzeby gospodarstwa domowego z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie lub działalności gospodarczej na własny rachunek oraz towary i usługi otrzymane nieodpłatnie. Dochód rozporządzalny przeznaczony jest na wydatki oraz przyrost oszczędności. Składnikami dochodu rozporządzalnego są: dochód z pracy najemnej, dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, dochód z pracy na własny rachunek poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie, dochód z wykonywania wolnego zawodu, dochód z tytułu własności, dochód z wynajmu nieruchomości, świadczenia z ubezpieczeń społecznych, świadczenia pomocy społecznej, pozostały dochód (w tym dary i alimenty). 35 Dochód z pracy najemnej obejmuje wszystkie dochody uzyskane we wszystkich miejscach pracy danego członka gospodarstwa domowego, niezależnie od długości trwania okresu pracy i rodzaju umowy o pracę (Budżety gospodarstw domowych 2008). Pozycja zwana dochodem z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie to różnica między wartością produkcji rolnej (w tym spożyciem naturalnym) a bieżącymi nakładami poniesionymi na produkcję rolną i podatkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (Budżety gospodarstw domowych 2008). Dochód z pracy na własny rachunek obejmuje część dochodu uzyskanego z prowadzonej działalności gospodarczej na własny rachunek poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie i wykonywania wolnego zawodu, jaka została przeznaczona na pozyskanie towarów i usług konsumpcyjnych na potrzeby gospodarstwa domowego oraz na inwestycje o charakterze mieszkaniowym. Uzyskany dochód z pracy na własny rachunek może być w formie pieniężnej lub niepieniężnej (Budżety gospodarstw domowych 2008). Dochód z tytułu własności obejmuje wartość odsetek od lokat, obligacji, bonów lokacyjnych, udzielonych pożyczek oraz udziałów w zyskach przedsiębiorstw (Budżety gospodarstw domowych 2008). Dochód z wynajmu nieruchomości obejmuje dochód brutto pochodzący z wynajmu lokali mieszkalnych, ziemi, garaży oraz innych budynków niezwiązanych z prowadzoną działalnością gospodarczą (Budżety gospodarstw domowych 2008). Świadczenia z ubezpieczeń społecznych to emerytury, świadczenia o charakterze rent inwalidzkich i rodzinne, świadczenia rehabilitacyjne oraz zasiłki, w tym macierzyńskie, pogrzebowe i chorobowe (Budżety gospodarstw domowych 2008). Świadczenia pomocy społecznej obejmują świadczenia finansowane z budżetu państwa lub gmin, ze specjalnych funduszy oraz towary i usługi otrzymane od instytucji niekomercyjnych (Budżety gospodarstw domowych 2008). Pozostały dochód obejmuje odszkodowania wypłacane przez instytucje ubezpieczeniowe, dary i alimenty otrzymane od innych gospodarstw domowych, emerytury i renty zagraniczne, wygrane w grach loteryjnych i hazardowych oraz pozostałe rodzaje dochodów (Budżety gospodarstw domowych 2008). 36 Wyniki W analizowanej próbie gospodarstw domowych średnie miesięczne przychody netto wynosiły 1269 zł na osobę, a dochód rozporządzalny kształtował się na poziomie 924 zł na osobę. Natomiast mediana dla przychodów gospodarstwa domowego netto była mniejsza i wyniosła około 1000 zł, a dla dochodów rozporządzalnych blisko 800 zł. Niższe wartości median w stosunku do średnich świadczą o asymetrii w rozkładzie gospodarstw domowych, to jest o większym zróżnicowaniu po stronie przychodów/dochodów. Wartość przychodu różniła się od średniego poziomu przeciętnie o 1680 zł (odchylenie standardowe). Wartości współczynników zmienności przychodów/dochodów świadczą o ich silnym zróżnicowaniu w gospodarstwach domowych, a skośność wskazuje na ich silną asymetrię dodatnią. W średnim miesięcznym dochodzie rozporządzalnym na osobę najwięcej stanowiły dochody z pracy najemnej – 390 zł na osobę, co stanowiło 42% dochodu ogółem, a następnie z emerytury – 244 zł, tj. 26%; najmniej dochody z własności (wynajmu) – 3 zł (tab. 1) (wykr. 8). Odchylenie standardowe dla dochodu rozporządzalnego wynosiło 753 zł. Wśród składników dochodu rozporządzalnego największą wartością odchylenia standardowego charakteryzowały się dochody z pracy najemnej – 587 zł oraz emerytury – 429 zł i dochody z pracy na własny rachunek – 405 zł. 37 Wykr. 8. Histogram rozkładu zmiennej dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwach domowych 7000 Liczba gospodarstw domowych 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 -2000 -1200 -400 400 1200 2000 2800 3600 4400 5200 6000 6800 7600 Dochody rozporządzalne na osobę Źródło: jak przy wykr. 1 Wielkość przeciętnego miesięcznego dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na osobę jest jednym z najważniejszych determinant kształtujących poziom i strukturę konsumpcji w gospodarstwach domowych. Jest również syntetycznym miernikiem poziomu życia ludności, zwłaszcza przy określeniu różnic między grupami wyodrębnionymi np. ze względu na liczbę osób w gospodarstwie domowym, fazę cyklu rozwoju rodziny czy też grupę społeczno-ekonomiczną. Należy również zaznaczyć, że posługiwanie się średnią arytmetyczną jako miarą przeciętnego dochodu przy niesymetrycznym rozkładzie może być mylące, a nawet krzywdzące dla znaczącej części ludności, dlatego uzupełniającą miarą przeciętnego dochodu powinna być mediana. Jak podkreśla Słaby (2001), popularność średniej arytmetycznej i jej odbiór społeczny jest zdecydowanie większy aniżeli mediany, ale w wielu sytuacjach wartość tego drugiego wskaźnika jest bardziej wymowna. 38 Tabela 1. Mierniki statystyczne charakteryzujące przychody oraz dochody w gospodarstwach domowych Średnia OdchyleKategorie Średnia arytmetynie przychodów/ SkośWspółczynnik arytmetyKurtoza czna standarność zmienności dochodów czna ważona dowe (na osobę) Przychody netto 1269 1135 1680 41,3 132 3300 Dochód 924 836 753 7,5 82 186 rozporządzalny Dochody z pracy 390 398 587 3,8 151 32 najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza 70 71 405 29,1 581 1834 indywidualnym gospodarstwem rolnym) Dochody z 38 38 294 17,1 781 683 gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności 3 2 53 33,8 1856 1586 (wynajmu) Emerytury 244 174 429 2,0 174 4 Renty i pozostałe świadczenia z 83 63 223 4,2 267 24 ZUS Świadczenia z 41 43 99 8,0 245 233 pomocy społecznej Inne dochody 56 46 228 26,8 409 1739 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych z indywidualnego badania budżetów gospodarstw domowych w 2006 r., badania Głównego Urzędu Statystycznego Wykr. 9. Struktura dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych Źródło: jak przy wykr. 1 39 Dochód a wielkość gospodarstwa domowego Liczba osób w gospodarstwie domowym to jedna z cech istotnie statystycznie wpływających na dochody w gospodarstwach domowych. Obliczone stosunki korelacyjne między poszczególnymi pozycjami dochodów a liczbą osób w gospodarstwie domowym wynosiły od 0,03 do 0,46 (tab. 2). Największe wskaźniki korelacji zaobserwowano w przypadku dochodów z emerytury (stosunek korelacyjny = 0,46) oraz dochodów rozporządzalnych (0,33), a im wyższy jest stosunek korelacyjny, tym silniejszy związek między badanymi zmiennymi. Stosunek korelacyjny 5osobowe i więcej (n=6117) 4osobowe (n=7498) 3osobowe (n=7931) 2osobowe (n=9913) Wyszczególnienie 1osobowe (n=6049) Tabela 2. Poziomy przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwach domowych według liczby osób w 2006 r. W zł w przeliczeniu na 1 osobę Przychody netto gospodarstwa domowego Dochód rozporządzalny, w tym: dochody z pracy najemnej dochody z pracy na własny rachunek na osobę (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) dochody z gospodarstwa rolnego na osobę (działki) dochody z własności (wynajmu) emerytury renty i pozostałe świadczenia z ZUS świadczenia z pomocy społecznej inne dochody Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody Źródło: jak w tab. 1 1831 1515 1217 984 729 0,22 1288 337 1120 371 886 509 719 437 547 258 0,33 0,14 62 72 85 80 42 0,04 18 25 26 48 80 0,07 5,3 506 197 37 126 26 3,8 1,7 2,5 0,8 446 120 50 59 101 59 33 36 40 39 37 51 61 46 31 20 W procentach dochodu rozporządzalnego 33 57 61 47 0,03 0,46 0,25 0,05 0,15 - 5 6 10 11 8 - 1 2 3 7 15 - 0,4 39 15 3 10 0,3 40 9 4 5 0,2 14 7 4 5 0,3 7 5 5 4 0,1 11 7 9 4 - Generalnie wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym zmniejszał się poziom przychodów netto na osobę od 729 zł w gospodarstwach pięcio- i więcej osobowych do 1831 zł w gospodarstwach jednoosobowych. Podobnie w miarę wzrostu liczby osób w gospodarstwie domowym zmniejszał się średni 40 dochód rozporządzalny na osobę. Miesięczny dochód rozporządzalny na osobę wynosił od 548 zł w pięcio- i więcej osobowych gospodarstwach domowych do 1289 zł na osobę w gospodarstwach jednoosobowych. Mniejsze dochody w gospodarstwach z większą liczbą osób wynikają ze wzrostu udziału osób niezarobkujących (np. dzieci). Średnie miesięczne dochody z emerytury, dla których odnotowano największe współczynniki korelacji, kształtowały się statystycznie od 50 zł na osobę w czteroosobowych gospodarstwach domowych do 506 zł na osobę w jednoosobowych gospodarstwach domowych (tab. 2). Ogólnie w gospodarstwach mniej licznych, jedno- lub dwuosobowych, czyli tworzonych często przez osoby w wieku emerytalnym, dochody pochodzące z emerytur siłą rzeczy były większe niż w innych gospodarstwach. W strukturze przeciętnego dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach jedno- i dwuosobowych emerytury stanowiły największą część, tj. 39-40%. W gospodarstwach domowych liczniejszych niż dwuosobowe największy udział w dochodzie rozporządzalnym posiadał dochód z pracy najemnej. Dochody z pracy najemnej stanowiły od 26% dochodu rozporządzalnego w jednoosobowych gospodarstwach domowych do 61% w czteroosobowych. Największy udział dochodu z rent i pozostałych świadczeń z ZUS odnotowano w gospodarstwach jednoosobowych, w których stanowiły 15% dochodu rozporządzalnego, zaś w pozostałych gospodarstwach domowych ich udział wynosił 5-9%. Świadczenia z pomocy społecznej największą rolę odgrywały w przypadku gospodarstw pięcio- i więcej osobowych, w których stanowiły 9% dochodu rozporządzalnego, podczas gdy w gospodarstwach domowych mniej licznych wnosiły od 3% do 5%. Dochód a wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Zróżnicowanie poszczególnych kategorii dochodów ze względu na poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wskazuje na znaczącą rolę tej zmiennej. Obliczone wskaźniki korelacji wynosiły od 0,05 do 0,41 (tab. 3). Największe wartości stosunków korelacyjnych odnotowano w przypadku dochodów z pracy najemnej na osobę (stosunek korelacyjny = 0,41) oraz dochodów rozporządzalnych na osobę (0,40). 41 Przychody netto na osobę kształtowały się od 971 zł w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny legitymowała się podstawowym wykształcaniem, do 2290 zł na osobę w gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa posiadała wyższe wykształcenie (tab. 3). Ogólnie wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wzrastał poziom dochodu rozporządzalnego na osobę. Dochody rozporządzalne wynosiły miesięcznie od 724 zł na osobę w gospodarstwach domowych z głowami gospodarstwa z najniższym poziomem wykształcenia do 1597 zł w gospodarstwach domowych z głowami gospodarstwa reprezentującymi najwyższy poziom wykształcenia. Wyższe (n=5174) Średnie ogólnokształcące (n=3445) Średnie zawodowe (n=8434) Zasadnicze zawodowe (n=12256) Wyszczególnienie Gimnazjalne i podstawow e (n=8199) Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Stosunek korelacyjny Tabela 3. Poziom przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwach domowych według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. W zł w przeliczeniu na 1 osobę Przychody gospodarstwa domowego netto Dochód rozporządzalny, w tym: dochody z pracy najemnej dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) dochody z gospodarstwa rolnego (działki) dochody z własności (wynajmu) emerytury renty i pozostałe świadczenia z ZUS świadczenia z pomocy społecznej inne dochody Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody Źródło: jak w tab. 1 971 958 1317 1432 2290 0,27 724 119 705 309 967 437 1064 408 1597 918 0,40 0,41 11 44 84 88 188 0,14 48 53 34 12 9 0,06 1 1 3 5 9 323 146 249 272 326 143 69 69 96 38 41 49 39 42 22 37 34 52 140 86 W procentach dochodu rozporządzalnego 16 44 45 38 58 0,05 0,17 0,16 0,08 0,14 - 2 6 9 8 12 - 7 8 4 1 1 - 0,1 45 20 6 5 0,1 21 10 7 5 0,3 26 7 4 5 0,5 26 9 4 13 0,6 20 2 1 5 - 42 W strukturze dochodu rozporządzalnego zauważono, że w gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie podstawowe, największe udziały dochodu pochodziły z emerytur (45%) oraz rent i pozostałych świadczeń ZUS (20%). Podsumowując: wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wzrastały poziomy dochodów w gospodarstwach. Wyniki te są spójne z wynikami Zienkowskiego i Żółkiewskiego (2006), którzy stwierdzili, że poziom wykształcenia jest czynnikiem silnie oddziaływującym na wysokość przeciętnych dochodów. Z badań tych wynikło, że rozpiętość między gospodarstwami domowymi, w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie wyższe, a gospodarstwami domowymi, w których głowa reprezentowała podstawowe wykształcenie, była ponad dwukrotna. Dochód a wiek głowy gospodarstwa domowego Największe wartości stosunków korelacyjnych między dochodami a wiekiem głowy gospodarstwa domowego odnotowano dla emerytur (stosunek korelacyjny = 0,65), dochodów z pracy najemnej (0,33) oraz rent i pozostałych świadczeń z ZUS (0,23) (tab. 4). Przychody gospodarstwa domowego netto na osobę kształtowały się w granicach od 1121 zł w gospodarstwach, w których głowa rodziny posiadała od 40 do 50 lat do 1429 zł w gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa nie przekroczyła 30. roku życia (tab. 4). Ogólnie największe dochody zaobserwowano w gospodarstwach osób najmłodszych i najstarszych, a najmniejsze w gospodarstwach osób w średnim wieku. Znaczącą część gospodarstw osób w średnim wieku stanowią rodziny z dziećmi na utrzymaniu, co – jak już wcześniej zaznaczano – powoduje wzrost liczby osób nieaktywnych zawodowo w stosunku do liczby osób zarobkujących, a w wyniku tego podział tych dochodów na wszystkich członków gospodarstwa domowego prowadzi do relatywnie mniejszego udziału na jedną osobę. W strukturze dochodu rozporządzalnego zaobserwowano, że wraz ze wzrostem wieku głowy gospodarstwa domowego zmniejszały się udziały dochodu z pracy najemnej i inne dochody a zwiększały udziały dochodów z emerytur oraz rent i pozostałych świadczeń ZUS. 43 Tabela 4. Poziom przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwach domowych według wieku głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. Przychody gospodarstwa domowego netto Dochód rozporządzalny, w tym: dochody z pracy najemnej dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) dochody z gospodarstwa rolnego (działki) dochody z własności (wynajmu) emerytury renty i pozostałe świadczenia z ZUS świadczenia z pomocy społecznej inne dochody 1429 1048 627 Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody Źródło: jak w tab. 1 60 84 25 2 16 30 50 214 W zł w przeliczeniu na 1 osobę 1214 1121 1288 848 798 944 570 489 422 Stosunek korelacyjny powyżej 70 lat (n=5050) 60-70 lat (n=5064) 50-60 lat (n=9479) 40-50 lat (n=8680) 30-40 lat (n=6239) Wyszczególnienie poniżej 30 lat (n=2996) Wiek głowy gospodarstwa domowego 1360 1011 140 1368 1037 45 0,06 0,12 0,33 26 7 0,08 43 56 48 16 1 2 4 4 23 39 171 635 20 40 116 128 37 39 61 26 54 39 40 36 W procentach dochodu rozporządzalnego 67 61 45 14 9 3 751 162 19 40 0,06 0,02 0,65 0,23 0,15 0,21 4 - 99 94 81 8 12 12 9 3 1 - 2 0,2 2 3 5 20 5 0,1 3 2 4 6 7 0,3 5 5 5 5 5 0,4 18 12 6 4 2 0,4 63 13 3 4 1 0,3 72 16 2 4 - 44 Dochód a faza cyklu rozwoju rodziny Faza cyklu rozwoju rodziny to kolejna zmienna, która posłużyła do analizy poziomu i struktury dochodów w gospodarstwach domowych. Największe wartości stosunków korelacji odnotowano dla emerytur (0,71), dochodów z pracy najemnej (0,45) oraz dochodu rozporządzalnego (0,32) (tab. 5). Najmniejsze przychody gospodarstwa domowego netto były w gospodarstwach zaliczonych do IV i III fazy cyklu rozwoju rodziny, tj. miesięcznie odpowiednio 936 zł i 947 zł na osobę (tab. 5). Natomiast największe przychody oscylowały wokół wartości 2361 zł miesięcznie i osiągano je w gospodarstwach domowych reprezentujących I fazę. Miesięczne dochody rozporządzalne kształtowały się od około 680 zł w gospodarstwach reprezentujących III i IV fazę cyklu rozwoju rodziny do 1635 zł w gospodarstwach przynależących do I fazy. Generalnie zaobserwowano, że w strukturze dochodu rozporządzalnego udział dochodów z pracy najemnej zmniejszał się wraz z przechodzeniem do kolejnej fazy w cyklu rozwoju rodziny. W gospodarstwach osób młodych, bezdzietnych dochody z pracy najemnej stanowiły 70% dochodu rozporządzalnego, a w V fazie – 52%. Najmniejszy udział stanowiły w gospodarstwach osób starszych, nieaktywnych zawodowo – 4% dochodu rozporządzalnego. Natomiast odwrotną zależność zaobserwowano w przypadku emerytur, które w pierwszych fazach z racji wieku członków gospodarstw wnosiły znikomy udział, a w VI fazie stanowiły 72% dochodu rozporządzalnego. Z punktu widzenia fazy cyklu rozwoju rodziny najwyższe relatywnie dochody osiągały gospodarstwa bez dzieci, a w gospodarstwach z dziećmi dochody zmniejszały się wraz ze wzrostem wieku dziecka. Wyniki te są spójne z wynikami Zienkowskiego i Żółkiewskiego (2008). 45 Tabela 5. Poziom przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwach domowych według fazy cyklu rozwoju rodziny w 2006 r. Wyszczególnienie Faza I (n=1851) Faza II (n=3813) Przychody gospodarstwa domowego netto Dochód rozporządzalny, w tym: Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i poz. Z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody 2361 1635 1136 Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody Źródło: jak w tab. 1 70 134 18 6 1 24 39 276 Faza III Faza IV Faza V (n=3038) (n=11058) (n=7931) W zł w przeliczeniu na 1 osobę 1140 947 936 1508 805 684 680 1103 539 420 379 576 Faza VI (n=9817) Stosunek korelacyjny 1393 1042 42 0,20 0,32 0,45 113 7 0,10 27 49 57 54 1 1 2 4 17 25 65 120 20 21 38 106 38 42 41 67 62 46 27 63 W procentach dochodu rozporządzalnego 67 61 56 52 7 3 748 172 21 41 0,07 0,02 0,71 0,27 0,16 0,23 4 - 101 79 71 8 13 12 10 10 1 - 1 0,6 0 1 2 17 3 0,4 2 2 5 8 7 0,1 4 3 6 7 8 0,1 10 6 6 4 5 0,3 11 10 6 6 1 0,4 72 17 2 4 - 46 Dochód a lokalizacja gospodarstwa domowego Analiza stosunków korelacji między dochodami a lokalizacją gospodarstwa domowego wykazała, że najsilniejsze zależności wykazywały dochody rozporządzalne (0,29) oraz z pracy najemnej (0,24) (tab. 6). Generalnie im mniejsza liczba mieszkańców miasta, w którym zlokalizowane było gospodarstwo domowe, tym jego przychody netto na osobę oraz dochody na osobę były mniejsze; najmniejsze wartości zaobserwowano na wsiach. Miesięczne przychody gospodarstwa domowego netto wynosiły od 1039 zł na osobę w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach do 1972 zł na osobę w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w miastach z liczbą mieszkańców ponad 500 tysięcy (tab. 6). Natomiast miesięczne poziomy dochodów rozporządzalnych wynosiły od 732 zł na osobę w gospodarstwach wiejskich do 1400 zł na osobę w gospodarstwach z największych aglomeracji. W strukturze przeciętnego dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach zlokalizowanych w największych miastach 50% stanowiły dochody z pracy najemnej a 23% dochody z emerytur. W pozostałych gospodarstwach domowych zlokalizowanych na terenach miast dochody z pracy najemnej stanowiły od 43% do 45%, a dochody z emerytur 27-29%. Zaś w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach dochody z pracy najemnej stanowiły 35%, dochody z emerytur 26%, a 11% stanowiły dochody z gospodarstwa rolnego. W im większym mieście zlokalizowane było gospodarstwo domowe, tym wyższe dochody na osobę odnotowano w tym gospodarstwie; na wsiach dochody były najniższe. Stwierdzenie to potwierdzają wyniki Zienkiewskiego i Żółkiewskiego (2006) oraz badanie „Diagnoza Społeczna 2007” (Panek 2007), z których wynika, że klasa miejscowości zamieszkania silnie wpływała na różnice w przeciętnym poziomie dochodów, który zmniejszał się wraz ze zmniejszaniem się liczby osób w danej miejscowości. Choć, jak słusznie zauważa Laskowski (2005), różne poziomy dochodów między rodzinami wiejskim i miejskimi to efekt bardziej związany z innym składem wiekowym, społeczno-ekonomicznym i z innymi cechami niż z samym faktem lokalizacji wiejskiej lub miejskiej. Także Michna (1989) zwraca uwagę na odrębne cechy ludności chłopskiej i związanych z nimi innymi dochodami oraz sposobami ich zadysponowania. 47 Tabela 6. Poziom i struktura przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwach domowych według miejsca lokalizacji gospodarstwa domowego w 2006 r. Miasta o liczbie mieszkańców: Wyszczególnienie powyżej 500 tysięcy mieszkańcó w (n=4559) Przychody gospodarstwa domowego netto Dochód rozporządzalny, w tym: dochody z pracy najemnej dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem domowym) dochody z gospodarstwa rolnego (działki) dochody z własności (wynajmu) emerytury renty i pozostałe świadczenia z ZUS świadczenia z pomocy społecznej inne dochody 1972 1400 693 Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem domowym Dochody z gospodarstwa) rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody Źródło: jak w tab. 1 50 149 1 7 316 71 37 126 od 200 tys. do 500 tys. od 100 tys. do od 20 tys. do mieszkańcó 200 tys. 100 tys. w (n=2854) (n=6765) (n=13573) W zł w przeliczeniu na 1 osobę 1509 1287 1258 1133 978 952 499 423 425 106 79 Wieś (n=158 12) Stosunek korelacyjny 1162 866 371 1039 732 261 0,18 0,29 0,24 61 42 0,09 10 2 249 80 47 47 84 1 191 82 47 33 0,14 0,04 0,12 0,04 0,04 0,13 43 35 - poniżej 20 tys. (n=3495) 63 1 2 4 6 2 3 309 261 275 93 104 84 43 43 46 76 64 51 W procentach dochodu rozporządzalnego 44 43 45 11 9 8 7 7 6 - 0 0,5 23 5 3 9 0 0,5 27 8 4 7 0 0,2 27 11 4 7 0 0,3 29 9 5 5 1 0,2 29 9 5 5 11 0,1 26 11 6 4 - 48 Pewnym uzupełnieniem przeprowadzonej analizy jest badanie „Diagnoza społeczna 2007”, w którym wyszczególniono województwa charakteryzujące się najmniejszymi i największymi dochodami na jednostkę ekwiwalentną. Wyraźnie najmniejsze przeciętne dochody zaobserwowano w województwach lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim, a największe w mazowieckim i pomorskim (Panek 2007). Jednak, jak wykazują badania CBOS, podobnie jak dochody ogółu Polaków, rosną również dochody rolników, choć wzrost tych drugich w największym stopniu płynie z włączenia polskiego rolnictwa w obszar działania unijnej polityki rolnej. W przeprowadzonych badaniach odnotowano wyraźne różnice między wskazaniami w latach 2002 i 2007. Jak podkreślono, zdecydowanie spadła liczba gospodarstw rolnych o najniższych dochodach, a wzrosła liczba gospodarstw domowych rolników, w których dochód przekraczał 2251 zł. CBOS jednak zaznacza, że poprawa sytuacji materialnej rolników nie oznacza, że większość z nich awansowała w strukturze dochodów na pozycje wyższe niż dawniej, ponieważ o poprawie mówią przede wszystkim ci rolnicy, którzy łączą pracę w gospodarstwie z pracą poza rolnictwem. Można więc stwierdzić, że sytuacja dochodowa poprawiła się głównie w tych rolniczych rodzinach, których głównym źródłem utrzymania nie jest rolnictwo. Rodziny „czysto” rolnicze są w porównywalnej sytuacji jak rolnicy czerpiący dodatkowe dochody z emerytur, rent bądź pracy niewymagającej kwalifikacji. Tym samym podkreślono, że sygnalizowana poprawa ekonomicznej sytuacji rolników, których głównym lub wyłącznym źródłem jest rolnictwo, jest dość skromna na tle właścicieli ziemi „dorabiających” w innych zawodach (Fedyszak-Radziejowska 2008). Dochód a stan cywilny głowy gospodarstwa domowego Największe wartości stosunków korelacyjnych między stanem cywilnym głowy gospodarstwa domowego a dochodami odnotowano dla rent i pozostałych świadczeń z ZUS (stosunek korelacyjny = 0,33), emerytur (0,22) oraz innych dochodów (0,21) (tab. 7). Największe przychody gospodarstwa domowego netto odnotowano w gospodarstwach domowych panien i kawalerów (1677 zł na osobę), a najmniejsze w gospodarstwach domowych osób w związkach małżeńskich (1182 zł na osobę) (tab. 7). Podobnie sytuacja przedstawia się, jeśli chodzi o dochody rozporządzalne na 49 osobę: w gospodarstwach domowych panien i kawalerów wynosiły one 1204 zł, a w gospodarstwach domowych osób w związkach małżeńskich 869 zł. Tabela 7. Poziom przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwach domowych według stanu cywilnego głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. Wyszczególnienie Panna / kawaler (n=326 2) Zamężna / żonaty (n=256 68) W separacji (n= 580) Wdowa / wdowiec (n= 5820) Rozwiedziona / rozwiedziony (n= 2178) Stosunek korelacyjny W zł w przeliczeniu na 1 osobę Przychody gospodarstwa domowego netto Dochód rozporządzalny, w tym: dochody z pracy najemnej dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) dochody z gospodarstwa rolnego (działki) dochody z własności (wynajmu) emerytury renty i pozostałe świadczenia z ZUS świadczenia z pomocy społecznej inne dochody Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Dochody z własności (wynajmu) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Inne dochody Źródło: jak w tab. 1 1677 1182 1279 1346 1467 0,09 1204 594 869 418 878 296 994 150 978 419 0,13 0,20 79 78 63 25 78 0,05 45 44 40 14 9 0,04 5 2 0 3 4 164 206 234 463 229 71 49 69 252 62 53 38 64 34 69 193 33 112 52 107 W procentach dochodu rozporządzalnego 49 48 34 15 43 0,02 0,22 0,33 0,09 0,21 - 7 9 7 3 8 - 4 5 5 1 1 - 0,4 14 6 4 16 0,2 24 6 4 4 0,0 27 8 7 13 0,3 47 25 3 5 0,4 23 6 7 11 - W strukturze dochodu rozporządzalnego w gospodarstwach domowych panien i kawalerów oraz osób w związkach małżeńskich największy udział stanowiły dochody z pracy najemnej – około 50%. Największe udziały w dochodzie rozporządzalnym w gospodarstwach domowych osób w separacji posiadały dochody z pracy najemnej (34%) oraz emerytury (27%). Zaś w gospodarstwach domowych osób owdowiałych główny udział w dochodach pochodził z emerytur (47%), rent i świadczeń z ZUS (25%), a w gospodarstwach osób rozwiedzionych – z pracy najemnej (43%) oraz emerytury (23%). 50 Podsumowanie Zestawienie poniższych analiz wskazuje, że poziom dochodów rozporządzalnych na osobę w gospodarstwach domowych najsilniejszy związek wykazuje z wykształceniem głowy gospodarstwa domowego, a następnie z liczbą osób w gospodarstwie domowym, fazą cyklu rozwoju rodziny oraz klasą miejscowości. Istotny statystycznie wpływ, choć siła związku jest mniejsza, mają także takie czynniki, jak wiek i stan cywilny głowy gospodarstwa domowego. Z badań Laskowskiego (2005) wynika natomiast, że zmiennymi najbardziej wyjaśniającymi zmienność w zakresie dochodów w gospodarstwach domowych są przynależność społeczno-ekonomiczna oraz wiek głowy gospodarstwa i faza cyklu życia. Wyniki badań Zienkowskiego i Żółkiewskiego (2006) potwierdziły, że poziom wykształcenia, klasa miejscowości zamieszkania, wielkość gospodarstwa domowego, ale także grupa zawodowa głowy gospodarstwa domowego są czynnikami silnie oddziaływującymi na wysokość przeciętnych dochodów. Jednocześnie, jak podkreślają autorzy, choć poziom wykształcenia jest czynnikiem zdecydowanie najsilniej oddziaływującym na poziom dochodów, to w ciągu ostatnich lat występuje tendencja malejąca dla znaczenia tej zmiennej. W badaniach tych spostrzeżono także systematyczny spadek wpływu płci głowy gospodarstwa domowego na poziom dochodów. 51 7. ZASTOSOWANIE ANALIZY KANONICZNEJ W WYJAŚNIANIU ZMIENNOŚCI POZIOMU DOCHODÓW W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W niniejszym rozdziale została przeprowadzona analiza kanoniczna, która posłużyła do wyjaśniania zmienności poziomu dochodów w polskich gospodarstwach domowych. Analiza posłużyła do wskazania współzależności między cechami gospodarstw domowych, a także na uporządkowanie czynników wpływających na dochody w polskich gospodarstwach domowych. Objaśnienia wstępne Do przeprowadzenia analizy z zastosowaniem metody korelacji kanonicznej wyodrębniono 11 zmiennych zależnych określających poziom przychodów i dochodów na osobę w gospodarstwie domowym oraz 39 zmiennych niezależnych (cech gospodarstw domowych). Ze względu na wymogi przeprowadzenia tego typu analizy zmienne musiały posiadać postać zmiennych zero-jedynkowych. Zmienna źródłowa niezależna określająca klasę miejscowości zamieszkania obejmowała przynależności do: • miast z liczbą mieszkańców co najmniej 500 tysięcy, • miast z liczbą mieszkańców od 200 tysięcy do 500 tysięcy, • miast z liczbą mieszkańców od 100 tysięcy do 200 tysięcy, • miast z liczbą mieszkańców poniżej 20 tysięcy, • wsi. Zmienna grupa społeczno-ekonomiczna posiadała 7 wariantów, tj. przynależność do: • pracowników na stanowiskach robotniczych, • pracowników na stanowiskach nierobotniczych, • rolników, • utrzymujących się z pracy na własny rachunek, • emerytów, • rencistów, • utrzymujących się z niezarobkowych społecznych. 52 źródeł – ze świadczeń Zmienna źródłowa typ biologiczny rodziny obejmowała przynależności do: gospodarstw domowych bez dzieci na utrzymaniu, gospodarstw domowych z jednym dzieckiem na utrzymaniu, gospodarstw domowych z dwojgiem dzieci na utrzymaniu, gospodarstw domowych z trojgiem dzieci na utrzymaniu, gospodarstw domowych z przynajmniej czworgiem dzieci na utrzymaniu, gospodarstw domowych samotnych matek z dziećmi na utrzymaniu, gospodarstw domowych samotnych ojców z dziećmi na utrzymaniu, gospodarstw domowych małżeństw z dziećmi na utrzymaniu i z innymi osobami, gospodarstw domowych samotnych matek z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobami, gospodarstw domowych samotnych ojców z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobami. Zmienna wykształcenie głowy gospodarstwa domowego obejmowała 4 przynależności: • gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa legitymowała się wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym, • gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa legitymowała się wykształceniem zasadniczym zawodowym, • gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa legitymowała się wykształceniem średnim ogólnokształcącym, • gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa legitymowała się wykształceniem wyższym. Zmienna faza cyklu rozwoju rodziny obejmowała 5 zmiennych zerojedynkowych obejmujących kolejno następujące po sobie fazy; wyszczególniono przynależność do faz: I, II, III, IV i VI. Wyniki W rezultacie badania gospodarstw domowych z zastosowaniem analizy korelacji kanonicznej wyodrębnionych zostało 11 zmiennych kanonicznych. Zmienność cech mierzona ogólną wariancją i objęta modelem wyniosła 100% po stronie zmiennych zależnych oraz 41% po stronie zmiennych niezależnych (tab. 8). Natomiast całkowita redundancja, czyli poszukiwana współbieżność zmian cech niezależnych i zależnych, stanowiła 15% po stronie cech niezależnych i 33% po stronie cech zależnych. 53 W ramach analizy kanonicznej wyłoniono 11 pierwiastków kanonicznych, w tym istotnych było 10 (p<0,05). Korelacja I pierwiastka wyniosła 0,87, II pierwiastka – 0,76, a III pierwiastka 0,68. Kolejne pierwiastki wnosiły coraz mniejsze udziały w wyjaśnianie badanej zmienności (wykr. 10). Należy jednak zaznaczyć, że wkłady kolejnych pierwiastków były swoiste i wyjaśniały zmienność niewyjaśnioną przez wcześniejsze pierwiastki. Korelacja przedostatniego istotnego pierwiastka wynosiła 0,07, a ostatniego 0,05. Tabela 8. Zestawienie liczby i rodzaju zmiennych zależnych i niezależnych oraz wartości wariancji wyodrębnionej i całkowitej redundancji Liczba zmiennych Zmienne niezależne (lewy zbiór) Liczba osób w gospodarstwie domowym Zmienne zależne (prawy zbiór) Przychody gospodarstwa domowego netto na osobę Klasa miejscowości zamieszkania (5 zmiennych 0 – 1) Liczba dzieci na utrzymaniu do 26. roku życia Wiek głowy gospodarstwa domowego Grupa społeczno-ekonomiczna (7 zmiennych 0 – 1) Typ biologiczny rodziny (10 zmiennych 0 – 1) Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (4 zmienne 0 – 1) Płeć głowy gospodarstwa domowego – (mężczyzna) Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego (4 zmienne 0 – 1) Faza cyklu rozwoju rodziny (5 zmiennych 0 – 1) Efekty Wyszczególnienie Liczba zmiennych Wariancja wyodrębniona Całkowita redundancja Źródło: jak w tab. 1 Dochód rozporządzalny na osobę Dochód do dyspozycji gospodarstwa na osobę Dochody z pracy najemnej na osobę Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) na osobę Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) na osobę Dochody z własności (wynajmu) na osobę Emerytury na osobę Renty i pozostałe świadczenia z ZUS na osobę Świadczenia z pomocy społecznej na osobę Inne dochody Lewy zbiór Prawy zbiór 39 41% 15% 11 100% 33% W I pierwiastku kanonicznym największy wkład w zmienną kanoniczną wnosiły (tab. 9): • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do grupy społecznoekonomicznej reprezentowanej przez emerytów (z wagą 0,53), przynależność do VI fazy cyklu rozwoju rodziny (0,26), • po stronie zmiennych zależnych: emerytury (1,02), renty i pozostałe świadczenia z ZUS (0,25) oraz dochód rozporządzalny na osobę (-0,20). 54 Wykr. 10. Wartości korelacji kanonicznych dla pierwszych siedmiu pierwiastków kanonicznych w badaniu dochodów w gospodarstwach domowych Źródło: jak przy wykr. 1 Pamiętając o największej roli I pierwiastka w całym modelu kanonicznym można stwierdzić, że najważniejsza zależność zachodzi między dochodami z emerytur, rent i innych świadczeń z ZUS a przynależnością do grupy gospodarstw domowych reprezentowanych przez osoby starsze, na emeryturze. Aby tę zależność lepiej poznać i wyjaśnić należy się przyjrzeć ładunkom czynnikowym. Im są one większe, tym większy nacisk należy kłaść na tę zmienną, bo mówi o korelacji danej zmiennej źródłowej z pierwiastkiem. Dla I pierwiastka kanonicznego największe ładunki czynnikowe miały (tab. 9): • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do grupy społecznoekonomicznej – emeryci, przynależność do VI fazy cyklu rozwoju rodziny, wiek głowy gospodarstwa domowego oraz liczba osób w gospodarstwie domowym (wszystkie większe lub równe 0,46), • po stronie zmiennych zależnych: emerytury (z ładunkiem 0,96). Fundamentalna zależność, która została wyjaśniona na podstawie wartości powyższych wskaźników to stwierdzenie, że im starsze osoby reprezentowały gospodarstwo domowe, a w szczególności grupa społeczno-ekonomiczna emerytów, tym większa była rola emerytur, rent oraz innych świadczeń z ZUS w dochodach gospodarstwa domowego i tym mniejsze były dochody rozporządzalne na osobę. Z jednej strony należy zauważyć oczywistość tej zależności, co można potraktować jako potwierdzenie skuteczności wykorzystywanej metody, z drugiej zaś strony 55 wyłania się relacja „porządkująca” ogół zmienności w największym stopniu. Przynależność do grupy emerytów powoduje przyrost o jedno odchylenie standardowe (waga kanoniczna = 1,02) dochodów z emerytur. Na podstawie wag kanonicznych oraz ładunków czynnikowych można stwierdzić, że I pierwiastek wyjaśnił także następujące zależności: • im osoby tworzące gospodarstwo domowe były młodsze i reprezentowały grupę pracowników na stanowiskach nierobotniczych, tym większy był dochód rozporządzalny na osobę, • im większa była liczba osób w gospodarstwie domowym, tym mniejszy był dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie. Tabela 9. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla I pierwiastka kanonicznego w badaniu dochodów gospodarstw domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci VI faza cyklu życia rodziny Wiek głowy gospodarstwa domowego I faza cyklu życia rodziny Liczba osób w gospodarstwie Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Dochód rozporządzalny Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,92 0,89 0,75 -0,21 0,46 0,53 0,26 0,15 -0,10 -0,12 0,19 -0,13 -0,38 -0,16 0,96 0,10 -0,14 1,02 0,25 -0,20 Stwierdzenia te potwierdzają wcześniejsze analizy poziomu dochodów w zależności od wieku głowy gospodarstwa domowego i fazy cyklu rozwoju rodziny oraz wielkości gospodarstwa domowego. W wielu badaniach sondażowych osoby starsze oceniają swoją sytuację życiową jako złą, natomiast tylko niewielka ich część twierdzi, że jest ona dobra (Banasiak 2005; Chmielewski 1999; Slany 1996). Jednak w badaniach Gutkowskiej i wsp. (2002) wykazano, że w gospodarstwach domowych ludzi starszych uzyskiwane są wyższy dochody na jedną osobę w gospodarstwie niż przeciętnie w polskich gospodarstwach, a także subiektywna ocena sytuacji finansowej nie różni się od ocen osób młodszych. Niemniej jednak, jak zaznacza Pączkowska (2002), 56 gospodarstwa ludzi starszych są najczęściej małe i w związku z tym muszą ponosić dość wysokie koszty utrzymania. W II pierwiastku kanonicznym największe wartości korelacji kanonicznych odnotowano dla następujących (tab. 10): • zmiennych niezależnych: przynależność do grupy społeczno- ekonomicznej – renciści (z wagą 0,65), emeryci (-0,48), pracownicy na stanowiskach nierobotniczych (-0,30) oraz pracownicy na stanowiskach robotniczych (-0,22), • zmiennych zależnych: renty i pozostałe świadczenia z ZUS (0,85), dochody z pracy najemnej (-0,32) oraz emerytury (-0,23). W II pierwiastku kanonicznym można stwierdzić, że najważniejsza zależność zaszła między przynależnością do grup społeczno-ekonomicznych rencistów, emerytów i pracowników a dochodami czerpanymi ze świadczeń z ZUS, dochodami z pracy najemnej i emeryturami. Tabela 10. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla II pierwiastka kanonicznego w badaniu dochodów gospodarstw domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Grupa społeczno-ekonomiczna: renciści VI faza cyklu rozwoju rodziny Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego: wdowa Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: wyższe Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach robotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Dochód do dyspozycji gospodarstwa Emerytury Dochody z pracy najemnej Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,93 0,19 0,65 0,17 0,36 0,12 -0,29 -0,12 -0,13 -0,22 -0,33 -0,30 -0,26 -0,48 0,93 -0,21 -0,28 -0,43 0,85 -0,11 -0,23 -0,32 Struktura ładunków czynnikowych wykazała, że największą uwagę należy przywiązywać do (tab. 10): • po stronie zmiennych niezależnych: przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej rencistów oraz pracowników na stanowiskach 57 nierobotniczych oraz stanu cywilnego głowy gospodarstwa domowego – wdowa/wdowiec (większe niż 0,30), • po stronie zmiennych zależnych: rent i pozostałych świadczeń z ZUS (0,93) oraz dochodów z pracy najemnej (0,43). Można więc stwierdzić, że fakt pozostawania w grupie gospodarstw rencistów oraz bycie wdową/wdowcem wiązało się z czerpaniem dochodów z rent i pozostałych świadczeń z ZUS, a jednocześnie z mniejszymi dochodami do dyspozycji na osobę. Natomiast przynależność gospodarstw do grupy pracowników lub emerytów wiązała się z większymi dochodami do dyspozycji na osobę aniżeli w gospodarstwach domowych, w których głównym źródłem utrzymania były renty i pozostałe świadczenia z ZUS. W II pierwiastku wyłania się zatem uzupełniająca zależność do I pierwiastka, w którym podkreślono niekorzystną sytuację materialną tej grupy. Wskazuje to na pewnego rodzaju polaryzację gospodarstw domowych emerytów, pierwszy model mniej korzystny ekonomicznie o niższym łącznym dochodzie i drugi bardziej korzystny. Na tą dwubiegunowość gospodarstw emeryckich zwrócił uwagę także Laskowski (2005), który zaznaczył, że fakt ten jest dość rzadko zauważany w literaturze i na ogół emeryci i renciści traktowani są łącznie, a tylko niektóre analizy rozdzielają te grupy. W rzeczywistości jednak znaczna grupa emerytów posiada niskie dochody, ale druga część otrzymuje dochody porównywalne z dochodami grup dobrze uposażonych. W III pierwiastku kanonicznym największy wkład w zmienną kanoniczną wnosiły (tab. 11): • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do grupy społecznoekonomicznej – pracownicy na stanowiskach nierobotniczych (z wagą 0,87) i robotniczych (-0,67), emeryci (-0,58), renciści (-0,28), przynależność do grupy gospodarstw z wyższym wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (-0,23) oraz liczba osób w gospodarstwie (0,23), • po stronie zmiennych zależnych: dochody z pracy najemnej (-1,34), dochód rozporządzalny na osobę (0,71), renty i pozostałe świadczenia ZUS (-0,70) oraz emerytury (-0,65). 58 Dla III pierwiastka kanonicznego największe ładunki czynnikowe miały (tab. 11): • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do grupy społecznoekonomicznej – pracownicy na stanowiskach nierobotniczych (-0,59), przynależność do grupy gospodarstw z wyższym wykształceniem głowy gospodarstwa domowego (-0,46) oraz liczba osób w gospodarstwie domowym (0,43), a także przynależność do I fazy cyklu rozwoju rodziny (-0,30), • po stronie zmiennych zależnych: dochody z pracy najemnej (z ładunkiem -0,77), dochód rozporządzalny (-0,52) i dochody do dyspozycji (-0,50) oraz renty i pozostałe świadczenia z ZUS (-0,36). Tabela 11. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla III pierwiastka kanonicznego w badaniu dochodów gospodarstw domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Liczba osób w gospodarstwie IV faza cyklu rozwoju rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne Małżeństwa z 2 dzieci na utrzymaniu Miasta z 500 000 mieszkańców i więcej Wiek głowy gospodarstwa domowego I faza cyklu życia rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: wyższe Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Grupa społeczno-ekonomiczna: renciści Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach robotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Dochód rozporządzalny Dochód do dyspozycji gospodarstwa Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Emerytury Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Dochody z pracy najemnej Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,43 0,27 0,23 0,13 0,16 0,11 0,12 -0,28 -0,06 -0,30 0,11 -0,10 -0,12 -0,12 -0,46 -0,23 0,10 -0,26 -0,28 -0,54 0,04 -0,67 -0,59 -0,87 -0,52 -0,50 0,71 -0,16 0,20 -0,16 -0,04 -0,36 -0,77 -0,65 -0,70 -1,34 Warto zwrócić uwagę na znak dodatni przy wadze kanonicznej odnoszącej się do dochodu rozporządzalnego, mimo że znak przy ładunku czynnikowym dla tej zmiennej jest ujemny. Wynika to z redundancji zmiennej dochód rozporządzalny ze 59 zmienną dochód do dyspozycji. Świadczy to o tym, że w tego typu analizach powinno się unikać włączania zmiennych wysoce skorelowanych ze sobą. Na podstawie wartości wag kanonicznych oraz ładunków czynnikowych można stwierdzić, że III pierwiastek wyjaśnił następujące zależności: • jeśli gospodarstwo domowe należało do grupy gospodarstw, w których głównym źródłem utrzymania była praca na stanowiskach nierobotniczych to gospodarstwa te cechowały większe dochody na osobę, • im większa była liczba osób w gospodarstwie domowym, tym mniejszy był średni miesięczny dochód na osobę, co potwierdzają wcześniejsze analizy poziomu dochodów w zależności od wielkości gospodarstwa domowego. W IV pierwiastku największe wagi miały (tab. 12): • po stronie gospodarstw zmiennych domowych niezależnych: pracujących na przynależność własny do grupy rachunek (0,77), utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (-0,59), rolników (0,24) i pracowników na stanowiskach robotniczych (0,22), • po stronie zmiennych zależnych: świadczenia z pomocy społecznej (0,82), dochód rozporządzalny na osobę (0,57) i dochody z pracy na własny rachunek (0,41). Największymi ładunkami czynnikowymi charakteryzowały się: • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do grupy pracujących na własny rachunek (0,77) oraz utrzymujących się z niezarobkowych świadczeń (-0,59), • po stronie zmiennych zależnych: świadczenia z pomocy społecznej (0,82) i dochód rozporządzalny (0,57). Porównując wagi kanoniczne z ładunkami czynnikowymi można dojść do następującej konstatacji: w gospodarstwach domowych, w których głównym źródłem utrzymania była praca na własny rachunek, zaobserwowano większe dochody rozporządzalne na osobę, natomiast w gospodarstwach domowych, w których głównym źródłem utrzymania były świadczenia z pomocy społecznej cechowały się niekorzystną sytuacją dochodową. 60 Tabela 12. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla IV pierwiastka kanonicznego w badaniu dochodów gospodarstw domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Grupa społeczno-ekonomiczna: pracujący na własny rachunek Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach robotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: renciści Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Liczba dzieci na utrzymaniu VI faza cyklu rozwoju rodziny Liczba osób w gospodarstwie Grupa społeczno-ekonomiczna: utrzymujący się z niezarobkowych źródeł (ze świadczeń) Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Dochód rozporządzalny Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Inne dochody Dochód do dyspozycji gospodarstwa Emerytury Dochody z pracy najemnej Świadczenia z pomocy społecznej Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,68 0,77 0,12 -0,06 0,24 0,22 -0,04 0,19 0,04 -0,03 0,06 0,03 0,01 -0,73 0,17 0,14 0,12 0,11 -0,11 -0,59 0,25 0,65 0,57 0,41 -0,08 0,24 -0,01 -0,02 -0,77 -0,17 -0,20 -0,31 -0,42 -0,82 Największymi wagami w V pierwiastku odznaczały się zmienne związane z przynależnością do grupy społeczno-ekonomicznej badanych (pracujący na własny rachunek, utrzymujący się z niezarobkowych świadczeń oraz rolnicy) (tab. 13), zaś po stronie zmiennych zależnych dochody z pracy na własny rachunek, dochody z pracy najemnej, dochód rozporządzalny, emerytury i świadczenia społeczne. Zestawiając wagi z ładunkami kanonicznymi stwierdzono po raz kolejny, że w gospodarstwach domowych, w których głównym źródłem utrzymania była praca na własny rachunek, dochody na osobę były ogólnie większe. Natomiast przynależność do grupy rolników związana była ogólnie z mniejszymi dochodami na osobę. Zaobserwowano, że dochody rozporządzalne były mniejsze o ponad jedno odchylenie standardowe gospodarstwach rolników, (waga aniżeli dla dochodu w rozporządzalnego gospodarstwach ogółem. 1,37) w Natomiast przynależność do grupy pracujących na własny rachunek statystycznie zwiększała dochody rozporządzalne o ponad jedno odchylenie standardowe. 61 W V pierwiastku zaobserwowano, podobnie jak w III pierwiastku, redundancję takich zmiennych jak dochód rozporządzalny, dochód do dyspozycji oraz przychody gospodarstwa domowego. Tabela 13. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla V pierwiastka kanonicznego w badaniu dochodów gospodarstw domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy VI faza cyklu rozwoju rodziny IV faza cyklu rozwoju rodziny Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych Miasta z 500 000 mieszkańców i więcej Wykształcenie głowy gospodarstwa wyższe Grupa społeczno-ekonomiczna: utrzymujący się z niezarobkowych źródeł (ze świadczeń) Grupa społeczno-ekonomiczna: pracujących na własny rachunek Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Dochód rozporządzalny Dochód do dyspozycji gospodarstwa Przychody gospodarstwa domowego netto Dochody z własności (wynajmu) Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Inne dochody Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Emerytury Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,46 0,04 0,20 0,36 0,17 0,16 -0,01 0,12 -0,25 -0,30 -0,11 -0,20 -0,49 -0,48 -0,61 -0,56 -0,45 -0,43 -0,24 -0,05 0,35 -0,14 -0,02 -0,51 -0,02 -0,09 1,37 0,10 -0,02 -0,14 -0,27 -0,57 -0,59 -0,79 -1,06 -1,39 -0,77 -1,54 Największą wartością wagi kanonicznej w VI pierwiastku odznaczała się po stronie zmiennych niezależnych przynależność do grup gospodarstw domowych pracowników na stanowiskach robotniczych (z wagą 0,26) (tab. 14). Po stronie zmiennych zależnych największe wartości wag posiadały dochody z pracy najemnej, dochody rozporządzalne oraz inne dochody (z wagą powyżej 0,18). Konfrontując wagi kanoniczne z ładunkami stwierdzono, że większymi dochodami rozporządzalnymi oraz tzw. innymi charakteryzowały się gospodarstwa domowe reprezentujące I fazę cyklu rozwoju rodziny. Zaś mniejsze dochody na osobę były w gospodarstwach domowych pracowników na stanowiskach robotniczych, a także w gospodarstwach z zaawansowanym wiekiem głowy gospodarstwa domowego, co jest spójne z wcześniej wykonanymi analizami. 62 Tabela 14. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla VI pierwiastka kanonicznego w badaniu dochodów gospodarstw domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach robotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: renciści Grupa społeczno-ekonomiczna: pracujący na własny rachunek Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy Grupa społeczno-ekonomiczna: utrzymujący się z niezarobkowych źródeł (ze świadczeń) Wiek głowy gospodarstwa domowego Liczba osób w gospodarstwie VI faza cyklu rozwoju rodziny I faza cyklu rozwoju rodziny Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Dochody z pracy najemnej Dochody z pracy na własny rachunek (poza indywidualnym gospodarstwem rolnym) Emerytury Dochody z gospodarstwa rolnego (działki) Renty i pozostałe świadczenia z ZUS Świadczenia z pomocy społecznej Dochód do dyspozycji gospodarstwa Dochody z własności (wynajmu) Inne dochody Dochód rozporządzalny Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,12 2,60 -0,00 2,47 0,07 2,43 0,00 1,67 0,07 1,45 0,01 1,34 0,16 1,21 0,22 0,25 -0,02 -0,42 0,21 0,19 -0,10 -0,17 0,09 0,91 0,05 0,61 0,01 0,01 0,02 0,10 -0,19 -0,20 -0,96 -0,18 0,60 0,40 0,33 0,29 -0,11 -0,13 -0,66 -0,84 Podsumowanie Wyniki analizy kanonicznej z jednej strony wskazały wiele oczywistych faktów, co potwierdza skuteczność stosowania tego typu narzędzi w badaniach gospodarstw domowych. Z drugiej zaś strony uzyskane efekty pokazały hierarchię czynników wpływających na poziom dochodów w gospodarstwach domowych. Analiza kanoniczna uporządkowała zmienne, zhierarchizowała je. W badaniach innymi metodami taki rezultat jest rzadkością. Dzięki zastosowaniu metody korelacji kanonicznej można stwierdzić, że to przynależność do grupy społeczno- ekonomicznej reprezentowanej przez emerytów oraz pracowników na stanowiskach nierobotniczych z największą siłą determinują poziom i strukturę dochodów, niebagatelną rolę pełni także wiek głowy rodziny oraz faza cyklu rozwoju rodziny, a także wielkość gospodarstwa domowego. 63 Analizy te potwierdzają badania Laskowskiego (2005), w których stwierdzono, że pierwszym i najważniejszym czynnikiem grupującym zmienne źródłowe w modelach dochodowych jest przynależność do grupy emerytów. Drugi czynnik kanoniczny, na który wskazuje autor, to przynależność do grupy rencistów. I pierwiastek kanoniczny wskazał, że przynależność do grupy emerytów zwiększa średnio dochody z emerytur o jedno odchylenie standardowe (176 zł). W pierwiastku tym wskazano także, że relacja między emeryturami a przynależnością do grupy emerytów w największym stopniu „porządkuje” ogół zmienności. II pierwiastek ukazał, że przynależność do grupy rencistów i czerpanie dochodów z rent wiązać można statystycznie z niższymi dochodami, a przynależność do grupy emerytów z wyższymi dochodami. W III pierwiastku wyjaśniono, że przynależność do określonej grupy społecznoekonomicznej ma związek z czerpaniem dochodów z określonych kategorii, co jest oczywiste i potwierdza skuteczność metody kanonicznej. Jednocześnie wskazano na następującą zależność: większa liczba osób w gospodarstwie wykazuje statystyczny związek z mniejszymi dochodami na osobę w gospodarstwie. IV pierwiastek dostarczył informację o dochodach ze względu na przynależność do grup pracujących na własny rachunek oraz utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. Wykazano, że przynależność do grupy pracujących na własny rachunek można statystycznie wiązać z wyższymi dochodami rozporządzalnymi, co potwierdza także V pierwiastek. Natomiast przynależność do grupy utrzymujących się z niezarobkowych źródeł wiązać można z niższymi dochodami. V pierwiastek wskazał na statystyczną zależność niższych dochodów na osobę w gospodarstwach domowych rolników. Natomiast analiza VI pierwiastka wyjaśniła, że przynależność do grupy pracowników na stanowiskach robotniczych wiązać można z niższymi dochodami rozporządzalnymi na osobę w gospodarstwie. Przeprowadzona analiza dostarczyła także spostrzeżeń dotyczących metodyki przeprowadzanych badań. Wprowadzenie jednocześnie do modelu wysoce redundantnych ze sobą zmiennych, jak dochód rozporządzalny, dochód do dyspozycji oraz przychody gospodarstwa domowego nie było trafnym posunięciem. Wydaje się, że należy bardziej rozmyślnie wybierać zmienne do tego typu analiz. 64 8. POZIOM I STRUKTURA WYDATKÓW W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W niniejszej części przedstawiono wybrane mierniki statystyczne dla wydatków w gospodarstwach domowych. Zanalizowano zróżnicowanie wydatków w zależności od wielkości gospodarstwa domowego, poziomu wykształcenia i wieku głowy gospodarstwa domowego, lokalizacji gospodarstwa oraz w zależności od fazy cyklu rozwoju rodziny i stanu cywilnego głowy gospodarstwa domowego. Wyniki odniesiono do innych badań literaturowych. Informacje wprowadzające Badania GUS obejmują wydatki na towary i usługi konsumpcyjne oraz pozostałe wydatki. Pod pojęciem wydatki na towary i usługi konsumpcyjne należy rozumieć wydatki na towary zakupione za gotówkę, jak również przy użyciu karty płatniczej lub kredytowej, towary otrzymane bezpłatnie oraz spożycie naturalne. Natomiast na pozostałe wydatki składają się: • dary przekazane innym gospodarstwom domowym, a także instytucjom niekomercyjnym, • zaliczki na podatek od dochodów osobistych oraz składek na ubezpieczenia społeczne, • niektóre podatki, w tym podatki od spadków i darowizn, podatki od nieruchomości, • pozostałe rodzaje wydatków nie przeznaczone bezpośrednio na cele konsumpcyjne (Budżety gospodarstw domowych 2008). Wyniki W analizowanym zbiorze gospodarstw domowych średnie wydatki konsumpcyjne kształtowały się na poziomie 838 zł na osobę na miesiąc, przy odchyleniu standardowym 682 zł, co daje 81-procentowe zróżnicowanie (tab. 16). Natomiast skośność wydatków wskazała na umiarkowaną asymetrię dodatnią. 65 Wykr. 11 Histogram rozkładu zmiennej wydatki ogółem na osobę w gospodarstwach domowych 9000 8000 Liczba gospodarstw domowych 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 0 600 1200 1800 2400 3000 3600 4200 4800 Wydatki ogółem na osobę Źródło: jak przy wykr. 1 Najwięcej miesięcznie na osobę wydawano na żywność i napoje bezalkoholowe – średnio 224 zł, a następnie na użytkowanie mieszkania i nośniki energii – 172 zł (tab. 15). Na trzecim miejscu pod względem wielkości wydatków znalazły się koszty ponoszone na transport – 69 zł na osobę, a na czwartym na rekreację i kulturę – 57 zł na osobę. Mniejsze kwoty wydawano na edukację – 9 zł na osobę oraz na wydatki związane z restauracjami i hotelami – 17 zł na osobę oraz na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe – 23 zł na osobę. Wszystkie wydatki cechowały się wysokim zróżnicowaniem, jedynie wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe wykazywały umiarkowane zróżnicowanie (49%). Największym współczynnikiem zmienności charakteryzowały się wydatki na edukację (608%), restauracje i hotele (387%), transport (353%) oraz pozostałe (383%). 66 Tabela 15. Mierniki statystyczne dla wydatków na osobę w gospodarstwach domowych Kategorie wydatków Wydatki ogółem Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Źródło: jak w tab. 1 Średnia arytmetyczna 838 Średnia arytmetyczna ważona 745 682 Współczynnik zmienności 81 224 202 109 49 1,7 6 23 20 39 172 5,4 89 42 40 82 195 6,8 97 172 147 246 143 26,4 1889 42 38 116 275 18,7 904 46 69 43 57 9 17 37 66 38 53 10 15 83 244 42 118 57 64 181 353 99 205 608 387 8,6 23,7 4,4 9,1 18,0 13,2 181 842 57 170 612 384 50 47 99 197 10,6 226 36 27 138 383 21,9 1104 Odchylenie standardowe Skośność Kurtoza 6,4 122 Poziom średnich wydatków w gospodarstwach domowych bez stosowania ważenia jest wyższy, co wynika ze sposobu liczenia tych średnich. Jak już zaznaczono w metodyce badania włączenie opcji wagi umożliwia uwzględnienie liczby osób w gospodarstwie oraz struktury społeczno-demograficznej i populacji generalnej (Słaby 2006). Ze względu na badanie gospodarstw domowych a nie pojedynczych osób, zdecydowano się na nieuwzględnianie wagi. Należy jednak pamiętać, w szczególności przy wnioskowaniu, że poziom miesięcznych wydatków będzie wyższy, czyli także konsumpcja mierzona poziomem wydatków będzie ogólnie na wyższym poziomie, jeśli wyniki są nieważone. Miary zmienności i relacje wydatków w przekroju grup nie ulegają istotnym zmianom. W strukturze wydatków największy udział zajmowały potrzeby żywnościowe, na które średnio przeznaczano 27% wydatków ogółem, a następnie opłaty związane z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii, które pochłaniały 21% (wykr. 12). Wydatki związane z transportem stanowiły 8% ogółu wydatków, a wydatki na rekreację i kulturę – 7%. Najmniejszy udział w wydatkach ogółem przeznaczano na wydatki związane z edukacją – 1% oraz restauracjami i hotelami – 2%. 67 Wykr. 12. Struktura wydatków w polskich gospodarstwach domowych Źródło: jak przy wykr. 1 Wydatki a dochody w gospodarstwach domowych Analiza indywidualnych danych z badania budżetów gospodarstw domowych wskazała na wiele różnic w ich wydatkach konsumpcyjnych. Pierwszą zmienną niezależną w analizie wydatków stanowił dochód rozporządzalny na osobę, który istotnie statystycznie różnicował wydatki konsumpcyjne. Obliczone stosunki korelacyjne między poszczególnymi pozycjami wydatków konsumpcyjnych a dochodem rozporządzalnym na osobę były – jak się spodziewano – relatywnie wysokie i wynosiły od 0,52 do 0,88 (tab. 16). Największe wskaźniki korelacji zaobserwowano w przypadku wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii (stosunek korelacyjny = 0,88), pozostałych wydatków (0,76), wydatków na łączność (0,75) oraz wydatków na odzież i obuwie (0,74). Należy dodać, że im wyższe wartości stosunków korelacyjnych, tym silniejszy związek między badanymi zmiennymi. Najmniejszą wartość stosunku korelacyjnego (0,52) odnotowano między dochodem rozporządzalnym na osobę a wydatkami na transport. Powszechnie wiadomo, że możliwości finansowe gospodarstw domowych różnicują wydatki konsumpcyjne. Wysokość dochodów jest istotnym czynnikiem konsumpcji i w sposób istotny wpływa na zmianę wzorów konsumpcji. W gospodarstwach domowych biedniejszych, z mniejszymi dochodami rozporządzalnymi na osobę, wydaje się mniej. Przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwach domowych z najniższymi dochodami rozporządzalnymi 68 kształtowały się na poziomie 405 zł, a udział procentowy wydatków na żywność w wydatkach ogółem stanowił ponad 38% (tab. 16). Natomiast w takiej samej liczebnie grupie z najwyższymi dochodami przeciętne miesięczne wydatki były trzy razy większe aniżeli w I grupie dochodowej, i wynosiły 1592 zł na osobę; procentowy udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem kształtował się w tej grupie na poziomie 19%. W gospodarstwach domowych reprezentujących drugą grupę dochodową średnie miesięczne wydatki konsumpcyjne kształtowały się na poziomie 863 zł na osobę, zaś procentowy udział wydatków na żywność wynosił blisko 26% w wydatkach ogółem. Wyniki te obrazują prawidłowość zaobserwowaną przez Engla, według której w miarę poprawy sytuacji materialnej gospodarstwa domowego spada udział wydatków na żywność w wydatkach gospodarstwa ogółem, choć absolutne wydatki na tę podstawową potrzebę zwiększają się. Znaczącym obciążeniem dla gospodarstw domowych były wydatki związane z użytkowaniem mieszkania oraz wydatki na nośniki energii. W gospodarstwach domowych o najniższych dochodach przeznaczano na te cele 82 zł na osobę miesięcznie, co stanowiło 20% wydatków ogółem. W gospodarstwach znajdujących się w grupie średniozamożnych opłaty te wynosiły 165 zł, czyli dwukrotnie więcej niż w I grupie dochodowej, i stanowiły 19% w łącznych wydatkach w gospodarstwie domowym. W grupie gospodarstw domowych z najwyższymi dochodami miesięcznie na użytkowanie mieszkania i nośniki energii przeznaczano 278 zł na osobę, tj. niepełne 18% wydatków ogółem. W gospodarstwach domowych z najniższymi dochodami, w porównaniu do pozostałych grup, zaobserwowano znacznie mniejszy udział wydatków na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego – stanowił on ponad 4% wydatków ogółem (miesięcznie 18 zł na osobę), podczas gdy w gospodarstwach z II grupy dochodowej wynosił ponad 19% wydatków ogółem (miesięcznie 165 zł na osobę), a w gospodarstwach z najwyższymi dochodami – blisko 18% wydatków ogółem (miesięcznie 278 zł na osobę). 69 Jednostka na osobę w zł III grupa dochodowa3 (n=9377) II grupa dochodowa2 (n=18754) I grupa dochodowa1 (n=9377) Stosunek korelacyjny III grupa dochodowa3 (n=9377) II grupa dochodowa2 (n=18754) Grupy dochodowe I grupa dochodowa1 (n=9377) Tabela 16. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według grup dochodowych w gospodarstwach domowych w 2006 r. udział (%) w wydatkach ogółem Żywność i napoje 155 220 300 0,69 38,3 25,5 18,8 bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby 13 20 37 0,62 3,2 2,3 2,3 tytoniowe 18 34 83 0,74 Odzież i obuwie 4,4 3,9 5,2 Użytkowanie mieszkania 82 165 278 0,88 20,2 19,1 17,5 i nośniki energii Wyposażenie mieszkania 18 165 278 0,71 i prowadzenie gospodarstwa 4,4 19,1 17,5 domowego 16 43 82 0,70 Zdrowie 4,0 5,0 5,2 28 52 144 0,52 Transport 6,9 6,0 9,0 20 38 73 0,75 Łączność 4,9 4,4 4,6 20 43 125 0,74 Rekreacja i kultura 4,9 5,0 7,9 3 7 20 0,72 Edukacja 0,7 0,8 1,3 6 11 38 0,70 Restauracje i hotele 1,5 1,3 2,4 Pozostałe wydatki na towary 20 41 98 0,70 4,9 4,8 6,2 i usługi 6 24 36 0,76 Pozostałe wydatki 1,5 2,8 2,3 Ogółem wyszczególnione 405 863 1592 0,71 100 100 100 wydatki 1 I grupa dochodowa – gospodarstwa domowe, w których średni dochód rozporządzalny na 1 osobę wynosił poniżej 515 zł miesięcznie 2 II grupa dochodowa – gospodarstwa domowe, w których średni dochód rozporządzalny na 1 osobę wynosił od 515 zł do 1133 zł miesięcznie 3 III grupa dochodowa – gospodarstwa domowe, w których średni dochód rozporządzalny na 1 osobę wynosił powyżej 1133 zł miesięcznie Źródło: jak w tab. 1 Analizując strukturę wydatków stwierdzono, że w gospodarstwach z najniższymi dochodami udział wydatków na zdrowie w wydatkach ogółem był niższy niż w pozostałych grupach. Wydatki na zdrowie w wydatkach ogółem stanowiły 4%, natomiast w pozostałych gospodarstwach domowych około 5%. Wydatki na rekreację i kulturę pochłaniały około 5% wydatków ogółem w I grupie (miesięcznie 20 zł na osobę) i II grupie dochodowej (miesięcznie 43 zł), i były znacząco większe w III grupie dochodowej, tj. miesięcznie 125 zł na osobę, co stanowiło około 8% w wydatkach ogółem. 70 Ciekawą analizę uzupełniającą te badania przedstawiła Ciecieląg (2002), która przyjmując, że konsument podejmuje decyzje o zakupie dwustopniowo (najpierw nabywa niezbędne, podstawowe ilości każdego z dóbr, następnie zaś alokuje pozostały dochód zgodnie ze swoimi preferencjami w zależności od poziomu uzyskiwanego dochodu), stwierdziła że grupy gospodarstw o najniższych dochodach największą część dochodu nadwyżkowego przeznaczały na utrzymanie mieszkania oraz na żywność, a następnie na pozostałe dobra i transport, a najmniej na wydatki związane ze zdrowiem, edukacją i zakupami odzieży. W gospodarstwach o przeciętnych dochodach uszeregowanie poszczególnych kategorii w dochodzie nadwyżkowym było porównywalne, z tym że zdecydowanie spadł udział wydatków mieszkaniowych w dochodzie nadwyżkowym. Widoczna była również pewna zmiana priorytetów, tzn. udział wydatków na edukację był zdecydowanie wyższy. Natomiast zupełnie inne preferencje co do alokacji dochodu nadwyżkowego zaobserwowano wśród gospodarstw o najwyższych dochodach. Zdecydowanie spadała rola wydatków na żywność, zaś na pierwszym miejscu znalazły się wydatki na transport i mieszkanie. We wszystkich grupach zaobserwowano, że najmniejszą wagę miały wydatki związane ze zdrowiem. Podsumowując, w gospodarstwach domowych z najniższymi dochodami uzyskiwane wynagrodzenie przeznaczane było w większym stopniu na bieżące wydatki, takie jak żywność, opłaty za mieszkanie, przy jednoczesnym ograniczeniu wydatków na rekreację i kulturę, restauracje i hotele. Wynikiem tego nie był brak potrzeby wypoczynku czy też rekreacji, ale konieczność zaspokojenia potrzeb priorytetowych, które pochłaniają w tak dużym stopniu środki finansowe, że inne potrzeby przesuwane są na dalszy plan. W miarę wzrostu dochodu rozporządzalnego zwiększały się udziały wydatków na dobra i usługi wyższego rzędu, takie jak rekreacja i kultura, edukacja, restauracje i hotele, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego. W najuboższych gospodarstwach domowych realizowany „żywnościowy model konsumpcji” świadczy o niskim poziomie życia. Natomiast w grupie z większymi dochodami zarysowuje się „przemysłowy model konsumpcji”, czyli zainteresowanie artykułami nieżywnościowymi (wyposażenie mieszkania w dobra trwałe). W gospodarstwach domowych z największymi dochodami zaobserwowano podążanie w kierunku „usługowego modelu konsumpcji”, polegające na zagospodarowywaniu 71 większej części wydatków na usługi. Poprawa sytuacji ekonomicznej będzie prowadziła do stopniowej serwicyzacji konsumpcji, co wynika z dążenia do coraz wyższego poziomu i jakości życia oraz z faktu, iż popyt na usługi żywnościowe ma charakter nieograniczony. Jest to model docelowy dla polskich gospodarstw domowych, ale – jak się prognozuje – realne szanse na jego upowszechnienie w Polsce są oddalone w czasie. Z badań wynika, że poziom konsumpcji usług w społeczeństwie polskim odbiega zasadniczo od krajów o rozwiniętej gospodarce rynkowej, gdzie usługi sięgają nawet 70% i więcej wydatków ogółem, a także od krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Dane te świadczą o tym, że w wielu gospodarstwach domowych wydatki na usługi związane są z zaspokajaniem potrzeb podstawowych, a tylko w nieznacznym stopniu z potrzebami wyższego rzędu, których zaspokojenie determinuje fundusz swobodnej decyzji (Dąbrowska 2006). Według danych CBOS możliwości korzystania z usług edukacyjnych (dodatkowych płatnych zajęć szkolnych bądź pozaszkolnych) stwarza swoim pociechom co najmniej połowa rodziców dobrze sytuowanych, natomiast tylko co dziesiąty rodzic z rodzin o najniższych dochodach. Zróżnicowanie sytuacji materialnej rodzin, które określa możliwości finansowania dodatkowej edukacji dzieci, odgrywa znaczącą rolę w dokształcaniu dzieci (Wciórka 2007). Także dane OBOP (2000) wskazały, że im lepsze były warunki materialne Polaków, tym większa część budżetu domowego przeznaczana była na przyjemności i naukę, a także na oszczędności. Natomiast wraz z pogarszaniem się sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych zwiększały się wydatki na zaspokojenie potrzeb elementarnych. Porównując model konsumpcji w polskich wysokodochodowych gospodarstwach domowych (dochody wynoszące powyżej 5000 zł na osobę) z modelami wydatków w krajach Unii Europejskiej określonych jako bogate (Belgia, Dania, Francja, Niemcy, Austria, Luksemburg, Finlandia, Szwecja) stwierdzono, że w odniesieniu do takich wydatków, jak alkohol i papierosy, transport, kultura i rekreacja oraz hotele i restauracje najmniejszy dystans dzielił polskie gospodarstwa domowe z Niemcami. Przy wydatkach na żywność oraz napoje bezalkoholowe najmniejszy dystans występował w stosunku do Finlandii, a największa różnica występowała w stosunku do wydatków na utrzymanie mieszkania w Szwecji. Ogólnie jednak stwierdzono, że udział wydatków konsumpcyjnych w polskich wysokodochodowych 72 gospodarstwach domowych w przypadku większości celów dzieli stosunkowo krótki dystans od modelu konsumpcji w krajach starej Unii (Dąbrowska 2006). Wydatki a wielkość gospodarstwa domowego Kolejną zmienną istotnie statystycznie różnicującą wydatki konsumpcyjne w gospodarstwach domowych jest wielkość gospodarstwa domowego. Stosunki korelacyjne między liczbą osób w gospodarstwie domowym a kategoriami wydatków zawierały się w przedziale od 0,05 do 0,48, czyli były mniejsze niż w przypadku zależności wydatków od dochodów (tab. 17). Największe wartości stosunków korelacyjnych odnotowano dla następujących kategorii: wydatki na żywność (stosunek korelacyjny = 0,48), wydatki związane z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii (0,30), wydatki na łączność (0,30). Najmniejsze wartości stosunków korelacji dotyczyły wydatków na zdrowie (0,05) oraz na odzież i obuwie (0,09). Wydatki na żywność wynosiły od 154 zł na osobę w gospodarstwach najliczniejszych do 304 zł na osobę w gospodarstwach jednoosobowych, czyli wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym zmniejszały się średnie wydatki na żywność w przeliczeniu na osobę (tab. 17). Podobnie sytuacja wyglądała jeśli chodzi o poziom kosztów ponoszonych na użytkowanie mieszkania i nośniki energii. W gospodarstwach domowych jednoosobowych wydatki te wynosiły miesięcznie 310 zł na osobę, w gospodarstwach domowych trzyosobowych – 149 zł na osobę, a w pięcio- i więcej osobowych – 83 zł na osobę. Dane te wskazują na powszechnie występujące tzw. zjawisko korzyści skali, polegające na tym, że wydatki nie rosną proporcjonalnie do zwiększającej się liczby osób. Korzyści skali są zwykle większe dla utrzymania mieszkania aniżeli dla żywności (Rusnak 2004). W strukturze wydatków zaobserwowano, że udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem wzrastał wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwach domowych i wynosił od około 26% w gospodarstwach jednoosobowych do 30% w gospodarstwach domowych czteroosobowych i prawie 35% w gospodarstwach domowych z pięcioma i większą liczbą osób (tab. 17). W gospodarstwach liczniejszych często członkami rodziny są dzieci, czyli jednostki jeszcze nie zarobkujące, co wpływa na obniżenie się poziomu dochodów w przeliczeniu na jednego członka gospodarstwa domowego, a przez to na bardziej niekorzystną 73 sytuację materialną. Jakkolwiek w badaniach OBOP (2000) zwrócono uwagę na fakt, że posiadania dzieci nie wpływało znacząco na planowanie domowego budżetu. Zwiększanie się liczby dzieci nie sprzyjało jedynie oszczędzaniu. Tabela 17. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według liczby Jednostka Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Ogółem wyszczególnione wydatki Źródło: jak w tab. 1 na osobę w zł Pięcio- i więcej osobowe (n=6117) Czteroosobowe (n=7498) Trzyosobowe (n=7931) Dwuosobowe (n=9913) Jednoosobowe (n=6049) Stosunki korelacyjne Pięcio- i więcej osobowe (n=6117) Czteroosobowe (n=7498) Trzyosobowe (n=7931) Dwuosobowe (n=9913) Wielkość gospodarstwa domowego Jednoosobowe (n=6049) osób w gospodarstwie domowym w 2006 r. udział (%) w wydatkach ogółem 304 264 210 177 154 0,48 25,7 28,0 28,2 29,8 34,5 34 29 22 16 12 0,19 2,9 3,1 2,9 2,7 2,7 51 44 46 40 27 0,09 4,3 4,7 6,2 6,7 6,1 310 208 149 112 83 0,30 26,2 22,0 20,0 18,9 18,6 59 51 42 34 23 0,10 5,0 5,4 5,6 5,7 5,2 89 63 64 86 6 65 82 49 64 6 33 78 41 57 15 23 66 34 49 13 17 47 23 29 7 0,31 0,05 0,30 0,15 0,07 7,5 5,3 5,4 0,5 3,0 6,9 8,7 5,2 0,6 1,7 4,4 10,5 5,5 2,0 2,0 3,9 11,1 5,7 2,2 1,9 3,8 10,5 5,2 1,6 1,6 35 16 15 11 7 0,14 3,0 1,7 2,0 1,9 1,6 64 55 55 43 31 0,11 5,4 5,8 7,4 7,2 7,0 69 59 25 14 8 0,17 5,8 6,3 3,4 2,4 1,8 1183 944 746 594 446 0,19 100 100 100 100 100 Generalnie wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym zmniejszał się poziom wyszczególnionych wydatków na osobę, za wyjątkiem wydatków na edukację. Poziom i struktura wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii przedstawiała się następująco: od 83 zł na osobę w gospodarstwach z pięcioma i większą liczbą osób do 310 zł na osobę w gospodarstwach domowych 74 jednoosobowych, tj. od około 19% wydatków ogółem w gospodarstwach liczniejszych do 26% wydatków ogółem w gospodarstwach jednoosobowych. Zaobserwowano także, że wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym zmniejszał się udział wydatków na zdrowie, restauracje i hotele oraz pozostałych. Natomiast wzrastał udział wydatków na odzież i obuwie, transport, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego oraz na pozostałe towary i usługi konsumpcyjne. Wzrost liczby osób w gospodarstwie najczęściej wiąże się ze wzrostem liczby dzieci, dlatego warto zwrócić uwagę na wydatki na edukację. W gospodarstwach domowych jedno- i dwuosobowych wydatki na edukację były najniższe (miesięcznie 6 zł na osobę), co jest wynikiem składu osobowego tych gospodarstw. Natomiast w gospodarstwach domowych trzyosobowych wydatki te osiągnęły najwyższą wartość (15 zł) i zmniejszały się wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym (do 7 zł w gospodarstwach z pięcioma i większą liczbą osób). W badaniach CBOS stwierdzono, że im więcej było uczniów w rodzinie, tym na ogół mniejsze sumy przeznaczano na podręczniki, przybory szkolne i ubrania. Jak podkreślono, wiąże się to zapewne z gorszą na ogół sytuacją materialną rodzin wielodzietnych, a także z tym, że niektóre ze szkolnych rzeczy mogą być przekazywane młodszym dzieciom przez starsze rodzeństwo (Wciórka 2007). Graniewska i współpracownicy (1997) podkreślają, że dzieci z rodzin wielodzietnych rzadko korzystają z zajęć pozalekcyjnych, rzadziej także korzystają z usług przedszkoli, a podstawowym powodem jest wysokość opłat. Rodziny wielodzietne ograniczają się do zaspokajania podstawowych potrzeb dotyczących nauki szkolnej. Wydatki a wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Niebagatelną rolę w wysokości i strukturze wydatków odgrywa poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Wykształcenie wpływa na poziom i strukturę wydatków w gospodarstwach domowych w dwojaki sposób: po pierwsze rozwija potrzeby, po drugie umożliwia ich zaspokajanie. Poziom wykształcenia oddziałuje na wielkość i hierarchię potrzeb, które zarówno rosną, jak i rozwijają się w miarę wzrostu wiedzy. Najsilniejszy związek zmiennej wykształcenie głowy gospodarstwa domowego zaobserwowano z wydatkami na łączność (stosunek korelacyjny = 0,37) oraz 75 wydatkami na rekreację i kulturę (stosunek korelacyjny = 0,32) (tab. 18). Najmniejszą wartość stosunku korelacji spostrzeżono w przypadku wydatków na napoje alkoholowe i tytoń (stosunek korelacyjny = 0,09). Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wzrastały wydatki w gospodarstwach domowych; pewne odstępstwa od tej reguły zaobserwowano jedynie w przypadku kosztów ponoszonych na użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz na zdrowie. Wydatki związane z użytkowaniem mieszkania i nośnikami energii były najniższe w gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa legitymowała się wykształceniem zasadniczym zawodowym (miesięcznie 135 zł na osobę) (tab. 18). Wydatki na zdrowie wynosiły miesięcznie od 29 zł na osobę w gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa reprezentowała zasadniczy zawodowy poziom wykształcenia do 74 zł na osobę w gospodarstwach domowych z wyższym wykształceniem głowy gospodarstwa domowego. Stosunkowo wysokie wydatki na zdrowie zaobserwowano w gospodarstwach, których głowa posiadała najniższy poziom wykształcenia. Wydatki te kształtowały się na poziomie 52 zł na osobę miesięcznie, co stanowiło prawie 8% wydatków ogółem, podczas gdy w pozostałych gospodarstwach domowych wydatki na zdrowie pochłaniały około 5% wydatków ogółem. Fakt ten wynika ze struktury wiekowej analizowanych gospodarstw domowych; jak można się spodziewać osoby z niższym poziomem wykształcenia to często ludzie starsi, a więc koszty związane z ochroną zdrowia w gospodarstwach są większe. Analiza struktury wydatków w zależności od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego doprowadziła do następujących stwierdzeń (tab. 18): • udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem zmniejszał się wraz ze wzrostem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego i wynosił od 19% w gospodarstwach, w których głowa rodziny reprezentowała akademicki poziom wykształcenia do ponad 34% w gospodarstwach domowych, których głowa legitymowała się gimnazjalnym i podstawowym poziomem wykształcenia, • największy udział wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii zaobserwowano w gospodarstwach domowych z gimnazjalnym i podstawowym poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego – 76 24%, najniższy zaś w gospodarstwach domowych z głową posiadającą wyższe wykształcenie – około 18%, • wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia wzrastał udział wydatków na następujące kategorie: odzież i obuwie, transport, rekreację i kulturę, edukację, restauracje i hotele, inne wydatki na towary i usługi oraz pozostałe wydatki. Większy udział wydatków na napoje alkoholowe i tytoń w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny legitymuje się zasadniczym zawodowym poziomem wykształcenia, podkreślają także inni badacze. Piskiewicz (2003) wskazuje, że w gospodarstwach, w których głowa posiadała niższy poziom wykształcenia, udział wydatków na alkohol i wyroby tytoniowe był ponad dwukrotnie wyższy w stosunku do gospodarstw, których głowa posiadała wyższe wykształcenie. Według danych OBOP (2000) Polacy słabiej wykształceni w porównaniu z osobami, którzy ukończyli co najmniej szkołę średnią, twierdzili, że w ich gospodarstwach większą część miesięcznego budżetu wydawano na artykuły codziennego użytku. Natomiast lepiej wykształceni ankietowani istotnie więcej swoich dochodów przeznaczali na rozrywki, naukę oraz oszczędności. Analizowane dane wskazują, że im wyższy poziom wykształcenia, tym większe są wydatki na edukację, na co wskazano także w badaniach CBOS, gdzie podkreślono, że szanse uczniów z różnych środowisk społecznych na uczestnictwo w płatnych zajęciach edukacyjnych i ogólnorozwojowych są bardzo zróżnicowane. Możliwości udziału w takich zajęciach stwarza swoim dzieciom zdecydowana większość rodziców z wyższym wykształceniem (81%), przedstawicieli kadry kierowniczej i inteligencji (80%) oraz co najmniej połowa rodziców mających średnie wykształcenie. Dla porównania CBOS podaje, że możliwość uczestnictwa w dodatkowych, płatnych zajęciach zapewnia swoim dzieciom co piąty rodzic z wykształceniem podstawowym. Nierówność szans edukacyjnych dzieci pochodzących z rodzin o różnym poziomie wykształcenia rodziców jest widoczna na przykładzie większości rodzajów płatnych zajęć dodatkowych. Im niższe wykształcenie i pozycja zawodowa rodziców, tym mniej z nich opłaca potomstwu udział w kursach języków obcych, zajęciach artystycznych i sportowych oraz finansuje kursy i korepetycje przygotowujące do podjęcia edukacji na wyższym 77 poziomie. Nierówności w dostępie dzieci do płatnych zajęć edukacyjnych i ogólnorozwojowych mają wielorakie uwarunkowania, jednak podstawowego znaczenia upatruje się w czynniku kulturowym, czyli w aspiracjach rodziców dotyczących edukacji dzieci. Rodzice mający wyższe wykształcenie a także wyższą pozycję zawodową przywiązują większą wagę do formalnego wykształcenia dzieci oraz do rozwoju ich osobowości. Prawdopodobnie mają także częściej świadomość, że uczestnictwo w płatnych zajęciach dodatkowych zwiększa szanse ich potomstwa na sukces edukacyjny i życiowy (Wciórka 2007). 78 Jednostka Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego na osobę w zł 225 198 228 237 268 0,21 udział (%) w wydatkach ogółem 34,1 31,3 26,0 Wyższe (n=5174) Średnie ogólnokształcące (n=3445) Średnie zawodowe (n=8434) Zasadnicze zawodowe (n=12256) Gimnazjalne i podstawowe (n=8199) Stosunki korelacyjne Wyższe (n=5174) Średnie ogólnokształcące (n=3445) Średnie zawodowe (n=8434) Zasadnicze zawodowe (n=12256) Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Gimnazjalne i podstawowe (n=8199) Tabela 18. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. 24,0 19,2 19 21 23 27 30 0,09 2,9 3,3 2,6 2,7 2,2 24 30 45 54 88 0,25 3,6 4,7 5,1 5,5 6,3 158 135 180 212 245 0,15 24,0 21,3 20,5 21,4 17,6 30 32 45 47 80 0,14 4,6 5,1 5,1 4,8 5,7 Zdrowie 52 29 46 54 74 0,17 7,9 4,6 5,3 5,5 5,3 Transport Łączność 30 27 49 32 80 48 81 56 153 73 0,16 0,37 4,6 4,1 7,7 5,1 9,1 5,5 8,2 5,7 11,0 5,2 Rekreacja i kultura 25 35 62 80 141 0,32 3,8 5,5 7,1 8,1 10,1 2 9 5 10 11 17 16 21 23 41 0,12 0,16 0,3 1,4 0,8 1,6 1,3 1,9 1,6 2,1 1,6 2,9 30 37 53 60 100 0,23 4,6 5,8 6,1 6,1 7,2 28 659 20 633 38 876 44 989 78 1394 0,13 0,19 4,2 100 3,2 100 4,3 100 4,4 100 5,6 100 Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Ogółem wyszczególnione wydatki Źródło: jak w tab. 1 79 Wydatki a wiek głowy gospodarstwa domowego Strukturę i wielkość wydatków w gospodarstwie domowym statystycznie warunkuje również wiek głowy gospodarstwa domowego. Obserwacje te wyjaśniają – jak twierdzi Gutkowska (2002) – zmieniające się potrzeby, będące źródłem procesów konsumpcji. Owe potrzeby ulegają modyfikacji w zależności od psychofizycznego etapu rozwoju człowieka, jak również od wpływu środowiska społecznego, którego dana jednostka jest członkiem. Wartości stosunków korelacyjnych dla tej zmiennej kształtowały się na poziomie od 0,07 do 0,34 (tab. 19). Największe zależności między wiekiem głowy gospodarstwa domowego a wydatkami zaobserwowano w przypadku kosztów ponoszonych na zdrowie (stosunek korelacyjny = 0,34) oraz żywność i napoje bezalkoholowe (0,31), a najmniejsze na wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego (0,07) oraz na pozostałe wydatki na towary i usługi (0,08). Poziom wydatków na kilka kategorii dóbr i usług był większy w gospodarstwach z młodymi głowami gospodarstwa domowego i zmniejszał się wraz ze wzrostem wieku głowy gospodarstwa domowego. Wśród tych wydatków znalazły się koszty ponoszone na (tab. 19): • napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, miesięcznie na osobę od 16 zł w gospodarstwach z głową rodziny powyżej 70. roku życia do 31 zł w gospodarstwach z głową rodziny poniżej 30. roku życia, • odzież i obuwie, miesięcznie na osobę od 26 do 69 zł, • wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, miesięcznie na osobę od 40 do 54 zł, • rekreację i kulturę, miesięcznie na osobę od 46 do 96 zł, • restauracje i hotele, miesięcznie na osobę od 12 do 42 zł, • oraz edukację, miesięcznie na osobę od 1 do 24 zł. Natomiast zależności wprost (wraz ze wzrostem wieku głowy gospodarstwa domowego wzrastały wydatki) zaobserwowano w przypadku takich kategorii, jak (tab. 19): • żywność i napoje bezalkoholowe, miesięcznie na osobę przeznaczano od 193 zł w gospodarstwach z głową rodziny poniżej 30. roku życia do 268 zł w gospodarstwach z głową rodziny powyżej 60. roku życia, 80 • zdrowie, miesięcznie na osobę 28 do 105 zł • oraz pozostałe wydatki, miesięcznie na osobę od 21 do 59 zł. Jednostka Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Ogółem wyszczególnione wydatki Źródło: jak w tab. 1 na osobę w zł Powyżej 70 lat (n=5050) 60-70 lat (5064) 50-60 lat (n=9479) 40-50 lat (n=8680) 30-40 lat (n=6239) Poniżej 30 lat (n=2996) Stosunki korelacyjne Powyżej 70 lat (n=5050) 60-70 lat (n=5064) 50-60 lat (n=9479) 40-50 lat (n=8680) 30-40 lat (n=6239) Wiek głowy gospodarstwa domowego Poniżej 30 lat (n=2996) Tabela 19. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według wieku głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. udział (%) w wydatkach ogółem 193 183 197 238 268 268 0,31 19,9 24,4 27,7 28,0 29,0 29,0 31 20 22 27 23 16 0,13 3,2 2,7 3,1 3,2 2,5 1,7 69 54 43 39 32 26 0,15 7,1 7,2 6,0 4,6 3,5 2,8 195 132 132 175 213 233 0,17 20,1 17,6 18,6 20,6 23,1 25,2 54 45 36 43 44 40 0,07 5,6 6,0 5,1 5,1 4,8 4,3 28 27 24 40 70 105 0,34 2,9 3,6 3,4 4,7 7,6 11,4 109 52 84 38 66 39 75 45 58 44 32 41 0,09 0,11 11,2 5,4 11,2 5,1 9,3 5,5 8,8 5,3 6,3 4,8 3,5 4,4 91 66 52 54 54 46 0,11 9,4 8,8 7,3 6,4 5,9 5,0 24 14 11 8 3 1 0,12 2,5 1,9 1,5 0,9 0,3 0,1 42 24 14 12 10 12 0,15 4,3 3,2 2,0 1,4 1,1 1,3 60 47 47 55 50 44 0,08 6,2 6,3 6,6 6,5 5,4 4,8 21 16 28 39 54 59 0,13 2,2 2,1 3,9 4,6 5,9 6,4 969 750 711 850 923 923 0,15 100 100 100 100 100 100 Wiadomo, że w systemie wartości osób starszych na czołowej pozycji znajduje się zdrowie, dlatego w strukturze wydatków gospodarstw tej grupy ludności wielkość i udział wydatków na zdrowie oraz na żywność, która jest swego rodzaju środkiem do zachowania pożądanej kondycji psychofizycznej, są większe aniżeli w pozostałych grupach gospodarstw domowych. Wielkość wydatków na żywność w grupie gospodarstw domowych z głową rodziny w wieku powyżej 60. roku życia wynosiła 81 268 zł, co stanowiło 29% w wydatkach ogółem. Natomiast miesięczne wydatki na zdrowie kształtowały się na poziomie 70 zł na osobę w gospodarstwach domowych z głową rodziny w wieku od 60 do 70 lat i 105 zł na osobę w gospodarstwach z głową rodziny w wieku powyżej 70. roku życia, co stanowiło odpowiednio około 8% i 11% wydatków ogółem. W pozostałych grupach udział wydatków na zdrowie wynosił od 3 do 5%. Podobne zależności wykazano w badaniach OBOP (2000). Rynek dóbr i usług dla osób starszych, ze względu na wydłużanie się średniej długości życia, może stać się dla wielu firm źródłem nowych możliwości i szans. Można się spodziewać wzrostu popytu na usługi ochrony zdrowia, opiekuńcze, turystyczne, rekreacyjne, kultury i sztuki, prowadzenia gospodarstwa domowego, usługi gastronomiczne, doradztwa finansowego, ogrodnicze i inne (Dąbrowska 2006). Wydatki a faza cyklu rozwoju rodziny Wiek badanych to jedno z zasadniczych kryteriów analizy obserwacji zachowań konsumpcyjnych. Inną odmianą tej cechy jest cykl życia rodziny. W zależności od fazy rozwoju rodziny zmianie ulega jej sytuacja dochodowa i odczuwanie potrzeb, a w konsekwencji poziom i struktura konsumpcji (Dąbrowska 2006). Z analizy wartości stosunków korelacyjnych poszczególnych kategorii wydatków wynika, że najsilniejsze zależności z fazą cyklu życia rodziny dotyczą wydatków na żywność (stosunek korelacyjny = 0,41), zdrowie (0,34), użytkowanie mieszkania i nośniki energii (0,25), napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe (0,24) (tab. 20). Średnie miesięczne wydatki na żywność wynosiły od 172 zł na osobę w gospodarstwach należących do III fazy do 277 zł w gospodarstwach domowych należących do VI fazy (tab. 20). Udział wydatków na żywność kształtował się w granicach od 17% w gospodarstwach osób młodych, bezdzietnych, do prawie 30% w gospodarstwach małżeństw z dziećmi kształcącymi się. Wydatki na użytkowanie mieszkania i nośniki energii pochłaniały najwięcej w gospodarstwach domowych należących do I fazy – 302 zł na osobę miesięcznie, co stanowiło około 20% wydatków ogółem, a najmniej w gospodarstwach domowych należących do III i IV fazy rozwoju rodziny – około 111 zł na osobę miesięcznie, co stanowiło 18% wydatków ogółem. 82 Tabela 20. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według fazy cyklu rozwoju rodziny gospodarstwa domowego w 2006 r. Faza cyklu rozwoju rodziny Jednostka Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Ogółem wyszczególnione wydatki Faza II (n=38 13) Faza III (n=30 38) Faza IV (n=11 058) Faza V (n=79 31) Faza VI (n=98 17) Stosunek korelacyjny na osobę w zł 255 174 53 17 172 16 180 16 256 34 277 21 0,41 0,24 Faza I (n=18 51) Faza I (n=18 51) Faza II (n=381 3) Faza III (n=303 8) Faza IV (n=110 58) Udział (%) w wydatkach ogółem 16,7 24,5 27,7 29,6 3,5 2,4 2,6 2,6 Faza V (n=793 1) Faza VI (n=981 7) 26,4 3,5 28,8 2,2 112 52 42 36 48 28 0,22 7,3 7,3 6,8 5,9 5,0 2,9 302 123 112 111 198 235 0,25 19,8 17,3 18,0 18,2 20,5 24,4 86 44 34 30 51 43 0,11 5,6 6,2 5,5 4,9 5,3 4,5 43 28 21 22 44 91 0,34 2,8 3,9 3,4 3,6 4,5 9,4 189 81 58 61 84 43 0,13 12,4 11,4 9,3 10,0 8,7 4,5 82 34 32 34 51 44 0,27 5,4 4,8 5,1 5,6 5,3 4,6 152 32 78 95 57 18 20 48 60 9 17 36 44 11 9 39 62 7 17 63 51 1 11 59 0,19 0,13 0,23 0,14 10,0 2,1 5,1 6,2 8,0 2,5 2,8 6,8 9,6 1,4 2,7 5,8 7,2 1,8 1,5 6,4 6,4 0,7 1,8 6,5 5,3 0,1 1,1 6,1 47 14 13 16 53 59 0,15 3,1 2,0 2,1 2,6 5,5 6,1 1526 710 622 609 968 963 0,22 100 100 100 100 100 100 Źródło: jak w tab. 1 83 Zaobserwowano, że w gospodarstwach domowych osób młodych bezdzietnych wydawano stosunkowo więcej na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, odzież i obuwie, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, transport i łączność, rekreację i kulturę, edukację, restauracje i hotele. Natomiast w gospodarstwach domowych osób starszych więcej w porównaniu do pozostałych przeznaczano na żywność i na zdrowie. Wydatki a lokalizacja gospodarstwa domowego Istotne znaczenie dla wyjaśniania zmian w poziomie i strukturze konsumpcji w gospodarstwach domowych ma lokalizacja gospodarstwa domowego. Najsilniejsze korelacje tej zmiennej zaobserwowano z wydatkami na łączność (stosunek korelacyjny = 0,29) oraz na rekreację i kulturę (0,24) (tab. 21). Zmienna określająca lokalizację gospodarstwa domowego najmniejszy związek wykazywała z pozostałymi wydatkami (0,05) oraz z wydatkami na transport (0,07). Na podstawie analizy poziomu poszczególnych kosztów z klasą miejscowości zamieszkania zaobserwowano, że poziomy wydatków na wszystkie kategorie były największe w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w miastach o liczbie mieszkańców ponad 500 tysięcy, a najmniejsze w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach. Jedynie w przypadku wydatków na transport poziom ich był najniższy w gospodarstwach zlokalizowanych w miastach liczących poniżej 20 tysięcy mieszkańców. W strukturze wydatków zaobserwowano, że im większa liczba mieszkańców miasta, w którym zlokalizowane było gospodarstwo domowe, tym mniejszy udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe. W gospodarstwach domowych z największych miast wydatki na żywność pochłaniały około 21% wydatków ogółem gospodarstwa domowego, a w gospodarstwach zlokalizowanych w jednostkach osadniczych z liczbą mieszkańców poniżej 20 tysięcy prawie 28% (tab. 21). Na wsiach udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogółem był największy i wynosił blisko 32%. Tak wysoki udział wydatków na żywność w wydatkach ogółem świadczyć może o „żywnościowym modelu konsumpcji” w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na terenach wiejskich. Model taki jest charakterystyczny dla krajów o niskim poziomie życia – żywność nie ma substytutów, dlatego zawsze będzie miała priorytetowe znaczenie. W przypadku pogorszenia się 84 realnej sytuacji dochodowej gospodarstwa domowego najpierw zaspokajane są potrzeby biologiczne, w tym żywnościowe (efekt rygla) (Dąbrowska 2006). W strukturze wydatków spostrzeżono, że w im mniejszym mieście (mniejsza liczba mieszkańców) zlokalizowane było gospodarstwo domowe, tym niższe były wydatki na transport, łączność, rekreację i kulturę, edukację oraz pozostałe towary i usługi. Zaobserwowano także stosunkowo wysokie udziały wydatków na transport w gospodarstwach zlokalizowanych na wsiach (około 9%) w porównaniu z gospodarstwami zlokalizowanymi w miastach (7-9%). Wyniki te są spójne z innymi analizami. Według badań Piskiewicz (2003), Szepieniec-Puchalskiej (2004) i Piekut (2006) w gospodarstwach miejskich obserwuje się wyższy udział wydatków na hotele i restauracje, kulturę i rekreację, edukację oraz higienę osobistą. Powszechne stwierdzenie, że korzystanie z instytucji kultury i ich zasobów jest większe w miastach niż na wsi, uzyskuje w badaniach swoje potwierdzenie. Osoby zamieszkujące miasta mają łatwiejszy dostęp do instytucji upowszechniających kulturę, większe są możliwości korzystania z zasobów dóbr kulturalnych o charakterze muzealnym i współczesnym. Inaczej także kształtuje się rozkład czasu wolnego i hierarchia potrzeb, choć spotkać można także twierdzenia (Gutkowska 2003), że różnice w nawykach korzystania z dóbr kultury ludności w miastach i na wsi zanikają. Mieszkańcy wsi nie tylko mają utrudniony dostęp do kultury z racji braków infrastrukturalnych, ale – jak się podkreśla – częściej niż przeciętnie zmuszeni są do rezygnacji z oferty usług kulturalnych ze względu na ograniczenia finansowe. 85 Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Ogółem wyszczególnione wydatki Źródło: jak w tab. 1 udział (%) w wydatkach ogółem 20,7 24,4 25,7 26,0 2,7 2,8 3,0 2,7 5,6 5,2 4,8 4,9 Wieś (n=15812) 0,11 0,12 0,14 Poniżej 20 tys. (n=3495) 214 19 33 od 20 tys. do 100 tys. (n=6765) 220 20 42 od 100 tys. do 200 tys. (n=2854) 221 23 42 od 200 tys. do 500 tys. mieszkańców (n=13573) 224 26 42 Miasta o liczbie mieszkańców: powyżej 500 tys. mieszkańców (n=4559) Wieś (n=15812) poniżej 20 tys. (n=3495) na osobę w zł 251 241 33 28 68 51 od 20 tys. do 100 tys. (n=6765) Jednostka Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego od 100 tys. do 200 tys. (n=2854) Lokalizacja gospodarstwa domowego powyżej 500 tys. mieszkańców (n=4559) od 200 tys. do 500 tys. mieszkańców (n=13573) Miasta o liczbie mieszkańców: Stosunek korelacyjny Tabela 21. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według lokalizacji gospodarstwa domowego w 2006 r. 27,5 2,5 5,3 31,7 2,8 4,9 237 216 191 183 174 136 0,15 19,6 21,8 21,9 21,5 21,8 20,1 62 50 45 42 43 35 0,08 5,1 5,1 5,2 4,9 5,4 5,2 71 56 45 47 45 36 0,14 5,9 5,7 5,2 5,5 5,6 5,3 112 69 77 54 65 45 65 44 56 41 60 31 0,07 0,29 9,2 5,7 7,8 5,5 7,4 5,2 7,6 5,2 7,0 5,1 8,9 4,6 123 21 39 79 47 1212 80 12 21 62 41 989 66 11 20 55 38 873 60 10 18 53 42 850 48 8 15 47 40 799 33 5 8 38 28 676 0,24 0,09 0,15 0,14 0,05 0,14 10,1 1,7 3,2 6,5 3,9 100 8,1 1,2 2,1 6,3 4,1 100 7,6 1,3 2,3 6,3 4,4 100 7,1 1,2 2,1 6,2 4,9 100 6,0 1,0 1,9 5,9 5,0 100 4,9 0,7 1,2 5,6 4,1 100 86 W badaniach dotyczących uczestnictwa dzieci w dodatkowych zajęciach edukacyjnych i ogólnorozwojowych (Wciórka 2007) wykazano, że możliwości udziału w takich zajęciach stwarza swoim dzieciom co najmniej połowa rodziców mieszkających w miastach i tylko jedna czwarta rodziców mieszkających na wsi oraz 9% rolników. Jak dowiedziono, możliwość udziału w płatnych zajęciach, w tym kursach języków obcych i zajęciach sportowych, szczególnie rzadko stwarzają swoim dzieciom rodzice mieszkający na wsi. Nierówność szans dzieci ze wsi oraz miast wynika z jednej strony ze zróżnicowania struktury społecznej i różnic kulturowych, z drugiej zaś z różnic infrastrukturalnych, które przejawiają się, co już podkreślano, w znacznie bogatszej ofercie propozycji edukacyjnych i ogólnorozwojowych w miastach niż na wsi. W badaniach OBOP (2000) stwierdzono ponadto, że wraz ze zmniejszaniem się miejscowości malała część miesięcznego budżetu przeznaczana na opłatę stałych świadczeń. Poza tym mieszkańcy wsi istotnie więcej od osób żyjących w miastach przeznaczali na zakupy artykułów codziennego użytku, a także ubrań i obuwia. Wydatki a stan cywilny głowy gospodarstwa domowego Kolejną przeprowadzoną analizą w zakresie wydatków było badanie ich w zależności od stanu cywilnego głowy gospodarstwa domowego. Największe wartości stosunków korelacyjnych odnotowano w przypadku wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe (stosunek korelacyjny = 0,20) oraz zdrowie i użytkowanie mieszkania oraz nośniki energii (stosunki korelacyjne dla obu zmiennych po 0,17) (tab. 22). Najmniejsze wartości korelacji ze zmienną stan cywilny głowy gospodarstwa domowego zaobserwowano dla wydatków ponoszonych na wyposażenie i prowadzenie mieszkania (0,04) oraz na pozostałe wydatki (0,05). Zauważono, że najwięcej miesięcznie wydawano w gospodarstwach domowych panien i kawalerów (1118 zł na osobę) oraz w gospodarstwach domowych osób rozwiedzionych (940 zł na osobę), najmniej natomiast w gospodarstwach domowych osób w związkach małżeńskich (766 zł na osobę) oraz w gospodarstwach domowych osób w separacji (843 zł na osobę) (tab. 22). W strukturze wydatków zaobserwowano, że procentowy udział wydatków na żywność był największy w gospodarstwach wdowców i wdów (ponad 29%), a 87 najmniejszy w gospodarstwach prowadzonych przez panny i kawalerów (niepełne 22%). Z kolei udział wydatków ponoszonych na użytkowanie mieszkania i nośniki energii był największy w gospodarstwach domowych osób owdowiałych (25%), a najmniejszy w gospodarstwach domowych osób w związkach małżeńskich (19%). na osobę w zł Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Rozwiedziona, rozwiedziony (n=2178) Wdowa, wdowiec (n=5820) W separacji (n=580) Zamężna, żonaty (n=25668) Panna, kawaler (n=3262) Stosunek korelacyjny Rozwiedziona, rozwiedziony (n=2178) Wdowa, wdowiec (n=5820) W separacji (n=580) Zamężna, żonaty (n=25668) Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego Panna, kawaler (n=3262) Tabela 22. Przeciętne miesięczne wydatki konsumpcyjne i ich struktura według stanu cywilnego głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. udział (%) w wydatkach ogółem 246 210 237 266 234 0,20 22,0 27,4 28,1 28,8 24,9 41 21 29 18 32 0,16 3,7 2,7 3,4 1,9 3,4 70 41 41 31 46 0,11 6,3 5,4 4,9 3,4 4,9 246 144 191 237 214 0,17 22,0 18,8 22,7 25,6 22,8 56 40 41 45 47 0,04 5,0 5,2 4,9 4,9 5,0 Zdrowie 45 39 44 79 45 0,17 4,0 5,1 5,2 8,5 4,8 Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Ogółem wyszczególnione wydatki Źródło: jak w tab. 1 94 59 75 39 47 46 36 47 57 52 0,07 0,16 8,4 5,3 9,8 5,1 5,6 5,5 3,9 5,1 6,1 5,5 101 53 57 50 71 0,12 9,0 6,9 6,8 5,4 7,6 17 10 8 3 11 0,06 1,5 1,3 0,9 0,3 1,2 45 13 21 14 26 0,15 4,0 1,7 2,5 1,5 2,8 66 48 46 50 56 0,05 5,9 6,3 5,5 5,4 6,0 32 33 35 49 49 0,05 2,9 4,3 4,2 5,3 5,2 1118 766 843 925 940 0,12 100 100 100 100 100 W gospodarstwach, w których głową była panna lub kawaler, zaobserwowano stosunkowo wyższy poziom oraz większy udział wydatków na napoje alkoholowe i tytoń, odzież i obuwie, rekreację i kulturę, edukację oraz restauracje i hotele. Skądinąd wiadomo, że w centrum zainteresowania samotnych młodych osób są ich 88 własne potrzeby, które zaspokajane są w miarę możliwości finansowych zgodnie z ustaloną przez nich hierarchią. Natomiast w gospodarstwach domowych prowadzonych przez wdowy lub wdowców zauważono stosunkowo wysoki w porównaniu do wydatków ogółem udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na zdrowie. Sytuacja samotnej osoby po odejściu współmałżonka ulega z reguły pogorszeniu, dlatego w gospodarstwach tych wydatki koncentrują się głównie na dobrach podstawowych oraz lekach i usługach medycznych. Podsumowanie Zestawienie poniższych analiz wskazuje, że wydatki konsumpcyjne w gospodarstwach domowych istotnie statystycznie zależą od dochodu rozporządzalnego na 1 osobę w gospodarstwie domowym oraz od liczby osób w gospodarstwie. Znaczący wpływ mają także takie czynniki, jak wykształcenie i wiek głowy gospodarstwa domowego oraz lokalizacja gospodarstwa domowego. Natomiast najsłabszą zależność odnotowano ze zmienną stan cywilny głowy gospodarstwa domowego. Znaczenie dochodu w wydatkach w gospodarstwach domowych podkreślane jest także w badaniach GUS, w których stwierdzono, że sytuacja dochodowa w gospodarstwach domowych jest determinantą wyraźnie różnicującą poziom i strukturę wydatków. Różnice te wyrażają się m.in. w większym obciążeniu budżetów rodzin najuboższych wydatkami na zaspokojenie podstawowych potrzeb, takich jak wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na stałe opłaty mieszkaniowe. Z najnowszych badań wynikło, że w 2007 r. w budżetach 20% osób o najniższych dochodach wydatki na wymienione wyżej potrzeby podstawowe stanowiły łącznie ponad 54% wydatków ogółem. Wydatki podstawowe nie sięgały zaś nawet połowy ogółu wydatków u 20% osób o najwyższych dochodach. W badaniach GUS podkreślono także, że w porównaniu do roku 2006 obciążenie budżetów rodzinnych podstawowymi wydatkami uległo obniżeniu: w rodzinach o najmniejszych dochodach o 2,4 punkty procentowe, a w rodzinach o największych dochodach o 1,7 punkta procentowego. Zauważono również, że najmniejsze zróżnicowanie między osobami najbiedniejszymi a najzamożniejszymi dotyczyło wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe. Natomiast znacznie większe 89 różnice pomiędzy grupami dochodowymi wystąpiły w odniesieniu do wydatków na towary i usługi nieżywnościowe, przy czym – jak zaznaczono – skala różnic zależała od grupy potrzeb i grupy społeczno-ekonomicznej gospodarstw (Sytuacja gospodarstw domowych… 2008). Jak podkreśla się w literaturze przedmiotu, w okresie urynkowienia polskiej gospodarki wyraźnie zmieniała się struktura wydatków konsumpcyjnych w polskich gospodarstwach domowych, przede wszystkim istotnie zmniejszył się udział wydatków na żywność z 48% w 1990 r. do 27% w 2002 r. Natomiast tendencją wzrostową charakteryzowały się udziały wydatków na opłaty stałe związane z nośnikami energii i najmem mieszkań. Wzrost taki wynikał z wycofania się państwa z dotowania cen nośników energetycznych i gospodarki mieszkaniowej. Tendencją wzrostową cechował się również udział wydatków na transport i łączność. Na wydatki te w omawianym okresie wpłynęło wiele czynników, takich jak np. wyposażenie gospodarstw domowych w samochody i inne środki transportu, koszty utrzymania środków transportu, rozwój telekomunikacji, ceny usług (Grzega 2004). 90 9. ZASTOSOWANIE ANALIZY KANONICZNEJ W BADANIU WYDATKÓW W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W drugiej części badania wydatków w gospodarstwach domowych zastosowano analizę korelacji kanonicznej w celu wyjaśnienia zmienności poziomu wydatków. Analiza posłużyła do wskazania statystycznych związków między cechami gospodarstw domowych a kategoriami wydatków oraz ustalenia hierarchii czynników wpływających na konsumpcję. Objaśnienia wstępne Poziom oraz struktura konsumpcji, niezależnie od sposobu ujęcia badawczego, zależy od jednoczesnego działania wielu determinant. Ich wpływ uwzględnia się poprzez analizę współzależności zjawisk. Analiza taka może mieć charakter jednowymiarowy, gdy badanie dotyczy wpływu jednego czynnika, lub wielowymiarowy, gdy badanie dotyczy więcej niż jednego czynnika (Słaby 2006). W pierwszym etapie badania przedstawiono poziom i strukturę wydatków w zależności od wielu determinant, ale rozpatrywanych oddzielnie. W kolejnym etapie skorzystano z narzędzia statystycznego umożliwiającego zbadanie jednoczesnego wpływu wielu czynników na poziom konsumpcji. Grupę zmiennych niezależnych wykorzystanych w analizie zmienności wydatków stanowiła prawie ta sama grupa zmiennych, co przy badaniu zmienności dochodów w gospodarstwach domowych, za wyjątkiem dwóch zmiennych – dodatkową zmienną włączoną do badania był dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym, a zmienną niezakwalifikowaną do badania była przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł (świadczeń społecznych). Wyniki W analizie wydatków w gospodarstwach domowych z zastosowaniem analizy kanonicznej wyodrębnionych zostało 13 zmiennych kanonicznych. Zmienność cech mierzona ogólną wariancją objęta modelem kanonicznym wyniosła 100% po stronie zmiennych zależnych oraz 47% po stronie zmiennych niezależnych (tab. 23). Całkowita redundancja stanowiła jedynie 16% po stronie cech zależnych i 8% po stronie cech niezależnych. Jest to wielkość dość niewielka, jednak należy pamiętać, 91 że wskaźnik ten oparty jest na kwadratach odpowiednich współczynników korelacji, co zaniża wielkości ilorazowe, do których należy redundancja (Laskowski, Piekut 2005). Tabela 23. Liczba i rodzaj zmiennych w badaniu wydatków w gospodarstwach domowych oraz efekty w wyjaśnianiu zmienności wydatków Liczba i rodzaj zmiennych Zmienne niezależne (lewy zbiór) Liczba osób w gospodarstwie domowym Klasa miejscowości zamieszkania (5 zmiennych 0-1) Liczba dzieci na utrzymaniu do 26. roku życia Wiek głowy gospodarstwa domowego Dochód rozporządzalny na osobę Grupa społeczno-ekonomiczna (6 zmiennych 0-1) Typ biologiczny rodziny (10 zmiennych 0-1) Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (4 zmienne 0-1) Płeć głowy gospodarstwa domowego (1 zmienna 01) Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego (4 zmienne 0-1) Faza cyklu rozwoju rodziny (5 zmiennych 0-1) Zmienne zależne (prawy zbiór) Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele Pozostałe wydatki na towary i usługi Pozostałe wydatki Efekty Lewy zbiór Prawy zbiór 39 47% 8% Liczba zmiennych Wariancja wyodrębniona Całkowita redundancja Źródło: jak w tab. 1 13 100% 16% Wykr. 13. Wartości korelacji kanonicznych dla pierwszych siedmiu pierwiastków kanonicznych Źródło: jak przy wykr. 1 92 W ramach analizy wśród 13 wyłonionych pierwiastków kanonicznych istotnych było 12 (p<0,05). Kolejne pierwiastki wnosiły coraz mniejsze udział w wyjaśnianie badanej zmienności, przy czym największy był wkład pierwszego oraz drugiego pierwiastka. Wkłady pozostałych były wyraźnie mniejsze. Korelacja kanoniczna dla I pierwiastka wynosiła 0,56, a dla drugiego 0,29 (wykr. 13). W I pierwiastku kanonicznym największe wkłady wnosiły (tab. 24): • po stronie zmiennych niezależnych: dochód rozporządzalny na osobę (0,67), liczba osób (-0,37), liczba dzieci na utrzymaniu (0,13) oraz przynależność do grupy gospodarstw z wyższym wykształceniem głowy gospodarstwa domowego (0,13), • po stronie zmiennych zależnych wydatki na: żywność i napoje bezalkoholowe (0,34), łączność (0,33), rekreację i kulturę (0,18), restauracje i hotele (0,16) oraz zdrowie (0,16). Największe ładunki czynnikowe posiadały (tab. 24): • po stronie zmiennych niezależnych: dochód rozporządzalny na osobę (0,91), liczba osób w gospodarstwie (-0,59) oraz liczba dzieci na utrzymaniu (-0,48), • po stronie zmiennych niezależnych wydatki na: łączność (0,73), żywność i napoje bezalkoholowe (0,67), rekreację i kulturę (0,56) oraz odzież i obuwie (0,48). Na podstawie wielkości wag kanonicznych oraz ładunków czynnikowych stwierdzono, że: • wraz ze wzrostem dochodu rozporządzalnego na osobę wzrastały kwoty wydatków na wszystkie dobra i usługi; należy zauważyć, że z większą dynamiką wzrastały wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe oraz łączność, a z mniejszą na odzież i obuwie oraz pozostałe wydatki na towary i usługi konsumpcyjne, • ogółem większe wydatki na dobra i usługi odnotowano w gospodarstwach domowych, w których głowa rodziny posiadała wyższe wykształcenie, a głównym źródłem utrzymania były praca na własny rachunek lub praca na stanowiskach nierobotniczych, 93 • w gospodarstwach domowych z większą liczbą osób oraz z większą liczbą dzieci, a także w gospodarstwach domowych z niższym poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa odnotowano mniejsze wydatki na dobra i usługi w przeliczeniu na osobę. Wyniki te potwierdzają analizy zróżnicowania poziomu dochodów w zależności od grupy dochodowej, gdzie stwierdzono, że w grupie gospodarstw domowych z największymi dochodami na osobę wydawano znacznie więcej niż w gospodarstwach z najniższymi dochodami. Stwierdzono także, że wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego zwiększał się poziom dochodów na osobę w gospodarstwie domowym. Przeprowadzenie analizy kanonicznej pozwala na stwierdzenie, że najważniejszymi czynnikami wpływającymi na wydatki konsumpcyjne w polskich gospodarstwach domowych są wielkość uzyskiwanego dochodu rozporządzalnego, co pozostaje w związku z przynależnością do określonych grup społeczno-ekonomicznych, wykształceniem oraz wielkością gospodarstwa domowego. Tabela 24. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla I pierwiastka kanonicznego w badaniu wydatków w gospodarstwach domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Ładunki kanoniczne Zmienne niezależne Dochodów rozporządzalny na osobę Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: wyższe Liczba dzieci na utrzymaniu (do 26 lat) Grupa społeczno-ekonomiczna: pracujący na własny rachunek Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych II faza cyklu rozwoju rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne Liczba osób w gospodarstwie domowym Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Żywność i napoje bezalkoholowe Łączność Rekreacja i kultura Restauracje i hotele Zdrowie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Pozostałe wydatki Pozostałe wydatki na towary i usługi Odzież i obuwie Źródło: jak w tab. 1 94 Wagi kanoniczne 0,91 0,48 0,67 0,13 -0,48 0,14 0,13 0,13 0,27 0,12 -0,13 -0,19 -0,10 -0,12 -0,59 -0,37 0,67 0,73 0,56 0,37 0,43 0,46 0,37 0,44 0,48 0,34 0,33 0,18 0,16 0,16 0,15 0,13 0,12 0,11 Podobnie, jak przy badaniu zmienności dochodów w gospodarstwach domowych, tak i w tej analizie zaobserwowano redundancję zmiennych jeśli chodzi o liczbę osób oraz liczbę dzieci w gospodarstwie domowym. W II pierwiastku kanonicznym największe wkłady wniosły (tab. 25): • po stronie zmiennych niezależnych: liczba osób w gospodarstwie domowym (-0,51), wiek głowy gospodarstwa domowego (0,41), przynależność do I fazy cyklu rozwoju rodziny (-0,26), • po stronie zmiennych zależnych wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (0,62), zdrowie (0,42), odzież i obuwie (-0,37) oraz rekreację i kulturę (-0,25). Tabela 25. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla II pierwiastka kanonicznego w badaniu wydatków w gospodarstwach domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Ładunki kanoniczne Zmienne niezależne Wiek głowy gospodarstwa domowego Liczba dzieci na utrzymaniu (do 26 lat) Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy Gospodarstwa bez dzieci na utrzymaniu VI faza cyklu rozwoju rodziny IV faza cyklu rozwoju rodziny Dochodów rozporządzalny na osobę I faza cyklu rozwoju rodziny Liczba osób w gospodarstwie domowym Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Żywność i napoje bezalkoholowe Zdrowie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Pozostałe wydatki Pozostałe wydatki na towary i usługi Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Restauracje i hotele Transport Łączność Edukacja Rekreacja i kultura Odzież i obuwie Źródło: jak w tab. 1 Wagi kanoniczne 0,84 -0,48 0,03 0,24 0,78 -0,33 -0,14 -0,38 -0,51 0,41 0,23 0,14 0,12 0,12 -0,15 -0,23 -0,26 -0,53 0,51 0,47 0,16 0,13 -0,19 -0,12 -0,13 0,62 0,42 0,15 0,11 -0,10 -0,11 -0,12 -0,31 -0,23 -0,18 -0,29 -0,33 -0,41 -0,12 -0,15 -0,19 -0,20 -0,25 -0,37 Natomiast największymi ładunkami czynnikowymi w II pierwiastku odznaczały się następujące zmienne (tab. 25): • po stronie zmiennych niezależnych: wiek głowy gospodarstwa domowego (0,84), przynależność do VI fazy cyklu rozwoju rodziny (0,78), 95 liczba osób w gospodarstwie domowym (-0,51) oraz liczba dzieci na utrzymaniu (-0,48), • po stronie zmiennych zależnych wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (0,51), zdrowie (0,47), odzież i obuwie (-0,41). Na podstawie powyższych wskaźników stwierdzono, że: • im wyższy wiek głowy gospodarstwa domowego, tym większe wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe, zdrowie, użytkowanie mieszkania i nośniki energii oraz pozostałe wydatki, natomiast mniejsze koszty odnotowano na odzież i obuwie, rekreację i kulturę, edukację oraz restauracje i hotele, co jest spójne z wcześniejszymi analizami wykonanymi metodą tradycyjną oraz z danymi literaturowymi (Daszyńska 1999; Gutkowska i wsp. 2002; Piskiewicz 2003), • im więcej osób oraz dzieci na utrzymaniu w gospodarstwie domowym, tym większe wydatki na odzież i obuwie oraz edukację, co potwierdzają badania w zależności od poziomu dochodów i wielkości gospodarstwa domowego, • jeśli gospodarstwo reprezentowało I fazę w cyklu rozwoju rodziny, to można przypuszczać, że gospodarstwo to ponosiło większe wydatki na odzież i obuwie, rekreację i kulturę oraz restauracje i hotele, co wynika z potrzeb pojawiających się w poszczególnych fazach cyklu rozwoju rodziny. Wartość własna dla pierwiastka III wskazuje, że jest on mało znaczący, aczkolwiek na początku analizy założono, że zostaną omówione przynajmniej trzy istotne pierwiastki. Kolejne pierwiastki wyjaśnią zależności niewyjaśnione przez wcześniejsze pierwiastki. Największymi wartościami wag kanonicznych w III pierwiastku charakteryzowały się następujące zmienne (tab. 26): • niezależne: liczba osób w gospodarstwie domowym, wiek głowy gospodarstwa domowego, przynależność do VI i II faz cyklu rozwoju rodziny oraz przynależność do grupy gospodarstw, w których głową jest mężczyzna, • zależne: wydatki na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, wydatki na zdrowie. 96 Tabela 26. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla III pierwiastka kanonicznego w badaniu wydatków w gospodarstwach domowych (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Ładunki czynnikowe Wyszczególnienie Zmienne niezależne Płeć głowy gospodarstwa domowego: mężczyzna Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach robotniczych Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Liczba dzieci na utrzymaniu (do 26. roku życia) Klasa miejscowości zamieszkania: wieś Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: zasadnicze zawodowe Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego: mężatka / żonaty Typ biologiczny rodziny: małżeństwa z dziećmi na utrzymaniu i z innymi osobami IV faza cyklu rozwoju rodziny Dochód rozporządzalny na osobę Typ biologiczny rodziny: matka z dziećmi na utrzymaniu Typ biologiczny rodziny: małżeństwa z 1 dzieckiem na utrzymaniu Typ biologiczny rodziny: małżeństwa z 3 dzieci na utrzymaniu III faza cyklu rozwoju rodziny Stan cywilny głowy gospodarstwa: wdowa Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: wyższe Typ biologiczny rodziny: małżeństwa z 2 dzieci na utrzymaniu Stan cywilny głowy gospodarstwa: kawaler II faza cyklu rozwoju rodziny VI faza cyklu rozwoju rodziny Wiek głowy gospodarstwa domowego Liczba osób w gospodarstwie domowym Zmienne zależne (w przeliczeniu na osobę) Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Żywność i napoje bezalkoholowe Restauracje i hotele Edukacja Pozostałe wydatki na towary i usługi Rekreacja i kultura Zdrowie Źródło: jak w tab. 1 Wagi kanoniczne 0,26 0,33 0,23 0,21 0,06 0,17 0,14 -0,21 -0,31 0,13 0,16 0,14 0,13 0,12 0,22 0,11 0,34 -0,11 -0,13 -0,11 -0,15 -0,09 -0,06 -0,04 -0,12 -0,12 -0,18 -0,36 -0,17 -0,17 -0,19 -0,26 -0,25 -0,33 -0,13 -0,15 -0,15 -0,16 -0,18 -0,22 -0,25 -0,27 -0,28 -0,32 -0,37 -0,46 -0,51 -0,67 0,70 0,24 0,11 -0,14 -0,19 -0,25 -0,48 0,70 0,34 0,16 -0,10 -0,21 -0,33 -0,52 Największe wartości ładunków czynnikowych dla III pierwiastka odnotowano dla (tab. 26): • zmiennych niezależnych: liczba osób w gospodarstwie domowym, liczba dzieci na utrzymaniu w gospodarstwie domowym, stan cywilny głowy gospodarstwa – mężatka / żonaty, • zmiennych zależnych: wydatki na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, wydatki na zdrowie. 97 Z analizy III pierwiastka kanonicznego wynika, że: • im większa liczba osób w gospodarstwie domowym i starszy wiek jego głowy, tym większe wydatki na zdrowie, a mniejsze na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe; potwierdza to fakt, że w systemie wartości osób starszych zdrowie odgrywa priorytetową rolę, • jeśli głową gospodarstwa domowego był mężczyzna lub gdy głównym źródłem utrzymania w gospodarstwie była praca na stanowiskach robotniczych, więcej przeznaczano na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe, żywność, restauracje, a mniej na zdrowie. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonej analizy kanonicznej stwierdzono, że pierwszym i najważniejszym czynnikiem grupującym zmienne źródłowe w modelach wydatkowych jest dochód gospodarstwa domowego. Drugi czynnik pełniący znaczącą rolę w wydatkach to wielkość gospodarstwa domowego. Natomiast na kolejnej pozycji w wyjaśnianiu zmienności wydatków znalazł się wiek głowy gospodarstwa domowego I pierwiastek kanoniczny wskazał, że większy dochód rozporządzalny a jednocześnie mniejsza liczba osób w gospodarstwie domowym statystycznie łączy się z większymi wydatkami na osobę na prawie wszystkie dobra, a w szczególności z większymi kosztami ponoszonymi na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na łączność. Relacja między dochodami rozporządzalnymi a wydatkami na żywność w największym stopniu „porządkuje” ogół zmienności. II pierwiastek ukazał, że większą liczbę osób w gospodarstwie domowym łączyć można z mniejszymi wydatkami na żywność i napoje bezalkoholowe oraz na zdrowie. Zaś wyższy wiek głowy gospodarstwa domowego wykazuje statystyczny związek z większymi wydatkami na żywność i na zdrowie, przy jednocześnie niższych wydatkach na odzież i obuwie. Pomimo małego znaczenia pierwiastka III, ukazał on istnienie w społeczności pewnej statystycznej relacji, która łączy mężczyzn z większymi wydatkami na alkohole i papierosy. Z faktu, że ujawnia to w kolejności III pierwiastek należy zakładać, że jest to raczej słabsza zależność lub dotyczy węższej podgrupy. 98 Dokonana analiza potwierdziła także spostrzeżenia dotyczące metodyki przeprowadzanych badań, zasygnalizowane w części dochodowej. Chodzi o wysoce redundantne zmienne, w tym przypadku o liczbę osób oraz liczbę dzieci w gospodarstwie domowym. Wpływ ten zaobserwowano we wszystkich analizowanych pierwiastkach. 99 10. ZASOBNOŚĆ W DOBRA TRWAŁEGO UŻYTKOWANIA W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH Kolejny rozdział obejmuje analizę zasobności gospodarstw domowych w dobra trwałe ze względu na zróżnicowanie sytuacji dochodowej, wielkość gospodarstwa domowego, wykształcenie jego głowy, fazę cyklu rozwoju rodziny oraz lokalizacji gospodarstwa domowego. Informacje wprowadzające Mieszkanie stanowi przestrzeń wypełnioną różnorodnymi przedmiotami usprawniającymi proces konsumpcji. Liczba i jakość tych sprzętów determinuje stopień zaspokojenia potrzeb i ma wpływ na zadowolenie z aktualnej sytuacji mieszkaniowej. W skład wyposażenia gospodarstwa domowego wchodzą przedmioty i urządzenia, które służą zaspokojeniu potrzeb podstawowych (chłodziarki, pralki), potrzeb związanych z kulturą i rozrywką (sprzęt audio i wideo), potrzeb związanych z rekreacją fizyczną (sprzęt sportowy) i innych potrzeb (komputery). Dobra trwałe mają wielostronne znaczenie, oprócz bezpośredniego zaspokojenia potrzeb: ułatwiają pracę i zmniejszają wysiłek przy jej wykonywaniu, ograniczają czas wykonywania prac domowych, limitują rozmiary czasu wolnego i sposób jego zagospodarowania (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001; Szczepańska 2008). Poziom wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe jest miernikiem poziomu zamożności oraz wskaźnikiem pozycji konsumpcyjnej gospodarstwa domowego, jest także jednym z mierników poziomu życia rodzin (osób) i wskaźnikiem ich kondycji materialnej (Dąbrowska 2006). Przy analizie stanu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe można dokonać podziału na: • dobra standardowe, czyli takie, które w zasadzie dostępne są dla każdego gospodarstwa domowego w razie zaistnienia potrzeby, i występują u ponad połowy, • dobra o wyższym standardzie, które posiada od 10% do 50% gospodarstw domowych, • dobra luksusowe, występujące u domowych (Włodarczyk-Śpiewak, 2008). 100 mniej niż 10% gospodarstw Do badania sytuacji w zakresie wyposażenia gospodarstwa domowego w sprzęt i urządzenia ułatwiające wykonywanie różnych czynności w gospodarstwie można wykorzystać także trójstopniową skalę nasycenia, według której: • wysoki stopień nasycenia występuje w sytuacji, w której dane urządzenie posiada ponad 80% populacji, • średni stopień nasycenia oznacza stan posiadania danego sprzętu przez 50-80% gospodarstw domowych, • niski stan nasycenia to sytuacja, w której dany sprzęt posiada mniej niż 50% badanych (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001 za Kusińską). Wyniki Pierwszym etapem analizy zasobności polskich gospodarstw domowych w dobra trwałe było porównanie średniego stopnia nasycenia w różnych typach gospodarstw. Obliczone stosunki korelacyjne wskazały na najsilniejszą zależność między skalą występowania dóbr trwałych a dochodem rozporządzalnym w gospodarstwie domowym w przeliczeniu na osobę, wartość stosunku korelacji kształtowała się na poziomie 0,51 (tab. 27). Na kolejnych miejscach ze względu na siłę związku ze skalą występowania dóbr trwałych znalazły się zmienne: faza cyklu rozwoju rodziny i liczba osób w gospodarstwie domowym. Zmienne te posiadały znacznie mniejsze wartości stosunków korelacyjnych – po 0,19. Najmniejszą wartość stosunku korelacyjnego ze stopniem zasobności w dobra trwałe wśród analizowanych zmiennych odnotowano dla klasy miejscowości zamieszkania (0,13). Na podstawie danych uzyskanych z badania Budżetów Gospodarstw Domowych stwierdzono, że najwyższe poziomy nasycenia miały miejsce w przypadku odbiornika telewizyjnego (99% ogółu badanych gospodarstw domowych posiadało telewizor), chłodziarki (98%) oraz odkurzacza elektrycznego (95%) (tab. 28). Warto dodać, że jedna czwarta gospodarstw domowych wyposażona była w co najmniej dwa odbiorniki telewizyjne. Wysoki poziom nasycenia występował także w przypadku pralki automatycznej (83%). Jak się więc okazuje, posiadanie telewizora, chłodziarki czy odkurzacza jest powszechne w społeczeństwie polskim, a zróżnicowanie pod tym względem jest niewielkie. 101 Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zestaw kina domowego Wieża hi-fi Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Radiomagnetofon Odtwarzacz MP3 Odtwarzacz płyt kompaktowych Odbiornik radiowy Magnetowid, odtwarzacz Odtwarzacz DVD Kamera wideo Aparat fotograficzny – cyfrowy Aparat fotograficzny – inny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Drukarka Telefon komórkowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Pralka i wirówka elektryczna Pralka automatyczna Odkurzacz elektryczny Chłodziarka Zamrażarka Kuchenka mikrofalowa Robot kuchenny Zmywarka do naczyń Maszyna do szycia Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy prywatny Samochód osobowy służbowy Garaż Domek letniskowy Działka rekreacyjna Kosiarka Glebogryzarka Średnio Źródło: jak w tab. 1 Klasa miejscowości zamieszkania Faza cyklu rozwoju rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Liczba osób w gospodarstwie domowym Dobra trwałego użytkowania Dochód rozporządzalny na 1 osobę Tabela 27. Wartości stosunków korelacji między cechami gospodarstw domowych a rodzajami dóbr trwałego użytkowania (pogrubiono wartości równe lub większe 0,20) 0,51 0,26 0,13 0,22 0,07 0,52 0,13 0,25 0,10 0,30 0,48 0,51 0,17 0,34 0,13 0,24 0,20 0,37 0,06 0,09 0,50 0,21 0,18 0,22 0,06 0,50 0,51 0,52 0,50 0,49 0,51 0,53 0,55 0,50 0,08 0,18 0,14 0,07 0,23 0,26 0,12 0,18 0,25 0,04 0,19 0,16 0,06 0,21 0,20 0,19 0,30 0,20 0,08 0,23 0,17 0,20 0,22 0,31 0,15 0,24 0,24 0,06 0,14 0,10 0,07 0,05 0,08 0,10 0,15 0,05 0,53 0,25 0,37 0,31 0,24 0,51 0,25 0,12 0,27 0,08 0,52 0,51 0,57 0,53 0,54 0,51 0,51 0,48 0,52 0,51 0,54 0,50 0,51 0,48 0,51 0,55 0,50 0,60 0,53 0,50 0,44 0,51 0,30 0,52 0,09 0,12 0,20 0,14 0,10 0,25 0,22 0,25 0,10 0,11 0,45 0,12 0,39 0,06 0,28 0,05 0,07 0,15 0,03 0,19 0,33 0,26 0,21 0,28 0,31 0,16 0,04 0,10 0,21 0,20 0,23 0,05 0,14 0,04 0,25 0,12 0,14 0,12 0,10 0,08 0,01 0,17 0,35 0,52 0,13 0,13 0,16 0,09 0,06 0,17 0,24 0,22 0,11 0,19 0,40 0,10 0,32 0,09 0,21 0,03 0,06 0,12 0,03 0,19 0,11 0,04 0,14 0,31 0,20 0,07 0,02 0,33 0,06 0,03 0,10 0,07 0,30 0,12 0,17 0,08 0,30 0,16 0,10 0,20 0,03 0,13 102 Tabela 28. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre przedmioty trwałego użytkowania w 2006 r. Dobra trwałego użytkowania Odbiornik telewizyjny Chłodziarka Odkurzacz elektryczny Pralka automatyczna Telefon komórkowy prywatny Rower (bez dziecięcego) Robot kuchenny Maszyna do szycia Odbiornik radiowy Samochód osobowy prywatny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Wieża hi-fi Magnetowid, odtwarzacz Aparat fotograficzny – inny Kuchenka mikrofalowa Zamrażarka Garaż Radiomagnetofon Odtwarzacz DVD Drukarka Komputer osobisty z dostępem do Internetu Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Pralka i wirówka elektryczna Aparat fotograficzny – cyfrowy Kosiarka z napędem elektrycznym Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Kosiarka z napędem spalinowym Odtwarzacz płyt kompaktowych Odtwarzacz MP3 Zestaw kina domowego Działka rekreacyjna Kamera video Zmywarka do naczyń Telefon komórkowy służbowy Motocykl, skuter, motorower Domek letniskowy Samochód osobowy służbowy Glebogryzarka Źródło: jak w tab. 1 Gospodarstwa domowe Gospoposiadające dane dobro darstwa domowe ogółem, W tym w tym: posiaposiada- nieposiadające dające jące 2 danego 1 sztulub więkę cej sztuk dobra w % danej grupy gospodarstw domowych 98,8 74,2 24,6 1,2 98,4 97,4 1,0 1,6 94,6 93,3 1,3 5,4 83,0 82,7 0,3 17,0 74,6 36,9 37,7 25,4 67,7 35,3 32,4 32,3 60,0 58,9 1,1 40,0 40,7 40,2 0,5 59,3 59,6 56,9 2,7 40,4 52,0 46,6 5,4 48,0 47,6 47,1 0,5 52,4 44,8 44,3 1,5 54,2 44,6 44,2 0,4 55,4 41,7 40,3 1,4 58,3 39,4 39,3 0,1 60,6 38,0 37,5 0,5 62,0 33,8 33,1 0,7 66,2 33,5 32,9 0,6 66,5 32,6 32,2 0,4 67,4 30,4 30,1 0,3 69,6 28,2 27,1 1,0 71,9 26,6 25,9 0,7 73,4 26,5 18,4 18,4 17,5 13,4 12,6 12,4 11,6 9,0 6,4 6,2 5,1 4,4 2,2 1,8 0,6 25,6 18,0 18,3 17,4 13,3 12,3 11,6 11,5 9,0 6,3 6,2 4,3 4,1 2,2 1,7 0,6 0,9 0,4 0,1 0,1 0,1 0,3 0,8 0,1 0,0 0,1 0,0 0,8 0,3 0,0 0,1 0,0 73,5 81,6 81,6 82,5 86,6 87,4 87,6 88,4 91,0 93,6 93,8 94,9 95,6 97,8 98,2 99,4 Średni stopień nasycenia cechował takie dobra, jak telefon komórkowy prywatny (75%), rower (68%), robot kuchenny (60%), radio (60%) oraz samochód osobowy prywatny (52%). Zaobserwowano dość znaczący udział gospodarstw 103 domowych, w których występowały co najmniej dwa telefony komórkowe prywatne (38%). Wszystkie powyższe dobra, które posiadały wysoki i średni stopień nasycenia, można zaliczyć do dóbr standardowych. Do dóbr o wyższym standardzie, w które wyposażone było 10-50% gospodarstw domowych, zakwalifikowano: urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej (48%), wieżę (45%), magnetowid (45%), aparaty fotograficzne (42%), kuchenki mikrofalowe (39%), odtwarzacze DVD (33%), drukarki (30%), komputery osobiste (28%). Dobra, w które było wyposażonych od 10% do 50% gospodarstw domowych to także maszyny do szycia (41%), pralki wirnikowe i wirówki elektryczne (27%), zamrażarki (38%) oraz radiomagnetofony (34%). Wydaje się jednak, że przedmioty te nie stanowią dóbr o wyższym standardzie, ale są to urządzenia zastępowane przez inne, nowocześniejsze rozwiązania techniczne (maszyna do szycia, pralka wirnikowa). Inną przyczyną rzadszego występowania jest brak potrzeby posiadania określonych dóbr, takich jak np. zamrażarki. Do dóbr luksusowych zaliczono natomiast działki rekreacyjne (9%), kamery video (6%), zmywarki do naczyń (6%), służbowe telefony komórkowe (5%), motocykle, motorowery (4%), a także domki letniskowe (2%) oraz służbowe samochody osobowe (2%). Natomiast glebogryzarki, które występowały sporadycznie (niepełny 1%), zaliczyć należy raczej do dóbr dla ściśle określonej grupy gospodarstw, w których występuje taka potrzeba. Uzupełnieniem tych wyników są badania przeprowadzone przez GUS, w których odnotowano, że w 2007 r. nastąpił dalszy wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania, w szczególności w takie, jak różnego rodzaju sprzęty audiowizualne i multimedialne (odtwarzacze MP3, DVD, radiomagnetofony z odtwarzaczem płyt kompaktowych, kamery wideo, komputery osobiste z dostępem do Internetu, drukarki, telefony komórkowe oraz cyfrowe aparaty fotograficzne) oraz artykuły AGD (zmywarki do naczyń, kuchenki mikrofalowe). Wzrosło natomiast wyposażenie gospodarstw domowych w pralki automatyczne. Zaobserwowano jednocześnie, że zmalał odsetek gospodarstw domowych wyposażonych w sprzęt audiowizualny tzw. starej generacji (magnetowidy, odtwarzacze wideo, odbiorniki radiowe) oraz w pralki i wirówki 104 elektryczne. Z danych GUS wynika także, że coraz częściej w gospodarstwach domowych zakupywano pojazdy jednośladowe takie, jak motocykle, skutery czy motorowery (w 2007 r. zanotowano wzrost o 16% w stosunku do 2006 r.) (Sytuacja gospodarstw domowych… 2008). Natomiast jeśli chodzi o dostępność telefonów komórkowych, liczba aktywnych kart SIM w Polsce według GUS w czerwcu 2007 r. wynosiła 101,5 na 100 mieszkańców (Biuletyn Statystyczny 2007). Natomiast w badaniach przeprowadzonych przez CBOS wykazano, że magnetofony stereofoniczne posiadała prawie połowa badanych, a niewiele mniej aparaty fotograficzne i kuchenki mikrofalowe. Około 40% gospodarstw domowych wyposażonych było w zbiór płyt CD powyżej 20 sztuk, w zbiór książek powyżej 50 sztuk (poza podręcznikami szkolnymi), w telewizję kablową i dostęp do Internetu. Prawie w co trzecim gospodarstwie domowym był cyfrowy aparat fotograficzny, a w co czwartym – zbiór płyt DVD z filmami powyżej 20 sztuk oraz telewizja satelitarna, natomiast w co szóstym gospodarstwie domowym znajdował się zbiór kaset wideo z filmami powyżej 30 sztuk (Szczepańska 2008). Jak podkreśla Dąbrowska (2006) wyposażenie polskich gospodarstw domowych nie odbiega znacząco od gospodarstw domowych krajów Unii Europejskiej. Obserwacje wskazują jednak, że wskaźnik nasycenia nowoczesnymi dobrami konsumpcyjnymi, choć bardzo szybko wzrasta, to nadal jest znacznie niższy niż w krajach o wysokim poziomie ich nasycenia, np. w Szwecji. Istotny dystans w wyposażeniu dotyczy dostępu do Internetu oraz stanu posiadania kuchenek mikrofalowych i zmywarek do naczyń. Jednak, jak zaznacza Panek (2007), najsilniejszy wzrost wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku obserwuje się właśnie w zakresie wyposażenia w kuchenki mikrofalowe, a także odtwarzacze DVD i dostęp do Internetu. Z badań przeprowadzonych przez GUS w 2007 r. na próbie 8300 gospodarstw domowych wynika, że 54% gospodarstw domowych posiadało komputer, przy czym 41% miało dostęp do Internetu (Wykorzystanie technologii… 2007). Z danych GUS (2008) wynika także, że w krajach UE (27 państw) obserwuje się wzrost liczby gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu (z 48% w 2005 roku do 54% w 2007 roku). 105 Zasobność w dobra trwałe a dochód w gospodarstwie domowym Wyposażenie gospodarstwa domowego w dobra trwałego użytkowania łączy się z jego sytuacją materialną. Wartości stosunków korelacji dla większości dóbr wynosiły ponad 0,50, czyli odnotowano ścisłą zależność między wyposażeniem gospodarstwa domowego a dochodem rozporządzalnym na 1 osobę w gospodarstwie, przyjmując podział na 3 grupy dochodowe. Najwyższe wartości stosunków korelacji odnotowano dla służbowego telefonu komórkowego oraz domku letniskowego (ponad 0,55) (tab. 27). Posiadanie odbiornika telewizyjnego i chłodziarki podobnie deklarowały osoby z gospodarstw domowych o najniższych i najwyższych dochodach, stopień nasycenia wynosił w obu przypadkach 99% (tab. 29). Natomiast odkurzacz nieco rzadziej posiadały osoby z gospodarstw domowych z niższymi dochodami (92%) aniżeli osoby w gospodarstwach z wyższymi dochodami (97%). Największe rozbieżności pomiędzy I i III grupą dochodową zaobserwowano w przypadku pralki automatycznej (stopień nasycenia w gospodarstwach z najniższymi dochodami 75%, stopień nasycenia w gospodarstwach domowych o najwyższych dochodach 92%), samochodu osobowego prywatnego (50% : 61%), urządzeń do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej (35% : 61%), kuchenki mikrofalowej (35% : 45%), drukarki (23% : 39%), komputera osobistego z dostępem do Internetu (16% : 41%), cyfrowego aparatu fotograficznego (10% : 30%), zmywarki do naczyń (3% : 13%). Wszystkie te dobra były bardziej popularne w zamożniejszych gospodarstwach. W badaniu GUS przeprowadzonym w 2007 r. wykazano, że przyczyną najczęstszego braku posiadania dostępu do Internetu obok braku takiej potrzeby (41% gospodarstw domowych), były zbyt wysokie koszty sprzętu (32% gospodarstw domowych) (Wykorzystanie technologii… 2007). 106 Tabela 29. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre dobra trwałego użytkowania według grup dochodowych w 2006 r. Dobra trwałego użytkowania Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zestaw kina domowego Wieża hi-fi Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Radiomagnetofon Odtwarzacz MP3 Odtwarzacz płyt kompaktowych Odbiornik radiowy Magnetowid, odtwarzacz Odtwarzacz DVD Kamera wideo Aparat fotograficzny – cyfrowy Aparat fotograficzny – inny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Drukarka Telefon komórkowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Pralka automatyczna Pralka i wirówka elektryczna Odkurzacz elektryczny Chłodziarka Zamrażarka Kuchenka mikrofalowa Robot kuchenny Zmywarka do naczyń Maszyna do szycia Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy prywatny Samochód osobowy służbowy Garaż Domek letniskowy Działka rekreacyjna Kosiarka Glebogryzarka Gospodarstwa domowe posiadająco dane dobro I grupa III grupa dochodo- dochodowa* wa** w % danej grupy gospodarstw domowych 98,6 99,0 Różnice w punktach procentowych między gospodarstwami z III i z I grupy dochodowej -0,4 Gospodarstwa domowe nieposiadające danego dobra I grupa III grupa dochododochodowa* wa** w % danej grupy gospodarstw domowych 1,4 1,0 35,4 61,3 25,9 64,6 38,7 9,0 46,4 14,9 50,0 5,9 3,6 91,0 53,6 85,1 50,0 35,4 30,4 -5,0 64,6 69,6 25,4 8,0 9,2 57,0 42,1 30,4 3,0 9,9 43,9 33,3 17,2 17,1 58,2 48,8 37,3 11,2 29,9 44,3 7,9 9,2 7,9 1,2 6,7 6,9 8,2 20,0 0,4 74,6 92,0 90,8 43,0 57,9 69,6 97,0 90,1 56,1 66,7 82,8 82,9 41,8 51,2 62,7 88,8 70,1 55,7 16,1 41,0 24,9 83,9 59,0 24,2 12,8 -11,4 75,8 87,2 22,8 81,5 1,9 74,8 36,8 91,6 97,7 42,8 34,5 56,7 2,5 37,2 77,2 5,7 49,7 0,5 38,8 0,6 5,4 16,7 0,3 39,2 75,5 11,0 91,6 14,3 97,2 99,0 34,5 45,2 65,1 12,8 41,9 57,5 3,7 60,9 4,4 37,2 5,1 13,8 20,2 0,4 16,4 -6,0 9,1 16,8 -22,5 5,6 1,3 -8,3 10,7 8,4 10,3 4,7 -19,7 -2,0 11,2 3,9 -1,6 4,5 8,4 3,5 0,1 77,2 18,5 98,1 25,2 63,2 8,4 2,3 57,2 65,5 43,3 97,5 62,8 22,8 94,3 50,3 99,5 61,2 99,4 94,6 83,3 99,7 60,8 24,5 89,0 8,4 85,7 2,8 1,0 65,5 54,8 34,9 87,2 58,1 42,5 96,3 39,1 95,6 62,8 94,9 86,2 79,8 99,6 * I grupa dochodowa – gospodarstwa domowe, w których średni dochód rozporządzalny na 1 osobę wynosił poniżej 515 zł miesięcznie ** III grupa dochodowa – gospodarstwa domowe, w których średni dochód rozporządzalny na 1 osobę wynosił powyżej 1133 zł miesięcznie Źródło: jak w tab. 1 107 Dobrami częściej występującymi w uboższych gospodarstwach domowych były m.in. rower oraz pralka wirnikowa i wirówka elektryczna. Ponad 3/4 gospodarstw domowych z I grupy dochodowej było wyposażonych w rower, podczas gdy nasycenie w gospodarstwach domowych z większymi dochodami wynosiło 58%. W gospodarstwach domowych biedniejszych rower być może był częstszym, a czasem jedynym środkiem komunikacji – gospodarstwa domowe biedniejsze często zlokalizowane są na terenach wiejskich, na których rower jest częstszym środkiem transportu niż w miastach. Kolejnym dobrem o większym nasyceniu w gospodarstwach uboższych była pralka wirnikowa i wirówka elektryczna – nasycenie w gospodarstwach domowych należących do I grupy dochodowej wynosiło 37%, a w gospodarstwach domowych najzamożniejszych – 14%. Gospodarstwa domowe uboższe często stanowią osoby w podeszłym wieku, których część cechuje się trudniejszą sytuacji materialnej; są to też osoby mniej otwarte na nowoczesne dobra, stąd w gospodarstwach tych sprzęty starsze technologicznie, jak np. pralka wirnikowa. Na rolę dochodu w wyposażeniu gospodarstw domowych zwracają uwagę badania CBOS, w których stwierdzono, że wraz z poprawą sytuacji materialnej w gospodarstwach przybywa dóbr trwałego użytku. Stwierdzono także, że ich wyposażenie zmienia się wraz z rozwojem elektroniki, to znaczy staje się coraz bardziej urozmaicone w różnego rodzaju sprzęty i to, co do niedawna stanowiło wyznaczniki luksusu, staje się dostępniejsze dla większej rzeszy konsumentów. Według CBOS pralko-suszarka, zmywarka do naczyń, ciśnieniowy ekspres do kawy oraz klimatyzatory to urządzenia, w które gospodarstwa domowe wyposażone były niezbyt często, zwykle bowiem stanowiły przejaw dobrej kondycji materialnej ich posiadaczy. Posiadanie klimatyzacji najczęściej deklarowali respondenci najlepiej zarabiający. Posiadanie kamery wideo, faksu czy dzieł sztuki wiązało się z osiąganiem wysokich dochodów. Natomiast konsole do gier komputerowych znajdowały się prawie równie często w gospodarstwach osób o najniższych dochodach, jak i najwyższych (Szczepańska 2008). Z badania „Diagnoza społeczna 2007 r.” wynika, że dobrami najbardziej pożądanymi w 2007 r., na które gospodarstwa domowego nie mogły sobie pozwolić ze względów finansowych, były pralka automatyczna (59% gospodarstw), telewizor LCD lub plazma (58%) oraz samochód osobowy (53%). Od roku 2003 108 zaobserwowano także silny wzrost udziału gospodarstw, które nie mogły sobie pozwolić ze względów finansowych na zakup zmywarki do naczyń, przenośnego komputera oraz domku letniskowego. Natomiast w przypadku takich dóbr, jak telefon stacjonarny i pralka automatyczna, odsetek ten nieznacznie spadł. Zasobność w dobra trwałe a wielkość gospodarstwa domowego Następną po dochodach zmienną istotnie statystycznie różnicującą standard wyposażenia gospodarstwa domowego jest liczba osób w nim pozostających. Wartość średnia stosunku korelacyjnego wynosiła dla tej zależności 0,19. Największe wartości stosunków korelacyjnych między liczbą osób a dobrem trwałym odnotowano dla wieży hi-fi (0,34), drukarki (0,30), telefonu komórkowego prywatnego (0,52), roweru (0,45) oraz samochodu osobowego prywatnego (0,39) (tab. 27). Dalszej analizie poddano trzy typy gospodarstw domowych: jednoosobowe, trzyosobowe oraz pięcio- i więcej osobowe. Udział gospodarstw domowych posiadających sprzęt elektroniczny stopniowo wzrastał wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym, co szczególnie uwidocznia się w przypadku wieży hi-fi (stopień nasycenia w gospodarstwach jednoosobowych – 18%, stopień nasycenia w gospodarstwach pięcio- i więcej osobowych – 58%) (tab. 30), radiomagnetofonów z odtwarzaczami płyt kompaktowych (12% : 36%), magnetowidów i odtwarzaczy video (23% : 53%), aparatów fotograficznych innych niż cyfrowe (20% : 55%), odtwarzaczy DVD (12% : 41%), komputerów osobistych bez dostępu do Internetu (5% : 31%), drukarek (9% : 38%), telefonów komórkowych prywatnych (40% : 92%). Gospodarstwa domowe wieloosobowe były też lepiej wyposażone niż gospodarstwa jednoosobowe w pralki automatyczne, zamrażarki, kuchenki mikrofalowe, rowery, samochody osobowe prywatne i garaże. Wyjątek stanowiły odbiorniki radiowe, których stopień nasycenia był większy w gospodarstwach domowych jednoosobowych. Wyniki te są spójne z wynikami uzyskanymi z badań Diagnozy Społecznej (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001); gospodarstwa domowe jednoosobowe charakteryzowały automatyczne, się generalnie chłodziarki, mniejszym zamrażarki, poziomem kuchenki nasycenia mikrofalowe, magnetowidy, odtwarzacze płyt kompaktowych oraz samochody. 109 w pralki telewizory, Tabela 30. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre dobra trwałego użytkowania według wielkości gospodarstwa domowego w 2006 r. Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zestaw kina domowego Wieże hi-fi Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Radiomagnetofon Odtwarzacz MP3 Odtwarzacz płyt kompaktowych Odbiornik radiowy Magnetowid, odtwarzacz Odtwarzacz DVD Kamera wideo Aparat fotograficzny – cyfrowy Aparat fotograficzny – inny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Drukarka Telefon komórkowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Pralka i wirówka elektryczna Pralka automatyczna Odkurzacz elektryczny Chłodziarka Zamrażarka Kuchenka mikrofalowa Robot kuchenny Zmywarka do naczyń Maszyna do szycia Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy prywatny Samochód osobowy służbowy Garaż Domek letniskowy Działka rekreacyjna Kosiarka Glebogryzarka Źródło: jak w tab. 1 95,9 w % danej grupy gospodarstw domowych 99,7 4,1 99,4 0,6 5- i więcej osobowe (n=6117) 3-osobowe (n=7931) Gospodarstwa domowe nieposiadające danego dobra 1-osobowe (n=6049) 5- i więcej osobowe (n=6117) 3-osobowe (n=7931) Dobra trwałego użytkowania 1-osobowe (n=6049) Gospodarstwa domowe posiadające dane dobro 0,3 36,6 54,2 42,1 63,4 45,8 57,9 3,7 18,2 15,2 58,3 12,9 58,2 96,3 81,8 84,8 41,7 87,1 41,8 12,0 31,2 35,6 88,0 68,8 64,4 27,4 4,6 5,2 64,0 22,9 11,6 1,7 7,6 19,6 32,3 16,4 16,4 55,5 51,5 41,6 8,9 25,3 46,5 39,4 14,2 14,6 59,4 52,4 40,5 5,8 18,0 55,0 72,6 95,4 94,8 36,0 77,1 88,4 98,3 92,4 80,4 67,7 83,6 83,6 44,5 48,5 58,4 91,1 74,7 53,5 60,6 85,8 85,4 40,6 47,6 59,5 94,2 82,0 45,0 11,3 38,6 27,9 88,7 61,4 72,1 4,6 20,0 30,9 95,4 80,0 69,1 9,3 39,5 2,2 29,8 67,4 87,3 96,1 18,4 18,8 34,3 2,2 30,4 35,2 1,0 14,3 0,7 8,7 1,2 5,7 5,4 0,0 40,4 87,8 7,3 22,0 87,9 96,2 98,6 36,8 47,3 67,7 8,0 39,0 73,8 3,9 62,8 2,7 36,0 2,5 9,9 16,7 0,3 38,0 91,8 3,9 34,8 83,6 95,9 99,0 57,9 44,5 68,8 6,0 47,8 87,2 8,3 70,5 1,3 50,6 1,4 7,4 23,1 0,6 90,7 60,5 97,8 70,2 32,6 12,7 3,9 81,6 81,2 65,7 97,8 69,6 64,8 99,0 85,7 99,3 91,3 98,8 94,3 94,6 100,0 59,6 12,2 92,7 78,0 12,1 3,8 1,4 63,2 52,7 32,3 92,0 61,0 26,2 96,1 37,2 97,3 64,0 97,5 90,1 83,3 99,7 62,0 8,2 96,1 65,2 16,4 4,1 1,0 42,1 55,5 31,2 94,0 52,2 12,8 91,7 29,5 98,7 49,4 98,6 92,6 76,9 99,4 110 Piskiewicz (2004) udowadnia, że duży wpływ na stan wyposażenia gospodarstwa domowego ma obecność dzieci, potwierdzają to również wyniki Piekut (2006). Występowanie młodego pokolenia sprzyja wyposażeniu gospodarstwa w różnego rodzaju nowocześniejsze sprzęty związane z nauką oraz rozrywką. Niestety, jak zaznacza Piskiewicz, nie dotyczy to rodzin wielodzietnych. Niemczyk (2001) natomiast wskazuje, że wyposażenie gospodarstwa w sprzęt informacyjnorozrywkowy rośnie wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie, ale zależność tę obserwuje się wyłącznie w odniesieniu do odbiorników telewizyjnych. W zakresie pozostałych urządzeń zauważa się największy stan ich wyposażenia w gospodarstwach trzyosobowych. Z kolei w gospodarstwach liczniejszych poziom tego wyposażenia jest mniejszy niż w gospodarstwach trzyosobowych, ale większy niż w gospodarstwach jednoosobowych. Zasobność w dobra trwałe a wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Ciekawych spostrzeżeń dostarczyła analiza danych dotyczących zależności między poziomem wykształcenia a stanem wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe (średnia wartość stosunku korelacyjnego = 0,17) (tab. 27). Największe wartości stosunków korelacyjnych odnotowano w przypadku komputera osobistego z dostępem do Internetu (0,37), drukarki (0,33) i pralki automatycznej (0,31). Znacznie częstsze występowanie większości dóbr trwałych zaobserwowano w gospodarstwach domowych z wyższym wykształceniem głowy gospodarstwa. Różnice wskazań sięgały do około 50 punktów procentowych w przypadku komputerów z dostępem do Internetu i drukarek (tab. 31). Gospodarstwa domowe, w których głowa rodziny posiadała podstawowe wykształcenie, były znacznie mniej zasobne w nowoczesny sprzęt elektroniczny, tj. urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej i kablowej (udział gospodarstw domowych z głowami gospodarstwa posiadającymi podstawowe wykształcenie – 28%, a wykształcenie wyższe – 65%) (tab. 33), wieże hi-fi (24% : 60%), magnetowidy i odtwarzacze video (26% : 55%), odtwarzacze DVD (16% : 46%), cyfrowe aparaty fotograficzne (4% : 42%), komputery osobiste z dostępem do Internetu (6% i 59%), drukarki (9% : 57%). W grupie sprzętów audio-video jedynie odbiorniki radiowe występowały w większym nasyceniu w gospodarstwach domowych z głowami gospodarstwa legitymującymi się 111 podstawowym wykształceniem (67%) w porównaniu do gospodarstw domowych z głowami gospodarstwa z wyższym wykształceniem (56%). W sprzęt AGD zasobniejsze były gospodarstwa osób lepiej wykształconych, szczególnie w sprzęt nowoczesny, taki jak zmywarki (udział gospodarstw z głowami rodziny z podstawowym wykształceniem 1%, z wyższym wykształceniem 19%), kuchenki mikrofalowe (21% : 52%), pralki automatyczne (62% : 96%). Natomiast w gospodarstwach domowych z głowami gospodarstwa posiadającymi podstawowe wykształcenie spostrzeżono większe nasycenie w pralki wirnikowe i wirówki elektryczne (47% : 10%). Jednocześnie w gospodarstwach domowych z głowami rodziny z wyższym wykształceniem odnotowano znacznie większe nasycenie w przypadku samochodów osobowych prywatnych (31% : 70%), domków letniskowych (0,5% : 36%) i działek rekreacyjnych (6% : 15%). 112 Tabela 31. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre dobra trwałego użytkowania według poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w 2006 r. Dobra trwałego użytkowania Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zestaw kina domowego Wieża hi-fi Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Radiomagnetofon Odtwarzacz MP3 Odtwarzacz płyt kompaktowych Odbiornik radiowy Magnetowid, odtwarzacz Odtwarzacz DVD Kamera wideo Aparat fotograficzny – cyfrowy Aparat fotograficzny – inny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Drukarka Telefon komórkowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Pralka i wirówka elektryczna Pralka automatyczna Odkurzacz elektryczny Chłodziarka Zamrażarka Kuchenka mikrofalowa Robot kuchenny Zmywarka do naczyń Maszyna do szycia Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy prywatny Samochód osobowy służbowy Garaż Domek letniskowy Działka rekreacyjna Kosiarka Glebogryzarka Gospodarstwa domowe posiadające dane dobro, z głową rodziny posiadającą wykształcenie podstawowe wyższe (n=8199)* (n=5174) w % danej grupy gospodarstw domowych 98,2 98,0 Różnica w punktach procentowych** -0,2 Gospodarstwa domowe nieposiadające danego dobra, z głową rodziny posiadającą wykształcenie podstawyższe wowe w % danej grupy gospodarstw domowych 1,8 2,0 27,5 65,3 37,8 72,5 34,7 4,6 23,8 17,9 60,3 13,3 36,5 95,4 76,2 82,1 39,7 13,9 38,3 24,4 86,1 61,7 31,1 3,4 5,0 67,1 26,1 15,9 1,0 4,0 23,1 32,5 23,7 22,6 56,1 54,5 45,6 16,1 41,8 51,2 1,4 20,3 17,6 -11,0 28,4 29,7 15,1 37,8 28,1 68,9 96,6 95,0 32,9 73,9 84,1 99,0 96,0 76,9 67,5 76,3 77,4 43,9 45,5 54,4 83,9 58,2 48,8 6,1 58,7 52,6 93,9 41,3 9,7 16,3 6,6 90,3 83,7 8,5 50,4 0,7 47,0 62,1 87,7 97,4 38,1 20,9 42,1 1,0 39,8 66,8 3,9 30,7 0,2 22,8 0,5 5,5 11,4 0,2 56,5 86,5 16,0 9,7 95,5 97,9 98,9 32,3 51,5 71,0 18,8 37,2 61,6 3,1 69,7 5,8 39,6 35,8 14,6 16,4 0,4 48,0 36,1 15,3 -37,3 33,4 10,2 1,5 -5,8 30,6 28,9 17,8 -2,6 -5,2 -0,8 39,0 5,6 16,8 35,3 9,1 5,0 0,2 91,5 49,6 99,3 53,0 37,9 12,3 2,6 61,9 79,1 57,9 99,0 60,2 33,2 96,1 69,3 99,8 77,2 99,5 94,5 88,6 99,8 43,5 13,5 84,0 90,3 4,5 2,1 1,1 67,7 48,5 29,0 81,2 62,8 38,4 96,9 30,3 94,2 60,4 64,2 85,4 83,6 99,6 * do grupy gospodarstw z głowami gospodarstwa z podstawowym poziomem wykształcenia zaliczono również gospodarstwa z głowami gospodarstwa posiadającymi gimnazjalny poziom wykształcenia **Różnica w punktach procentowych = udział gospodarstw domowych posiadających dane dobro z głową gospodarstwa posiadającą wyższe wykształcenie – udział gospodarstw domowych posiadających dane dobro z głową gospodarstwa posiadającą podstawowe wykształcenie Źródło: jak w tab. 1 113 Potwierdzeniem i dopełnieniem uzyskanych wyników są badania przeprowadzone przez CBOS, w których również spostrzeżono, że pralki automatyczne, zamrażarki, samochody i rowery najrzadziej występowały w gospodarstwach osób najsłabiej wykształconych. Odtwarzacze płyt DVD i CD, komputery, radia oraz telefony komórkowe znajdowały się w gospodarstwach domowych na ogół tym częściej, im lepiej wykształceni byli badani. Wykształcenie odgrywało także rolę w przypadku posiadania magnetowidu i telefonu stacjonarnego. Generalnie w przedmioty elektroniki użytkowej częściej niż przeciętnie zasobniejsze były gospodarstwa domowe kadry kierowniczej i inteligencji, osób pracujących na własny rachunek, ale także uczniów i studentów. Posiadanie aparatów fotograficznych, magnetofonów oraz kuchenek mikrofalowych wiązało się z wykształceniem badanych: im było ono wyższe, tym częstsze były deklaracje posiadania wymienionych sprzętów. Także zbiory płyt DVD, CD, kaset wideo i książek badani mieli w swoich gospodarstwach domowych tym częściej, im lepiej byli wykształceni. Telewizję kablową i Internet respondenci mieli w swoich gospodarstwach tym częściej, im był wyższy poziom ich wykształcenia, dostęp do Internetu posiadało 11% gospodarstw osób z wykształceniem podstawowym i 75% z wyższym. Także posiadanie sprzętu sportowego i rekreacyjnego oraz sprzętu treningowo-rehabilitacyjnego było tym częstsze, im wyższe wykształcenie reprezentowali ankietowani. Gospodarstwa z osobami lepiej wykształconymi częściej niż pozostałe posiadały faks, kamerę wideo i konsolę do gier komputerowych, nieliczne posiadały także dzieła sztuki, choć generalnie niewiele gospodarstw domowych było wyposażonych w te dobra (Szczepańska 2008). Zasobność w dobra trwałe a faza cyklu rozwoju rodziny Poziom wyposażenia gospodarstw domowych zależy od wielu czynników społeczno-demograficznych. Posiadanie dóbr trwałych jest warunkowane także wiekiem głowy gospodarstwa domowego. Z wiekiem członków gospodarstwa związane jest pojęcie fazy cyklu rozwoju rodziny. Uwzględnienie tej cechy pozwoliło zauważyć, że jest to zmienna istotnie statystycznie różnicująca wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałe (wartość stosunku korelacyjnego = 0,19) (tab. 27). Największe wartości stosunków korelacyjnych między fazą cyklu rozwoju 114 rodziny a dobrami trwałymi posiadały wieża hi-fi (0,37), drukarka (0,35), telefon komórkowy prywatny (0,52) oraz rower (0,40). Dalszemu badaniu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe poddano dwie graniczne fazy rozwojowe, tj. I fazę reprezentowaną przez osoby młode, których wiek nie przekroczył 42 lat, oraz VI fazę, reprezentowaną przez osoby starsze, powyżej 60. roku życia. Gospodarstwa domowe osób starszych były zdecydowanie zasobniejsze w dobra popularne kilkanaście lat temu takie, jak odbiorniki radiowe (udział gospodarstw domowych reprezentujących I fazę – 36%, VI fazę – 72%), pralki wirnikowe i wirówki elektryczne (11% : 33%), radiomagnetofony (20% : 33%), które wypierane są obecnie przez dobra o lepszych parametrach technicznych, lepszych rozwiązaniach technologicznych i ergonomicznych, takie jak wieże hi-fi, radiomagnetofony z odtwarzaczami płyt kompaktowych czy pralki automatyczne (tab. 32). Gospodarstwa osób starszych były także lepiej wyposażone w zamrażarki (17% : 31%), maszyny do szycia (11% : 46%) i kosiarki (5% : 15%). W gospodarstwach z osobami młodymi było więcej dóbr bardziej nowoczesnych, takich jak zestawy kina domowego (udział gospodarstw domowych reprezentujących I fazę – 18%, VI fazę – 2%), wieże hi-fi (56% : 16%), radiomagnetofony z odtwarzaczami płyt kompaktowych (28% : 11%), odtwarzacze MP3 (23% : 1%), odtwarzacze płyt kompaktowych (19% : 4%) i odtwarzacze DVD (42% : 11%), cyfrowe aparaty fotograficzne (35% : 5%), komputery osobiste z dostępem do Internetu (48% : 6%), drukarki (39% : 7%) oraz telefony komórkowe prywatne (93% : 37%). 115 Tabela 32. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w dobra trwałego użytkowania według fazy cyklu rozwoju rodziny w 2006 r. Gospodarstwa domowe posiadające dane dobro Dobra trwałego użytkowania Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zestaw kina domowego Wieża hi-fi Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Radiomagnetofon Odtwarzacz MP3 Odtwarzacz płyt kompaktowych Odbiornik radiowy Magnetowid, odtwarzacz Odtwarzacz DVD Kamera wideo Aparat fotograficzny – cyfrowy Aparat fotograficzny – inny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Drukarka Telefon komórkowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Pralka i wirówka elektryczna Pralka automatyczna Odkurzacz elektryczny Chłodziarka Zamrażarka Kuchenka mikrofalowa Robot kuchenny Zmywarka do naczyń Maszyna do szycia Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy prywatny Samochód osobowy służbowy Garaż Domek letniskowy Działka rekreacyjna Kosiarka Glebogryzarka Źródło: jak w tab. 1 I faza VI faza (n=1851) (n=11058) w % danej grupy gospodarstw domowych Różnica w punktach procentowych między I i VI fazą Gospodarstwa domowe nieposiadające danego dobra I faza VI faza w % danej grupy gospodarstw domowych 93,7 98,6 -4,9 6,3 1,4 50,7 39,7 11 49,3 60,3 17,6 55,7 2,4 15,5 15,2 40,2 82,4 44,3 97,6 84,5 27,7 11,4 16,3 72,3 88,6 20,4 22,6 18,6 35,9 31,6 41,6 7,5 35,3 29,3 32,8 1,4 3,8 72,4 28,6 10,5 1,8 4,5 24,0 -12,4 21,2 14,8 -36,5 3 31,1 5,7 30,8 5,3 79,6 77,4 81,4 64,1 68,4 58,4 92,5 64,7 70,7 67,2 98,6 96,2 27,6 71,4 89,5 98,2 95,5 76,0 48,2 6,4 41,8 51,8 93,6 15,7 4,1 11,6 84,3 95,9 39,2 93,0 11,3 10,9 79,6 89,7 96,1 17,0 40,1 46,5 6,6 11,4 42,4 1,8 43,9 4,0 12,8 1,2 3,5 4,1 0,1 6,5 37,2 0,6 33,1 74,4 92,4 98,2 31,3 20,9 44,4 2,5 45,5 50,1 2 29,2 0,1 22,3 2,4 9,9 11,8 0,1 32,7 55,8 10,7 -22,2 5,2 -2,7 -2,1 -14,3 19,2 2,1 4,1 -34,1 -7,7 -0,2 14,7 3,9 -9,5 -1,2 -6,4 -7,7 0,0 60,8 7,0 88,7 89,1 20,4 10,3 3,9 83,0 59,9 53,5 93,4 88,6 57,6 98,2 56,1 96,0 87,2 98,8 96,5 95,9 99,9 93,5 62,8 99,4 66,9 25,6 7,6 1,8 68,7 79,1 55,6 97,5 54,5 49,9 98,0 70,8 99,9 77,7 97,6 90,1 88,2 99,9 116 Faza cyklu rozwoju rodziny ma duże znaczenie przy wyposażeniu mieszkania w wieże hi-fi, odtwarzacze DVD, telefony komórkowe i komputery osobiste; te nowoczesne sprzęty w znacząco większym nasyceniu zaobserwowano w gospodarstwach osób młodych aniżeli starszych. Więcej gospodarstw domowych osób starszych wyposażonych było w odbiorniki radiowe, pralki i wirówki elektryczne oraz maszyny do szycia, czyli urządzenia starszej generacji. Według danych CBOS pralki automatyczne oraz zamrażarki najrzadziej występowały w gospodarstwach osób najstarszych. W gospodarstwach domowych osób mających co najmniej 55 lat, a także emerytów i rencistów, rzadziej niż przeciętnie występowały także samochody i rowery oraz odtwarzacze płyt DVD i CD, komputery, radia i telefony komórkowe. Natomiast częściej osoby powyżej 54. roku życia posiadały telefon stacjonarny. Zasobność w aparaty fotograficzne, magnetofony oraz kuchenki mikrofalowe znacznie częściej deklarowali respondenci poniżej 54. roku życia. Podobnie jeśli chodzi o zbiory płyt DVD, CD, kaset wideo i książek najrzadziej deklarowali ich posiadanie osoby powyżej. 64 roku życia. W telewizję kablową i satelitarną rzadziej wyposażone były gospodarstwa osób starszych. Sprzętem sportowym i rekreacyjnym dysponowały częściej osoby młode i w średnim wieku niż starsze. Podobnie było ze sprzętem treningowo-rehabilitacyjnym, choć – jak zauważono – posiadanie go było słabiej powiązane z wiekiem (Szczepańska 2008). Jednak – jak zauważa Banasiak (2005) – stan wyposażenia mieszkań ludzi starszych, który wypada niekorzystnie z uwagi na przestarzały sprzęt RTV czy AGD, to w subiektywnych ocenach tej grupy przedstawia się relatywnie dobrze. Na podstawie danych uzyskanych z badania Diagnozy Społecznej (Gutkowska, Ozimek, Laskowski 2001) stwierdzono, że młode bezdzietne małżeństwa miały gorszy niż przeciętny wskaźnik wyposażenia w takie dobra trwałe, jak telewizory, chłodziarki, radioodbiorniki. Jednocześnie wyższe wskaźniki nasycenia spostrzeżono w przypadku sprzętów służących rozrywce, spędzaniu wolnego czasu, a także częstsze posiadanie komputerów. W badaniu tym podkreślono też stosunkowo niekorzystny standard wyposażenia w gospodarstwach domowych osób starszych, zaobserwowano tam niższy poziom wyposażenia w nowoczesny sprzęt, taki jak kuchenki mikrofalowe i zmywarki oraz sprzęt służący domowej rozrywce, odtwarzacze płyt kompaktowych i magnetowidy. 117 Przy wątku wyposażenia gospodarstw w dobra trwałe w zależności od wieku badanych warto zwrócić uwagę na rolę dzieci i młodzieży w kształtowaniu wyposażenia. W literaturze przedmiotu podkreśla się, że dzieci coraz częściej uczestniczą w zakupach, a nawet mogą przesądzać o zakupie wielu produktów rodzinnych, w szczególności innowacyjnych technicznie (Dąbrowska 2006). Zasobność w dobra trwałe a lokalizacja gospodarstwa domowego Uwzględnienie klasy miejscowości zamieszkania badanych gospodarstw domowych pozwoliło zauważyć, że jest to zmienna słabiej różnicująca wyposażenie w dobra trwałe; siłę wpływu tej zmiennej odzwierciedla wartość stosunku korelacji wynosząca 0,13 (tab. 27). Relatywnie silniejsze związki między klasą miejscowości a dobrami trwałymi ujawniły się w przypadku urządzania do odbioru telewizji kablowej i satelitarnej (stosunek korelacyjny = 0,30), komputera osobistego z dostępem do Internetu (0,24), pralki i wirówki elektrycznej (0,31), pralki automatycznej (0,20), zamrażarki (0,33), roweru (0,30), garażu (0,30) oraz kosiarki (0,20). W gospodarstwach domowych zlokalizowanych w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców odnotowano zdecydowanie większe nasycenie w takie przedmioty jak urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej lub kablowej (udział gospodarstw domowych zlokalizowanych w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców – 60%, na wsi – 30%) (tab. 33), cyfrowy aparat fotograficzny (29% : 13%), odtwarzacz MP3 (23% : 8%), drukarka (39% : 25%). W gospodarstwach domowych zlokalizowanych w największych miastach zaobserwowano także posiadanie nowocześniejszych urządzeń i sprzętów niż na wsiach. W pralkę automatyczną wyposażonych było 91% gospodarstw domowych zlokalizowanych w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców, podczas gdy na wsiach była ona w posiadaniu 3/4 gospodarstw domowych, ale za to gospodarstwa zlokalizowane na trenach wiejskich były zasobniejsze w pralki wirnikowe i wirówki elektryczne (42%) w porównaniu do gospodarstw zlokalizowanych w miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców (9%). 118 Tabela 33. Udział gospodarstw domowych wyposażonych w niektóre dobra trwałego użytkowania według klasy miejscowości zamieszkania w 2006 r. Gospodarstwa domowe posiadające dane dobro, zlokalizowane Dobra trwałego użytkowania w miastach ponad 500 tys. mieszkańców (n=4559) na wsiach (n=158 12) w % danej grupy gospodarstw domowych 97,2 99,0 Różnica w punktach procentowych Gospodarstwa domowe nieposiadające danego dobra, zlokalizowane w miastach ponad 500 tys. na wsiach mieszkańców w % danej grupy gospodarstw domowych 2,8 1,0 -1,8 Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub 56,9 43,1 30,3 26,6 69,7 kablowej 12,7 2,8 87,3 Zestaw kina domowego 9,9 90,1 52,8 47,2 Wieża hi-fi 41,7 11,1 58,3 Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt 31,4 7,1 68,6 24,3 75,7 kompaktowych 28,6 -7,5 71,4 Radiomagnetofon 36,1 63,9 21,9 78,1 Odtwarzacz MP3 8,2 13,7 91,8 18,9 9,4 81,1 Odtwarzacz płyt kompaktowych 9,5 90,5 52,0 48,0 Odbiornik radiowy 68,9 -16,9 31,1 46,6 4,3 53,4 Magnetowid, odtwarzacz 42,3 57,7 38,6 9,7 61,4 Odtwarzacz DVD 28,9 71,1 11,0 7,0 89,0 Kamera wideo 4,0 96,0 29,1 70,9 Aparat fotograficzny – cyfrowy 12,9 16,2 87,1 46,1 6,1 53,9 Aparat fotograficzny – inny 40,0 60,0 Komputer osobisty z dostępem do 46,1 53,9 16,8 29,3 83,2 Internetu Komputer osobisty bez dostępu do 13,7 -7,5 86,3 21,2 78,8 Internetu 38,9 61,1 Drukarka 25,2 13,7 74,8 79,6 7,7 20,4 Telefon komórkowy prywatny 71,9 28,1 12,3 9,7 87,7 Telefon komórkowy służbowy 2,6 97,4 8,6 91,4 Pralka i wirówka elektryczna 41,9 -33,3 58,1 90,5 16,6 9,5 Pralka automatyczna 73,9 26,1 95,6 3,2 4,4 Odkurzacz elektryczny 92,4 7,6 98,5 0,3 1,5 Chłodziarka 98,2 1,8 17,7 82,3 Zamrażarka 56,1 -38,4 43,9 39,3 2,8 60,7 Kuchenka mikrofalowa 36,5 63,5 58,5 -1,4 41,5 Robot kuchenny 59,9 40,1 11,1 6,8 88,9 Zmywarka do naczyń 4,3 95,7 37,1 -7,6 62,9 Maszyna do szycia 44,7 55,3 43,9 56,1 Rower (bez dziecięcego) 84,5 -40,6 15,5 1,5 -5,7 98,5 Motocykl, skuter, motorower 7,2 92,8 45,7 54,3 Samochód osobowy prywatny 62,1 -16,4 37,9 4,7 3,7 95,3 Samochód osobowy służbowy 1,0 99,0 13,5 86,5 Garaż 49,3 -35,8 50,7 7,7 7,3 92,3 Domek letniskowy 0,4 99,6 14,1 8,0 85,9 Działka rekreacyjna 6,1 93,9 11,5 88,5 Kosiarka 25,3 -13,8 74,7 0,1 -0,2 99,9 Glebogryzarka 0,3 99,7 *** Różnica w punktach procentowych = udział gospodarstw domowych zlokalizowanymi w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców wyposażonych w dane dobro – udział gospodarstw zlokalizowanych na wsiach posiadających dane dobro Źródło: jak w tab. 1 119 Gospodarstwa domowe miejskie w porównaniu z wiejskimi posiadały znacznie większy dostęp do Internetu – w komputer osobisty z dostępem do Internetu wyposażonych było 46% gospodarstw miejskich i 17% gospodarstw zlokalizowanych na wsiach. Zaś gospodarstwa domowe wiejskie częściej wyposażone były w komputer osobisty bez dostępu do Internetu (21%) w porównaniu do gospodarstw z największych miast (14%). Znacznie wyższy poziom nasycenia w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach odnotowano także w przypadku takich dóbr jak zamrażarki, rowery, samochody osobowe prywatne oraz garaże. Różnice w punktach procentowych sięgały od 16 do 41. Z badań CBOS wynika, że pralki automatyczne trudniej znaleźć w wiejskich gospodarstwach, natomiast zamrażarki występują tam częściej niż w pozostałych gospodarstwach domowych. Prawie wszyscy rolnicy deklarują posiadanie zamrażarki. Takie środki transportu, jak samochody i rowery, częściej można spotkać w gospodarstwach domowych wiejskich niż miejskich. Wykazano także, że w im większej miejscowości mieszkali ankietowani przez CBOS, tym ich gospodarstwa domowe były zasobniejsze w zbiory płyt DVD i CD, kaset wideo i książek. Telefony komórkowe i stacjonarne oraz komputery i odtwarzacze płyt kompaktowych, znacznie rzadziej posiadali mieszkańcy wsi. Także posiadaczy cyfrowych aparatów fotograficznych było tym więcej, im większa była miejscowość. Telewizję kablową i dostęp do Internetu respondenci posiadali tym częściej, im większa była miejscowość, którą zamieszkiwali, co – jak podkreśla Szczepańska – w pewnym stopniu należy wiązać z rozwojem sieci telekomunikacyjnej. Klimatyzacja była dość rzadko spotykana, dlatego trudno oceniać społeczne zróżnicowanie jej występowania, zauważono jednak, że częściej niż przeciętnie była w domach osób pracujących na własny rachunek poza rolnictwem oraz mieszkańców największych miast. Zmywarki do naczyń znajdowały się przede wszystkim w wielkomiejskich gospodarstwach domowych mieszkańców. Posiadanie kamery wideo, faksu czy dzieł sztuki wiązało się też zazwyczaj, obok osiągania wysokich dochodów, z zamieszkiwaniem raczej w większym mieście niż na wsi (Szczepańska 2008). Natomiast z badania przeprowadzonego przez GUS w 2007 r. wynikło, że udział gospodarstw domowych wyposażonych w komputer był większy w większych 120 miastach, aniżeli na wsiach. W miastach o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy 60% gospodarstw domowych było wyposażonych w komputer, w miastach do 100 tysięcy mieszkańców sprzęt ten posiadało około 55%, a na wsiach 46% gospodarstw (Wykorzystanie technologii…). Jak podkreśla Gutkowska (2003), w latach dziewięćdziesiątych XX wieku nastąpił wyraźny postęp w poziomie wyposażenia wiejskich gospodarstw domowych. Zauważono poprawę wyposażenia w sprzęty technicznie lepsze, które wytyczają nowe wzorce zachowań konsumpcyjnych. Ludność wiejska dąży do unowocześnia swych gospodarstw domowych. Pojawienie się szerokiego asortymentu dóbr trwałych, które dotychczas były nieosiągalne i nieznane, wpłynęło na wzrost zapotrzebowania gospodarstw domowych na te dobra. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdzono, że zdecydowanie największą rolę w wyjaśnianiu różnic w wyposażeniu gospodarstw domowych odgrywa dochód gospodarstwa domowego. Mniejsze znaczenie pełnią takie zmienne, jak faza cyklu rozwoju rodziny oraz wykształcenie głowy gospodarstwa domowego. Rezultaty te potwierdzają badania Poczty i Michoty-Katulskiej (2007), w których stwierdzono, że decydującą determinantą wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania jest dochód. Jednocześnie autorzy wskazują na dodatkowe zmienne odgrywające znaczącą rolę w zasobności gospodarstw w dobra trwałe, a mianowicie styl życia oparty bądź to na bieżącej konsumpcji, bądź przeciwnie – na chęci inwestowania w gospodarstwo domowe i skłonności do oszczędzania kosztem braku zakupów nowoczesnych dóbr trwałego użytkowania. 121 11. ZASTOSOWANIE ANALIZY KANONICZNEJ W WYJAŚNIANIU ZMIENNOŚCI W WYPOSAŻENIU W DOBRA TRWAŁE W POLSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH W poniższej części przeprowadzona została analiza kanoniczna w celu wyjaśnienia hierarchii czynników wpływających na zmienność gospodarstw domowych w zakresie wyposażenia w dobra trwałego użytkowania. Objaśnienia wstępne Kolejnym etapem analizy była ocena poziomu wyposażenia polskich gospodarstw domowych w dobra trwałe z zastosowaniem metody korelacji kanonicznej. Analizą objęto 39 zmiennych niezależnych i 35 zmiennych zależnych. Zmienne niezależne stanowiły te same zmienne, co przy badaniu zmienności wydatków w gospodarstwach domowych. Wyniki W ramach analizy kanonicznej wyłoniono 35 pierwiastków kanonicznych. Wariancja wyodrębniona, czyli zmienność cech objęta modelem kanonicznym, wynosiła 100% po stronie zmiennych zależnych i 93% po stronie zmiennych niezależnych (tab. 34). Całkowita redundancja natomiast wynosiła 14% po stronie zmiennych zależnych i 12% po stronie zmiennych niezależnych. Z wyłonionych 35 pierwiastków, istotne statystycznie (p<0,05) były 22. Korelacja pierwszego pierwiastka wynosiła 0,59, drugiego 0,46, a trzeciego 0,23 (wykr. 14). Korelacja kanoniczna ostatniego istotnego pierwiastka wynosiła 0,04. Z analizy I pierwiastka kanonicznego wynikło, że największe wagi kanoniczne posiadały zmienne (tab. 35): • po stronie zmiennych niezależnych: liczba osób w gospodarstwie domowym (0,56), liczba dzieci na utrzymaniu (-0,33), wiek głowy gospodarstwa domowego (-0,28), przynależność gospodarstw do grupy pracowników na stanowiskach nierobotniczych (0,27), • a po stronie zmiennych zależnych dobra trwałego użytkowania, takie jak prywatny telefon komórkowy (0,35), komputer osobisty z dostępem (0,26) i bez dostępu do Internetu (0,17). 122 Tabela 34. Zestawienie liczby i rodzaju zmiennych zależnych i niezależnych oraz wartości wariancji wyodrębnionej i całkowitej redundancji Liczba i rodzaj zmiennych Zmienne niezależne (lewy zbiór) Liczba osób w gospodarstwie domowym Klasa miejscowości zamieszkania (5 zmiennych 01) Liczba dzieci na utrzymaniu Wiek głowy gospodarstwa domowego Dochód rozporządzalny na osobę Grupa społeczno – zawodowa (6 zmiennych 0-1) Typ biologiczny gospodarstwa domowego (10 zmiennych 0-1) Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (4 zmienne 0-1) Płeć głowy gospodarstwa domowego – mężczyzna (1 zmienna 0-1) Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego (4 zmienne 0-1) Faza cyklu rozwoju rodziny (5 zmiennych 0-1) Efekty Wyszczególnienie Liczba zmiennych Wariancja wyodrębniona Całkowita redundancja Źródło: jak w tab. 1 Zmienne zależne (prawy zbiór) Odbiornik telewizyjny Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Zestaw kina domowego Zestaw do odbioru, nagrywania i odtwarzania dźwięku (wieża) Radiomagnetofon z odtwarzaczem płyt kompaktowych Radiomagnetofon Odtwarzacz MP3 Odtwarzacz płyt kompaktowych Odbiornik radiowy Magnetowid, odtwarzacz Odtwarzacz DVD Kamera wideo Aparat fotograficzny – cyfrowy Aparat fotograficzny – inny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Drukarka Telefon komórkowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Pralka i wirówka elektryczna Pralka automatyczna Odkurzacz elektryczny Chłodziarka Zamrażarka Kuchenka mikrofalowa Robot kuchenny Zmywarka do naczyń Maszyna do szycia Rower (bez dziecięcego) Motocykl, skuter, motorower Samochód osobowy prywatny Samochód osobowy służbowy Garaż Domek letniskowy Działka rekreacyjna Lewy zbiór Prawy zbiór 39 93% 12% 35 100% 14% Pamiętając o największym znaczeniu I pierwiastka w całym modelu kanonicznym można uznać, że najważniejsza zależność zaszła pomiędzy liczbą 123 osób w gospodarstwie domowym oraz faktem utrzymywania się z pracy najemnej a posiadaniem prywatnego telefonu komórkowego i komputera osobistego z dostępem do Internetu. Aby tę zależność wyjaśnić należy przyjrzeć się ładunkom czynnikowym, które są kolejnym źródłem danych o zmiennej kanonicznej. Dla I pierwiastka największe ładunki posiadały: • po stronie zmiennych niezależnych: wiek głowy gospodarstwa domowego (-0,62), liczba osób w gospodarstwie domowym (0,59), przynależność do grupy gospodarstw z najniższym poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa domowego (-0,50), liczba dzieci na utrzymaniu (0,50) oraz przynależność do grupy pracowników na stanowiskach nierobotniczych (0,48), • po stronie zmiennych zależnych: prywatny telefon komórkowy (0,77), komputer osobisty z dostępem do Internetu (0,62), wieża (0,59) oraz prywatny samochód osobowy (0,59). Na podstawie tych wartości można stwierdzić, że im niższy wiek oraz wyższy poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego, a także fakt pozostawania w grupie gospodarstw domowych pracowników na stanowiskach nierobotniczych, tym częstsze posiadanie prywatnego telefonu komórkowego, komputera osobistego z dostępem do Internetu, wieży hi-fi oraz prywatnego samochodu osobowego. Wykr. 14. Wartości korelacji kanonicznych dla pierwszych siedmiu pierwiastków kanonicznych w badaniu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe Źródło: jak przy wykr. 1 124 W I pierwiastku dostrzeżono także redundancję w przypadku zmiennych liczba osób i liczba dzieci na utrzymaniu w gospodarstwie domowym, co potwierdza wcześniejsze stwierdzenia o bardziej rozmyślnym doborze zmiennych do analizy. Choć – jak się wydaje – zmienna liczba dzieci niekoniecznie powinna być usunięta z modelu, ponieważ nie zawsze większa liczba osób w gospodarstwie domowym wiąże się z większą liczbą dzieci na utrzymaniu. Tabela 35. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla I pierwiastka kanonicznego w badaniu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Liczba osób w gospodarstwie Gospodarstwa pracowników na stanowiskach nierobotniczych Gospodarstwa pracujących na własny rachunek Dochód rozporządzalny na osobę IV faza cyklu rozwoju rodziny Gospodarstwa domowe z 2 dzieci na utrzymaniu Gospodarstwa pracowników na stanowiskach robotniczych Gospodarstwa domowe z 1 dzieckiem na utrzymaniu Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego: żonaty II faza cyklu rozwoju rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: zasadnicze zawodowe Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne Wiek głowy gospodarstwa domowego Liczba dzieci na utrzymaniu Zmienne zależne Telefon komórkowy prywatny Komputer osobisty z dostępem do Internetu Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Samochód osobowy prywatny Telefon komórkowy służbowy Zestaw do odbioru, nagrywania i odtwarzania dźwięku (wieża) Aparat fotograficzny – inny niż cyfrowy Źródło: jak w tab. 1 Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,59 0,56 0,48 0,27 0,30 0,18 0,46 0,34 0,22 0,22 0,16 0,16 0,18 0,14 0,26 -0,14 0,17 0,13 -0,11 -0,12 0,03 -0,14 -0,50 -0,22 -0,62 0,50 -0,28 -0,33 0,77 0,62 0,29 0,59 0,31 0,35 0,26 0,17 0,16 0,13 0,59 0,12 0,39 0,11 Największe wagi kanoniczne dla II pierwiastka posiadały (tab. 36): • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do grupy gospodarstw domowych zlokalizowanych na wsi (z wagą 0,56), liczba osób w gospodarstwie domowym (0,37), przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej – rolnicy (0,25) oraz przynależność do grupy gospodarstw domowych zlokalizowanych w miastach z ponad 500 000 mieszkańców (-0,19), 125 • po stronie zmiennych zależnych: rower (0,42), zamrażarka (0,32), garaż (0,25), komputer osobisty z dostępem do Internetu (-0,21), pralka i wirówka elektryczna (0,21). Największe wartości ładunków czynnikowych zaobserwowano dla: • zmiennych niezależnych: przynależność do grupy gospodarstw domowych zlokalizowanych na wsi (0,83), liczba osób w gospodarstwie domowym (0,54), przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej – rolnicy (0,50) oraz przynależność do grupy gospodarstw domowych zlokalizowanych w miastach z ponad 500 000 mieszkańców (-0,47), • zmiennych zależnych: rower (0,58), zamrażarka (0,58), garaż (0,52), pralka i wirówka elektryczna (0,45). Tabela 36. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla II pierwiastka kanonicznego w badaniu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Lokalizacja gospodarstwa domowego: wieś Liczba osób w gospodarstwie domowym Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy II faza cyklu rozwoju rodziny Lokalizacja gospodarstwa domowego: miasta z 200-500 tys. mieszkańców Liczba dzieci na utrzymaniu Lokalizacja gospodarstwa domowego: miasta z 500 000 mieszkańców i więcej Zmienne zależne Rower (bez dziecięcego) Zamrażarka Garaż Pralka i wirówka elektryczna Samochód osobowy prywatny Telefon komórkowy prywatny Aparat fotograficzny – cyfrowy Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Komputer osobisty z dostępem do Internetu Źródło: jak w tab. 1 Z wartości wag kanonicznych i ładunków Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,83 0,54 0,50 -0,12 0,56 0,37 0,25 -0,13 -0,33 -0,13 0,33 -0,15 -0,47 -0,19 0,58 0,58 0,52 0,45 0,38 0,13 -0,21 -0,34 -0,30 0,42 0,32 0,25 0,21 0,19 0,10 -0,14 -0,18 -0,21 czynnikowych wynika, że gospodarstwa domowe zlokalizowane na wsiach, z większą liczbą osób i większą liczbą dzieci na utrzymaniu, wykazywały silniejszy związek z takimi dobrami, jak rowery, zamrażarki, garaże, pralki i wirówki elektryczne, prywatne samochody osobowe. Natomiast w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w miastach z ponad 500 000 mieszkańców można się spodziewać większej zasobności w 126 komputery osobiste z dostępem do Internetu, urządzenia do odbioru telewizji satelitarnej i kablowej oraz cyfrowe aparaty fotograficzne. Największe wartości wag kanonicznych dla III pierwiastka odnotowano dla następujących zmiennych (tab. 37): • niezależnych: wiek głowy gospodarstwa domowego (-0,39), dochód rozporządzalny na osobę (-0,34), przynależność do grupy gospodarstw domowych, w których głowa rodziny posiada podstawowe wykształcenie (0,32), przynależność do grupy pracujących na własny rachunek (-0,30), • zależnych: prywatny telefon komórkowy (0,51), prywatny samochód osobowy (-0,40), komputer osobisty bez dostępu do Internetu (0,25), garaż (-0,24). Największymi ładunkami czynnikowymi dla III pierwiastka cechowały się: • po stronie zmiennych niezależnych: dochód rozporządzalny (-0,54), przynależność do grupy gospodarstw domowych bez dzieci na utrzymaniu (-0,46), wiek głowy gospodarstwa domowego (-0,43), przynależność do grupy gospodarstw domowych, w których głowa rodziny posiada wyższe wykształcenie (-0,37), przynależność do grupy pracujących na własny rachunek (-0,28), • po stronie zmiennych zależnych: garaż (-0,45), prywatny samochód osobowy (-0,43), zmywarka do naczyń (-0,34), prywatny telefon komórkowy (0,32) oraz odbiornik radiowy (-0,30). Z wartości wag kanonicznych i ładunków czynnikowych wynikło, że wyposażenie gospodarstw domowych w prywatny telefon komórkowy oraz komputer osobisty bez dostępu do Internetu częstsze było w gospodarstwach domowych osób młodszych oraz w gospodarstwach domowych z niższym poziomem wykształcenia głowy gospodarstwa. Natomiast zasobność gospodarstwa domowego w garaż, prywatny samochód osobowy, zmywarkę do naczyń, radioodbiornik wiązać można z większym dochodem rozporządzalnym na osobę, starszym wiekiem i wyższym wykształceniem głowy gospodarstwa domowego oraz faktem utrzymywania się z emerytury lub pracy na własny rachunek. 127 Tabela 37. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla III pierwiastka kanonicznego w badaniu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Ładunki czynnikowe Wagi kanoniczne 0,15 0,32 0,22 0,19 0,02 0,17 0,17 0,16 0,22 0,11 0,09 0,15 -0,46 -0,37 -0,36 -0,04 -0,10 -0,02 -0,27 -0,28 -0,54 -0,43 0,10 0,10 -0,14 -0,19 -0,19 -0,19 -0,21 -0,23 -0,26 -0,30 -0,34 -0,39 0,32 0,24 0,09 0,13 -0,13 -0,24 -0,24 -0,24 -0,19 -0,25 -0,26 -0,22 -0,30 -0,34 -0,45 -0,43 0,51 0,25 0,19 0,18 0,11 -0,10 -0,11 -0,12 -0,13 -0,13 -0,14 -0,18 -0,19 -0,20 -0,24 -0,40 Zmienne niezależne Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: zasadnicze zawodowe I faza cyklu rozwoju rodziny Gospodarstwa domowe z 1 dzieckiem na utrzymaniu Gospodarstwa samotnych matek z dziećmi na utrzymaniu i innymi osobami Gospodarstwa domowe z 2 dzieci na utrzymaniu Gospodarstwa domowe z 3 dzieci na utrzymaniu Gospodarstwa domowe bez dzieci na utrzymaniu Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: wyższe Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Lokalizacja gospodarstwa domowego: wieś Grupa społeczno-ekonomiczna: rolnicy II faza cyklu rozwoju rodziny Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego: panna / kawaler Grupa społeczno-ekonomiczna: pracujący na własny rachunek Dochód rozporządzalny na osobę Wiek głowy gospodarstwa domowego Zmienne zależne Telefon komórkowy prywatny Komputer osobisty bez dostępu do Internetu Rower (bez dziecięcego) Zestaw do odbioru, nagrywania i odtwarzania dźwięku (wieża) Komputer osobisty z dostępem do Internetu Pralka automatyczna Domek letniskowy Kamera wideo Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Samochód osobowy służbowy Maszyna do szycia Aparat fotograficzny – cyfrowy Odbiornik radiowy Zmywarka do naczyń Garaż Samochód osobowy prywatny Źródło: jak w tab. 1 Największe wartości wag kanonicznych dla IV pierwiastka posiadały (tab. 38): • po stronie zmiennych niezależnych: liczba osób w gospodarstwie domowy, przynależność do grupy gospodarstw zlokalizowanych na wsiach, liczba dzieci na utrzymaniu, przynależność do grupy emerytów (z wagą ponad +/-0,32), • po stronie zmiennych zależnych: odbiornik telewizyjny, maszyna do szycia, prywatny telefon komórkowy (z wagą +/- 0,32). 128 Zaś największe wartości ładunków czynnikowych miały: • po stronie zmiennych niezależnych: przynależność do I fazy cyklu rozwoju rodziny, wiek głowy gospodarstwa domowego, przynależność do II fazy cyklu rozwoju rodziny oraz IV faza cyklu rozwoju rodziny, • po stronie zmiennych zależnych: odbiornik telewizyjny, maszyna do szycia, pralka automatyczna, urządzenie do odbioru telewizji satelitarnej i kablowej, a także odkurzacz elektryczny. Tabela 38. Największe wartości wag kanonicznych oraz odpowiadające im wartości ładunków czynnikowych dla IV pierwiastka kanonicznego w badaniu wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe (uporządkowane według malejących wartości wag kanonicznych) Wyszczególnienie Zmienne niezależne Lokalizacja gospodarstwa domowego: wieś Liczba dzieci na utrzymaniu I faza cyklu rozwoju rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: podstawowe i gimnazjalne II faza cyklu rozwoju rodziny Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego: wyższe Gospodarstwo domowe z 2 dzieci na utrzymaniu Gospodarstwo domowe z 1 dzieckiem na utrzymaniu Płeć głowy gospodarstwa domowego: mężczyzna Grupa społeczno-ekonomiczna: pracujący na własny rachunek Stan cywilny głowy gospodarstwa domowego: kawaler / panna Wiek głowy gospodarstwa domowego IV faza cyklu rozwoju rodziny Grupa społeczno-ekonomiczna: pracownicy na stanowiskach robotniczych Grupa społeczno-ekonomiczna: emeryci Liczba osób w gospodarstwie domowym Zmienne zależne Aparat fotograficzny - cyfrowy Samochód osobowy prywatny Odtwarzacz DVD Zestaw kina domowego Samochód osobowy służbowy Kamera wideo Zmywarka do naczyń Działka rekreacyjna Odkurzacz elektryczny Odbiornik radiowy Pralka automatyczna Urządzenie do odbioru TV satelitarnej lub kablowej Telefon komórkowy prywatny Maszyna do szycia Odbiornik telewizyjny Źródło: jak w tab. 1 129 Ładunki czynnikowe Waga kanoniczna 0,35 0,03 0,42 0,53 0,33 0,32 0,15 0,28 0,39 0,22 0,16 0,21 0,11 0,27 -0,16 -0,42 -0,31 0,23 0,17 0,16 0,15 0,15 0,14 -0,16 -0,17 -0,18 -0,11 -0,28 -0,27 -0,22 -0,32 -0,55 0, 24 0,07 0,11 0,15 0,22 0,18 0,17 -0,21 -0,30 -0,26 -0,34 -0,33 -0,25 -0,42 -0,51 0,23 0,21 0,16 0,14 0,13 0,12 0,11 -0,11 -0,14 -0,20 -0,26 -0,29 -0,32 -0,33 -0,46 Z analizy IV pierwiastka kanonicznego wynika, że pozostawanie w grupie gospodarstw młodszych, to znaczy reprezentujących I lub II fazę cyklu rozwoju rodziny, lokalizacja gospodarstw domowych na wsi oraz utrzymywanie się z pracy na własny rachunek i posiadanie przez głowę gospodarstwa domowego wyższego wykształcenia, statystycznie wiązać można z częstszym wyposażeniem w cyfrowy aparat fotograficzny, służbowy samochód osobowy, kamerę wideo, zestaw kina domowego, odtwarzacz DVD. Na tej podstawie można stwierdzić, że gospodarstwa osób młodszych zasobniejsze były w nowoczesny sprzęt elektroniczny, a w gospodarstwach domowych osób starszych, z większą liczbą osób, zasobność w te urządzenia była mniejsza. Zaobserwowano również, że w gospodarstwach osób starszych częściej pojawiały się w wyposażeniu maszyny do szycia. Podsumowanie Zastosowanie analizy kanonicznej umożliwiło statystyczne wyjaśnienie zmienności w zakresie wyposażenia w dobra trwałe gospodarstw domowych. Stwierdzono, że liczba osób i liczba dzieci to najważniejsze czynniki grupujące zmienne źródłowe, jeśli chodzi o wyposażenie gospodarstw domowych. Znaczącą rolę pełnią też klasa miejscowości zamieszkania oraz wiek głowy gospodarstwa domowego. I pierwiastek kanoniczny wskazał, że większa liczba osób w gospodarstwie domowym, w tym większa liczba dzieci, łączy się statystycznie z większą zasobnością gospodarstwa w telefon komórkowy oraz komputer z dostępem do Internetu. II pierwiastek ukazał, że lokalizacja gospodarstwa domowego na wsi statystycznie zwiększa szansę na posiadanie roweru oraz zamrażarki. W III pierwiastku wyjaśniono, że im wyższy wiek głowy gospodarstwa domowego, tym mniejsze szanse na posiadanie telefonu komórkowego, a większe na posiadanie samochodu osobowego. Natomiast analiza IV pierwiastka wyjaśniła, że większa liczba osób w gospodarstwie domowym wykazuje statystyczne powiązanie z posiadaniem odbiorników telewizyjnych (prawdopodobnie większej ich ilości) oraz maszyn do szycia. 130 12. ZAKOŃCZENIE Realizacja niniejszej pracy miała na celu wzbogacenie wiedzy o polskich gospodarstwach domowych, o ich dochodach i wydatkach oraz zasobności w dobra trwałe. Na podstawie przeprowadzonej analizy materiału, zgromadzonego dzięki zastosowanym metodom badawczym, można konstatować, że cel został osiągnięty. Podsumowując przeprowadzoną analizę metodą dochodów tradycyjną w można gospodarstwach stwierdzić, że domowych zmienną silnie skorelowaną z poziomem dochodu rozporządzalnego na osobę jest wykształcenie głowy gospodarstwa domowego. Im wyższy poziom wykształcenia głowy gospodarstwa, tym wyższy poziom dochodów na osobę. Zmiennymi odgrywającymi znaczącą rolę w dochodach jest także wielkość gospodarstwa domowego oraz faza cyklu rozwoju rodziny. Jednak metoda korelacji kanonicznej wskazała, że czynnikiem najważniejszym w tworzeniu modeli dochodowych jest przynależność do określonej grupy społecznoekonomicznej; zmienne wyjaśniające porządek w rozkładzie gospodarstw domowych ze względu na dochód to przynależność grupy do emerytów, do grupy rencistów, a następnie grupy pracowników na stanowiskach nierobotniczych. Analiza kanoniczna pokazała polaryzację gospodarstw domowych emerytów: z jednej strony część gospodarstw domowych emerytów cechowała niekorzystna sytuacja materialna, z drugiej zaś strony część z tych gospodarstw otrzymywała dochody zbliżone wielkością do dochodów pracowników na stanowiskach nierobotniczych. Natomiast grupa rencistów charakteryzowała się wyraźnie niekorzystną sytuacją dochodową, co uwidaczniały kolejne pierwiastki kanoniczne. Uzyskane wyniki wskazują więc, że łączenie tych dwóch grup, tak często spotykane w literaturze, nie jest trafnym posunięciem ze względu na występujące między nimi zasadnicze różnice. Na wydatki w polskich gospodarstwach domowych wpływa wiele zmiennych, wśród których determinantą o szczególnej sile oddziaływania jest dochód rozporządzalny na osobę w gospodarstwie domowym, który wpływa na sytuację materialną, a ona z kolei ma swoje odzwierciedlenie w poziomie i strukturze wydatków. Należy jednak zaznaczyć, że na zróżnicowanie wydatków w gospodarstwach domowych prócz wysokości uzyskiwanych dochodów wpływ ma 131 liczba członków rodziny, wiek i wykształcenie głowy gospodarstwa domowego, a także lokalizacja gospodarstwa domowego. W gospodarstwach z najwyższymi dochodami odnotowano największy poziom wydatków na wszystkie kategorie. Zaobserwowano także mniejszy w porównaniu z pozostałymi gospodarstwami domowymi udział wydatków na dobra podstawowe i większy na dobra wyższego rzędu. Wraz ze wzrostem liczby osób w gospodarstwie domowym zwiększał się udział wydatków na żywność i transport w wydatkach ogółem, a zmniejszał udział wydatków na użytkowanie mieszkania, na zdrowie oraz na restauracje i hotele. Wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego wzrastały wydatki na wszystkie kategorie. Wiek głowy szczególną rolę odgrywał w przypadku wydatków ponoszonych na żywność i zdrowie. Koszty na te kategorie zwiększały się wraz ze wzrostem wieku głowy gospodarstwa domowego. Takie wyniki potwierdzają system wartości, który ulega zmianie wraz z wiekiem i w hierarchii wartości osób starszych na czołowe miejsce wysuwa się dbałość o zdrowie. Na podstawie analizy poziomu i struktury wydatków w zależności od miejsca lokalizacji gospodarstwa domowego stwierdzono, że w gospodarstwach miejskich w porównaniu z gospodarstwami domowymi zlokalizowanymi na wsiach większy był udział wydatków na łączność, dobra i usługi kulturalno-rekreacyjno-oświatowe. Natomiast w gospodarstwach domowych na wsiach w porównaniu z gospodarstwami zlokalizowanymi w miastach odnotowano większy udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe. Większe wydatki na usługi kulturalne czy oświatowe w gospodarstwach miejskich mają kilka przyczyn: po pierwsze rozbudowana infrastruktura tych usług w miastach i przez to większa ich dostępność, po drugie części gospodarstw zlokalizowanych na wsiach nawet o przeciętnych dochodach nie stać na uczestnictwo w takich zajęciach, ponieważ do kosztów ponoszonych np. na kurs językowy czy na korzystanie z basenu należy doliczyć opłaty związane z transportem, co niejednokrotnie przewyższa cenę samej usługi. Analiza korelacji kanonicznej wskazała, że najważniejszym czynnikiem w wydatkach w gospodarstwach domowych jest dochód rozporządzalny na osobę oraz liczba osób w gospodarstwie domowym, natomiast trzeci czynnik kanoniczny wskazał wiek głowy gospodarstwa domowego. 132 Stan wyposażenia gospodarstw domowych w dobra trwałe istotnie statystycznie zależy od poziomu dochodu rozporządzalnego w przeliczeniu na osobę, a także od fazy cyklu rozwoju rodziny i wielkości gospodarstwa domowego. Wraz ze zwiększaniem się liczby osób w gospodarstwie domowym, zwiększała się liczba przedmiotów stanowiących wyposażenie mieszkania, a w szczególności liczba telefonów komórkowych, aparatów fotograficznych, zamrażarek, robotów kuchennych, samochodów osobowych oraz garaży. W gospodarstwach domowych z wyższym wykształceniem głów rodziny zaobserwowano wyższy stopień nasycenia we wszystkie dobra trwałe. Gospodarstwa domowe prowadzone przez osoby z wykształceniem akademickim były zasobniejsze w nowoczesne sprzęt i urządzenia (sprzęt do odbioru telewizji satelitarnej, wieże hi-fi, cyfrowe aparaty fotograficzne, komputery osobiste z dostępem do Internetu, kuchenki mikrofalowe). Gospodarstwa domowe zlokalizowane w największych miastach były zdecydowanie lepiej wyposażone niż gospodarstwa wiejskie w urządzenia do odbioru telewizji kablowej oraz komputery osobiste z dostępem do Internetu. Natomiast w gospodarstwach domowych zlokalizowanych na wsiach ze względu na mniejszą dostępność do wody bieżącej, konieczność przechowywania produktów spożywczych wytworzonych we własnym gospodarstwie, trudniejszy dostęp do środków komunikacji, zaobserwowano znacząco wyższy stopień nasycenia w pralki i wirówki elektryczne, zamrażarki, rowery, samochody osobowe i garaże. Na podstawie analizy kanonicznej stwierdzono, że najważniejszym czynnikiem wyjaśniającym zasobności gospodarstwa domowego w dobra trwałe jest wielkość gospodarstwa domowego, a w tym także ilość dzieci w gospodarstwie; na kolejnej pozycji znalazła się lokalizacja gospodarstwa domowego, wiek jego głowy oraz dochód rozporządzalny na osobę. Warto zwrócić uwagę, że hierarchia czynników w modelach gospodarstw domowych ze względu na wyposażenie w dobra trwałe wyraźnie w mniejszym stopniu ukazuje rolę dochodu rozporządzalnego na osobę, aniżeli w modelach dochodowych czy wydatkowych. To daje asumpt do zastanowienia się, czy w rzeczywistości dochód jest priorytetowym czynnikiem w wyposażeniu w dobra trwałe; pogląd tak często spotykany w literaturze przedmiotu. Zastosowanie wielowymiarowej analizy statystycznej w badaniu gospodarstw domowych daje ciekawe wyniki, pozwala na wskazanie i hierarchię cech 133 wyjaśniających zmienność gospodarstw domowych. Wskazuje na naturalnie zachodzące współzależności między licznymi cechami gospodarstw, które przy metodach – w szczególności jednoczynnikowych – nie są uwzględniane. Można zaryzykować też stwierdzenie, że zastosowana metoda służy nie tyle do poznania związków, co do wyjaśnienia źródła tych związków. Należy także zaznaczyć, że jest to narzędzie do tej pory rzadko stosowane i dość trudne. Przeprowadzona analiza dostarczyła także spostrzeżeń dotyczących metodyki przeprowadzanych badań. Wprowadzenie jednocześnie do modelu wysoce skorelowanych ze sobą zmiennych prowadzi do formalnego pokazania wpływu jednej z nich umniejszając wpływ drugiej lub stawianie drugiej redundantnej zmiennej w opozycji do pierwszej. Wydaje się, że należy bardziej rozmyślnie wybierać zmienne do tego typu analiz, np. w badaniu zmienności dochodów wprowadzono dochód rozporządzalny, dochód do dyspozycji oraz przychody gospodarstwa domowego; być może wystarczyło wprowadzić tylko jedną z tych zmiennych. W określonych przypadkach wydaje się jednak, że jest to jednak wada metody, ponieważ nieuwzględnienie pewnych cech gospodarstw domowych może prowadzić do zubożonych wyników, np. w analizie wydatków wykluczającymi się zmiennymi była liczba osób i liczba dzieci w gospodarstwie domowym, a przecież nie zawsze większa liczba osób w gospodarstwie wskazuje na większą liczbę dzieci na utrzymaniu. Przedstawiona w pracy problematyka uwarunkowań konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych ze względu na jej obszerność i kompleksowość wymaga dalszych obserwacji i badań. Ważne wydaje się kontynuowanie badań budżetów gospodarstw domowych z wykorzystaniem nowych metod statystycznych. Jak podkreśla Słaby (2006), zapotrzebowaniu na pogłębioną wiedzę o zachowaniu konsumenta towarzyszy w ostatnich czasach szybki rozwój nowych narzędzi statystycznych, jak również modyfikacja ujęć poprzednich. Inspiracją jest także chęć rozpoznania złożonych procesów w nowoczesnej gospodarce rynkowej. Prezentowane metody badań i interpretacja ich wyników są często ubogie i oparte na propozycjach sprzed wielu lat. Obecnie rzeczywistość gospodarczo-społeczna staje się coraz bardziej skomplikowana, a zachodzące zjawiska bardziej różnorodne i poddane działaniu determinant występujących dopiero od niedawna, stąd też zastosowanie w pracy analizy korelacji kanonicznej. 134 13. LITERATURA 1. Analiza kanoniczna. Źródło elektroniczne http://g.m.statystyk.w.interia.pl/metods/ankanon.htm 18.07.2008 2. Antonides G., Raaij W. F. 2003: Zachowania konsumenta. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 3. Banasiak M. 2005: Gospodarstwa domowe ludzi starszych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem sfery żywności i żywienia. Praca doktorska. Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW, Warszawa 4. Becker G. S. 1965: A theory of the allocation of time. Economic Journal, 75, 493-517 5. Biuletyn Statystyczny 2007, nr 6, tab. 1, cz. 7 – dostępne on-line: http://www.stat.gov.pl/cps//rde/xbcr/gus/PUBL_biuletyn_statystyczny_06_2007.zip -15.09.2007 6. Budżety Gospodarstw Domowych w 2001 r. 2002, Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa 7. Budżety Gospodarstw Domowych w 2006 r. 2008, Departament Warunków Życia, GUS, Warszawa 8. Burgiel A. 2000: Kryteria podziału czynników zachowań konsumentów. (w) Kieżel E. (red.) Rynkowe zachowania konsumentów. Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego, Katowice 9. Bywalec Cz., Rudnicki L. 1999: Podstawy ekonomiki konsumpcji. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 10. Bywalec Cz., Rudnicki L. 2002: Konsumpcja. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 11. Ciecieląg J. 2002: Oszacowanie skal ekwiwalentnych. Ekonomia, 7, 123-133 12. Chmielewski M. 1999: Samoocena sytuacji materialnej osób starszych. (w): Seniorzy w polskim społeczeństwie. GUS, Warszawa 13. Daszyńska M. 1999: Sytuacja bytowa gospodarstw domowych z osobą starszą. (w) Seniorzy w polskim społeczeństwie. GUS, Warszawa 14. Dąbkowski J. 2002: Statistica – kurs podstawowy. Materiał kursowy. StatSoft 15. Dąbrowska A. 2006: Przemiany w strukturze konsumpcji i ich uwarunkowania. (w) Janoś-Kresło M., Mróz B.: Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 16. Fedyszak-Radziejowska B. 2008: Jak się żyje rolnikom? Komunikat z badań. CBOS, Warszawa 17. Foxall G., Goldsmith R. 1998: Psychologia konsumenta dla menadżera marketingu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 18. Galibraith J. K. 1979: Ekonomia a cele społeczne. Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 19. Gospodarstwa domowe i rodziny. 2003: Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa 20. Graniewska D., Balcerzak-Paradowska B., Głogosz D. 1997: Warunki materialne rodzin wielodzietnych. (w) Balcerzak-Paradowska B. (red.): Rodziny wielodzietne w Polsce. Teraźniejszość i przyszłość. IPiSS, Warszawa 21. Gregor B. 2003: Elastyczność popytu. (w) Mruk H.: Analiza rynku, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 22. Grzega U. 2004: Uwarunkowania konsumpcji polskich gospodarstw domowych w latach 19902002. (w) Kieżel E. (red.) Racjonalność konsumpcji i zachowań konsumentów. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 23. GUS 2008: Społeczeństwo informacyjne w Unii Europejskiej. http://www.stat.gov.pl 135 24. Gutkowska K. 1997: Rodzinne gospodarstwa domowe na wsi w warunkach gospodarki rynkowej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 25. Gutkowska K. 2002: Uwarunkowania wielkości i struktury spożycia żywności w gospodarstwach domowych osób starszych. Żywienie Człowieka i Metabolizm, Suplement, 92-98 26. Gutkowska K. 2003: Diagnoza funkcjonowania wiejskich gospodarstw domowych na przełomie wieków. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 27. Gutkowska K., Kuśmierczyk K., Piskiewicz L., Szepieniec-Puchalska D. 2002: Materialne warunki życia ludzi starszych. (w) Kusińska A. (red.): Warunki życia ludzi starszych i ich zachowania na rynku. IRWiK, Warszawa 28. Gutkowska K., Ozimek I., Laskowski W. 2001: Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 29. Internetowy podręcznik statystyki. Źródło elektroniczne (28.11.2008) http://www.sixsigma.pl/textbook/stathome_stat.html?http%3A%2F%2Fwww.sixsigma.pl%2Ftext book%2Fstclatre.html 30. Janoś-Kresło M. 2006: Cechy konsumentów i gospodarstw domowych jako podmiotów konsumpcji. (w) Janoś-Kresło M., Mróz B. (red.): Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 31. Jeżewska-Zychowicz M. 2007: Zachowania żywieniowe i ich uwarunkowania. Wydawnictwo SGGW 32. Jeżewska-Zychowicz M. 2005: Zachowania żywieniowe młodzieży warszawskiej a środowisko społeczne. Wydawnictwo SGGW 33. Jóźwiak J. 2003: Proces starzenia się ludności wyzwaniem XXI wieku. (w) Strzelecki Z. (red.) Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Polska a Europa. Rządowa Rada Ludnościowa, Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Warszawa 34. Kassyk-Rokicka H. 1994: Statystyka nie jest trudna. Mierniki statystyczne. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne 35. Kusińska A. 2000: Segmentacja rynku i typologia konsumentów w latach dziewięćdziesiątych. Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 36. Laskowski 2005: Studium realizacji potrzeb żywnościowych ludności Polski na tle wielowymiarowych klasyfikacji i analiz gospodarstw domowych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 37. Laskowski W., Piekut M. 2005: Zastosowanie analizy kanonicznej w badaniu wydatków gospodarstw domowych. (w) Gutkowska K, Narojek L.. (red.): Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 38. Małysa-Kaleta A. 2001: Style życia konsumentów polskich u progu integracji europejskiej – próba oceny. (w) Kieżel E. (red.) Decyzje konsumentów i ich determinanty. Wydawnictwo Uczelniane AE im. K. Adamieckiego w Katowicach, Katowice 39. Metodyka badania budżetów gospodarstw domowych. Departament Warunków Życia, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 40. Michna W. 1989: Wiejskie gospodarstwo domowe. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 41. Niemczyk A. 2001: Zmiany konsumpcji w gospodarstwach domowych. Wiadomości Statystyczne, 4, 35-45 42. Niemczyk A. 2002: Proces zaspokajania potrzeb w gospodarstwach domowych. (w) Szromik A. (red.) Prace z zakresu konsumpcji. Zeszyty Naukowe nr 579, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 43. Nowak L. 2002: Stan i struktura ludności. (w) Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2002. Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa 136 44. OBOP 2000: Budżet domowy statystycznego Polaka czyli Balcerowicz w domu. TNS OBOP Warszawa 45. Opisowe miary sił korelacji dwóch zmiennych. Źródło elektroniczne: http://www.opracowania.info/readarticle.php?article_id=3248 18.07.2008 46. Pałaszewska-Reindl T. (red.) 1986: Polskie gospodarstwa domowe życie codzienne w kryzysie. IWZZ, Warszawa 47. Panek T. 2007: Dochody i sposób gospodarowania dochodami. (w) Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza Społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków. Rada Monitoringu Społecznego. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 48. Panek 2007: Zasobność materialna. (w) Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza Społeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków. Rada Monitoringu Społecznego. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 49. Pączkowska M. 2002: Samopomoc, pomoc i opieka społeczna. (w) Halik J., (red.): Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 50. Piekut M. 2006: Uwarunkowania konsumpcji w polskich gospodarstwach domowych. Praca doktorska. Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, SGGW, Warszawa 51. Piskiewicz L. 2004: Zróżnicowanie konsumpcji towarów i usług w polskich gospodarstwach domowych (na tle krajów Unii Europejskiej). (w) Rynek i konsumpcja. Raporty z badań – rok 2003. Instytut Rynku Wewnętrznego i Konsumpcji, Warszawa 52. Piskiewicz L. 2003: Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych ludzi starszych. Handel Wewnętrzny, 2, 49 53. Poczta W., Michota-Katulska E. 2007: Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowej. Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 54. Poradnik statystyczny. Statistica, StatSoft 55. Rocznik Statystyczny 2002: GUS, Warszawa 56. Rudnicki L 2004: Zachowania rynkowe nabywców. Mechanizmy i uwarunkowania. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 57. Rudnicki L. 2000: Zachowania konsumentów na rynku. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 58. Rudnicki L. 2004: Zachowania rynkowe nabywców. Mechanizmy i uwarunkowania. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 59. Rusnak Z. 2004: Dobrobyt ekonomiczny gospodarstw domowych. (w) Ostasiewicz W. (red.): Statystyka i ryzyko. Ocena i analiza jakości życia. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 60. Samuelson N. 2000: Ekonomia 1. PWN, Warszawa 61. Slany K. 1996: Sytuacja życiowa osób starszych w Polsce w aspekcie socjologicznym i psychologicznym. Problemy Rodziny, 2, 37 62. Słaby T. 2006: Konsumpcja. Eseje statystyczne. Difin, Warszawa 63. Słaby T. 2006a: Statystyczny pomiar konsumpcji. (w) Janoś-Kresło M., Mróz B.: Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 64. Słaby T. 2003: Poprawna analiza statystyczna w badaniu rynku. Handel Wewnętrzny, 1, 7-13 65. Słaby T., Zajączkowski S. 2005: Zróżnicowanie rozkładu wydatków a zamożność polskich gospodarstw domowych w latach 1998-2002. Handel Wewnętrzny, 1, 1-9 66. Smyczek S. 2005: Typologia konsumentów indywidualnych na rynku usług finansowych. Marketing i Rynek, 6, 13-18 137 67. Stanisz 2002: : Korelacja kanoniczna. Medycyna Praktyczna, 6 68. Sytuacja gospodarstw domowych w 2007 r. w świetle budżetów gospodarstw domowych. 2008, GUS Źródło elektroniczne: http://www.PUBL_syt_gosp_dom_pdf 21.07.2008 69. Szczepańska J. 2008: Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania. CBOS, Warszawa 70. Szczepańska J. 2008a: Polacy o swojej sytuacji materialnej. Komunikat z badań. CBOS, Warszawa 71. Szepieniec-Puchalska D. 2004: Zróżnicowanie wydatków na wyżywienie w różnych grupach gospodarstw domowych. Handel Wewnętrzny 6, 31-38 72. Szepieniec-Puchalska D. 2005: Rola członków rodziny w procesie podejmowania decyzji. Handel Wewnętrzny 6, 39-45 73. Sztucki 1998: Encyklopedia Marketingu. Definicje, zasady, metody. Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 74. Światowy G. 1994: Zachowania konsumenckie. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 75. Wciórka B. 2007: Wydatki rodziców na edukację uczniów w latach 1997-2007. Komunikat z badań. CBOS, Warszawa 76. Wiszniewski E. 1993: Gospodarstwo domowe. Problemy ekonomiki i funkcjonowania. SGH, Warszawa 77. Włodarczyk-Śpiewak K. 2008: Wyposażenie młodych gospodarstw domowych w dobra trwałe jako jeden z elementów jakości życia na tle krajów Unii Europejskiej. http://www.konferencja.edu.pl/ref8/pdf/pl/Wlodzarczyk-spiewak-Szczecin.pdf 18.07.2008 78. Woś J. 2003: Zachowania konsumenckie – teoria i praktyka. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 79. Wykorzystanie technologii informacyjno-telekomunikacyjnej w gospodarstwach domowych i przez osoby prywatne w 2007 r. 2007, Materiały na konferencję prasową w dniu 26 listopada 2007 r., GUS, Warszawa 80. Zienkowski L., Żółkiewski Z. 2006: Zróżnicowanie dochodów i sfera ubóstwa. Wiadomości Statystyczne, 11, 24-31 81. Żelazna K. 1993: Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania pracy kobiet w wiejskim gospodarstwie domowym. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 82. Żelazna K., Kowalczuk I., Mikuta B. 2002: Ekonomika konsumpcji. Wydawnictwo SGGW, Warszawa 138 © Copyright by Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2008 Wydanie I Recenzent: dr hab. Wacław Laskowski Redakcja: Maciej Dutko – Dutkon.pl ISBN 978-83-7583-060-6 Druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, www.grzeg.com.pl 139
