cechy osobowości i czynniki sytuacyjne jako

NR 28
Cechy osobowości i czynniki sytuacyjne jako determinanty aktywności ruchowej młodzieży
AN TRO PO MO TO RY KA
2004
CECHY OSOBOWOŚCI I CZYNNIKI SYTUACYJNE
JAKO DETERMINANTY AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ
MŁODZIEŻY
PERSONALITY TRAITS AND SITUATIONAL FACTORS
AS DETERMINANTS OF MOTOR ACTIVITY IN YOUTH
Monika Guszkowska*
* dr, Zakład Psychologii AWF, Warszawa, ul. Marymoncka 34
Słowa kluczowe: aktywność ruchowa, młodzież, cechy osobowości, sprawność fizyczna,
czynniki sytuacyjne, płeć
Key words: motor activity, adolescents, personality traits, physical fitness, situational
factors, gender
STRESZCZENIE • SUMMARY
The purpose of the work. The aim of this study was to determine situational and personal correlates and
predictors of physical activity level in adolescents.
Material and methods. Participants were 289 high school students (93 boys and 196 girls) aged 14-16. The
questionnaire My health developed by author provided the indices of physical activity level, time spent on viewing TV and doing homework, somatic complaints, self rating of health status and physical fitness. The standard
questionnaires to assess psychological variables and International Physical Fitness Testwere used.
Results. The results indicated significant but weak correlations between time spent on intense exercise and
stable characteristics of individual as well as situational factors. Gender, physical fitness, extraversion, agreeableness, self rating of physical fitness and somatic complaints were significant predictors of physical activity level.
Conclusions. These predictors were differentiated according to gender. Situational factors played more important role in boys, personality traits – in girls.
-
-
-
-
-
Cel badań. Celem badań było określenie sytuacyjnych i osobowościowych korelatów i predyktorów poziomu
aktywności ruchowej młodzieży.
Materiał i metody. Badaniami objęto 289 uczniów (93 chłopców i 196 dziewcząt) w wieku 14-16 lat uczęszczających do szkół średnich (M = 15,3; SD = 0,17). Wykorzystano ankietę Moje zdrowie, opracowaną przez
autorkę, która dostarczyła wskaźników poziomu aktywności ruchowej, czasu poświęconego na naukę w domu
i oglądanie telewizji, dolegliwości somatycznych, samooceny stanu zdrowia i sprawności fizycznej oraz standardowe kwestionariusze psychologiczne (FCZ-KT, NEO-FFI, ISCL, BWZ, Test Matryc w wersji Standard, skala
Ja i Inni, kwestionariusz Delta. Przeprowadzono także Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej.
Wyniki. Wyniki wskazują na istotne, choć słabe, korelacje między czasem poświęcanym na intensywne
ćwiczenia fizyczne i stałymi właściwościami jednostki (sprawność fizyczna, cechy temperamentu i osobowości)
oraz czynnikami sytuacyjnymi (czas poświęcony na oglądanie telewizji i samoocena sprawności fizycznej).
Wnioski. Znaczącymi predyktorami poziomu aktywności ruchowej w całej grupie są: płeć, sprawność
fizyczna, ekstrawersja, ugodowość, samoocena sprawności fizycznej i nasilenie dolegliwości somatycznych.
Predyktory te są zróżnicowane w zależności od płci, u chłopców większą rolę odgrywają czynniki sytuacyjne,
u dziewcząt – cechy osobowości.
– 75 –
Monika Guszkowska
-
-
-
-
-
Wprowadzenie
Poziom i charakter aktywności ruchowej jednostki
jest wielorako uwarunkowany. Wśród jej biologicznych determinant najczęściej wymienia się płeć
i wiek. Niezależnie od kategorii wiekowej kobiety
są mniej aktywne ruchowo niż mężczyźni [1, 2]. Jest
to widoczne już u dzieci w wieku szkolnym, różnice
nasilają się w okresie wczesnej adolescencji [3, 4, 6,
5, 7]. Badania powszechnie potwierdzają też spadek
aktywności ruchowej wraz z wiekiem [6, 1, 7]. Proces obniżania się poziomu aktywności rozpoczyna
się już we wczesnych latach nauki szkolnej i jest on
szczególnie widoczny u dziewcząt [2].
Wiek i płeć decydują nie tylko o poziomie, ale
także o preferowanych formach aktywności ruchowej. Różnice wynikające z płci ujawniają się w wieku szkolnym. Chłopcy częściej wybierają zajęcia
związane z większym wysiłkiem fizycznym, zawierające więcej elementów rywalizacji i realizowane
w grupach, dziewczęta niejednokrotnie preferują
ćwiczenia indywidualne i wymagające większej
precyzji ruchu [4, 1, 8, 9].
Istotną determinantą aktywności ruchowej jest
poziom sprawności fizycznej. Młodzież bardziej
sprawna i posiadająca większe umiejętności ruchowe poświęca więcej czasu na intensywne ćwiczenia fizyczne [10, 11]. Z drugiej strony aktywność
ruchowa przyczynia się do rozwijania sprawności
fizycznej. Te dodatnie związki między poziomem aktywności ruchowej i sprawności fizycznej notuje się
już u dzieci w wieku przedszkolnym [13, 12].
Poziom aktywności ruchowej jest także uwarunkowany właściwościami psychicznymi jednostki.
Szczególnie istotne zdają się być cechy temperamentu związane z poziomem aktywacji (reaktywność i aktywność). Jednostki wysoko reaktywne
unikają, zaś osoby cechujące się niską reaktywnością czynnie poszukują bodźców w celu zapewnienia lub utrzymania optimum pobudzenia [14]. Prowadzi to do różnic w zachowaniu i preferencjach
sytuacji. Osoby nisko reaktywne cechują się większą
aktywnością, podczas gdy osoby wysoko reaktywne
są raczej bierne. Należy więc oczekiwać, że cechy
temperamentu (aktywność temperamentalna bezpośrednio, zaś reaktywność pośrednio) będą stanowić istotne determinanty poziomu spontanicznie podejmowanej aktywności ruchowej. Wyniki
badań wskazują, że jednostki cechujące się niższą
reaktywnością częściej angażują się w aktywność
sportową i rzadziej rezygnują ze sportu niż jednostki wysoko reaktywne. Ta temperamentalna selekcja
jest silniejsza u kobiet i w dyscyplinach związanych
z ekstremalnym zagrożeniem fizycznym [15]. Takie
cechy temperamentu, jak aktywność, żwawość i wytrzymałość sprzyjają podejmowaniu intensywnych
wysiłków fizycznych [16]. Wyniki badań dowodzą
związków tych właściwości z czasem poświęcanym
przez kobiety na ćwiczenia fizyczne [17].
Również cechy osobowości stanowią istotny
czynnik determinujący poziom aktywności ruchowej. Ekstrawertycy ujawniają wyższy poziom energii, są bardziej aktywni, także ruchowo [18]. Poszukują sposobności do tego, aby być aktywnymi, gdyż
pozwala to im na kompensowanie wyjściowo niskiego poziomu pobudzenia [19]. Wyniki badań wskazują, że wymiar ekstrawersji pośredniczy w związkach
między intencją jednostki a podjęciem aktywności
ruchowej; jest ono bardziej prawdopodobne u osób
ekstrawertywnych [20, 5].
Z kolei osoby ujawniające dużą sumienność
cechują się obowiązkowością, pracowitością i odpowiedzialnością, co także sprzyja podejmowaniu,
a zwłaszcza kontynuowaniu ćwiczeń fizycznych [20,
19]. Sumienność okazała się pozytywnym predyktorem aktywności ruchowej studentów, podczas
gdy ich wysoka neurotyczność wiązała się z małą
aktywnością [21]. Negatywne związki między neurotycznością i poziomem aktywności ruchowej potwierdzają także wyniki innych badań [20].
Istotną rolę w warunkowaniu poziomu aktywności ruchowej odgrywa również taki czynnik, jak
dysponowanie odpowiednią ilością wolnego czasu
[1, 6]. Wśród przeszkód utrudniających korzystanie
z aktywnych form wypoczynku zarówno dorośli, jak
i młodzież często wymieniają brak czasu wynikający
z obowiązków szkolnych, zawodowych czy rodzinnych [23, 1, 5, 22].
Choć we wcześniejszych pracach poszukiwano
determinant aktywności ruchowej różnych grup
społecznych, w tym młodzieży, niewiele jest opracowań, w których próbowano by określić względną
rolę zmiennych w czasie czynników sytuacyjnych
(jak stan zdrowia czy czas poświęcony na inne formy
aktywności), względnie stałych właściwości indywidualnych, zwłaszcza psychicznych (cechy osobowości, szczególnie temperamentu) oraz sprawności
fizycznej. Istotne przy tym wydaje się uwzględnienie
zarówno rzeczywistego poziomu sprawności ocenionego za pomocą testów, jak i przekonania jednostki na temat tego, jak bardzo jest sprawna (czyli
samooceny sprawności).
Celem badań było określenie determinant poziomu aktywności ruchowej młodzieży licealnej.
Uwzględniono w nich dwie grupy czynników:
zmienne sytuacyjne (czas poświęcany na naukę
szkolną i oglądanie telewizji, nasilenie dolegliwości somatycznych, a także samoocenę sprawności
– 76 –
Cechy osobowości i czynniki sytuacyjne jako determinanty aktywności ruchowej młodzieży
fizycznej) oraz względnie stałe właściwości jednostki
(wybrane cechy temperamentu i osobowości oraz
sprawność fizyczną określoną w badaniu testowym).
Ponieważ płeć znacząco różnicuje aktywność ruchową, uwzględniono także tę zmienną. Poszukiwano
odpowiedzi na następujące pytania badawcze:
1. Jakie związki zachodzą między poziomem aktywności ruchowej i wybranymi stałymi właściwościami jednostki oraz czynnikami sytuacyjnymi?
2. Jakie są sytuacyjne i osobowe predyktory poziomu aktywności ruchowej młodzieży?
3. Czy predyktory te wykazują zróżnicowanie w zależności od płci?
Materiał i metody
Badaniami objęto 289 uczniów (93 chłopców i 196
dziewcząt) z trzech warszawskich liceów ogólnokształcących, którzy w chwili rozpoczęcia badania
(początek nauki w szkole średniej) byli w wieku od
14,9 do 15,8 roku (M = 15,3; SD = 0,17).
Poziom aktywności ruchowej określano na podstawie odpowiedzi na zamknięte pytanie dotyczące czasu poświęcanego tygodniowo (poza lekcjami
wychowania fizycznego w szkole) na intensywne
ćwiczenia fizyczne. Badani dysponowali następująca skalą: 0 - wcale, 1- mniej niż jedną godzinę, 2 – jedną, dwie godziny, 3 – trzy, cztery godziny; 4 – pięć,
sześć godzin, 5 – siedem i więcej godzin [24].
Osoby badane odpowiadały również na pytanie
na temat czasu poświęcanego codziennie na oglądanie telewizji i odrabianie lekcji w domu zaznaczając odpowiedzi na takiej samej skali.
Dokonywały także samooceny sprawności fizycznej oraz stanu zdrowia na skali od 1 (bardzo
źle) do 5 (bardzo dobrze). Oceniały też, jak często
(od 0 – wcale do 5 – codziennie) doświadczały 25
powszechnych dolegliwości, takich jak bóle i zawroty głowy, bóle pleców i karku, bóle brzucha,
nudności, biegunka i zaparcia, brak apetytu, duszności, dławienie w gardle, bóle mięśni, drętwienie
i drżenie kończyn, trudności ze snem. Po zsumowaniu wskaźników częstotliwości poszczególnych objawów uzyskiwano sumaryczny wskaźnik objawów
somatycznych [24].
W trakcie dwóch pierwszych lat nauki w szkole średniej badanie ankietowe przeprowadzano
ośmiokrotnie. Średnie arytmetyczne z ośmiu pomiarów przyjęto za wskaźniki poziomu aktywności ruchowej, czasu poświęcanego na oglądanie
telewizji i naukę w domu, samooceny sprawności
fizycznej i ogólnego stanu zdrowia oraz dolegliwości
somatycznych.
W celu określenia właściwości psychicznych wykorzystano standardowe kwestionariusze psychologiczne: Formalna Charakterystyka Zachowania
– Kwestionariusz Temperamentu [16], Kwestionariusz
osobowości NEO-FFI [18], skalę Ja i Inni do badania
asertywności [25], Test Matryc w wersji Standard do
oceny poziomu intelektualnego [26], Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku [27], kwestionariusz Delta do badania
lokalizacji kontroli [28] oraz skalę potrzeby osiągnięć
z kwestionariusza BWZ [29].
Wskaźnikiem sprawności fizycznej był sumaryczny wynik punktowy, uzyskany w Międzynarodowym
Teście Sprawności Fizycznej [30].
Wyniki
W pierwszym etapie analiz określono związki między poziomem aktywności ruchowej i stałymi właściwościami jednostki, obliczając współczynniki korelacji τ-Kendalla. Przedstawiono je w tabeli 1.
Tabela 1. Korelaty aktywności ruchowej młodzieży
-
-
-
Ugodowość
(Agreeableness)
Asertywność
(Assertiveness)
Potrzeba osiągnięć
(Need for achievement)
Inteligencja
(Intelligence)
Sprawność fizyczna
(Physical fitness)
0,149**
Ekstrawersja
(Extraversion)
-0,161**
Żwawość
(Briskness)
0,163**
Wytrzymałość
(Endurance)
Reaktywność emocjonalna
(Emotional reactivity)
Correlates of motor activity in youth
Aktywność
(Activity)
-
-
Table 1.
0,100*
0,134**
-0,123**
0,116*
0,125**
-0,085*
0,207**
*p=0,05; ** p=0,01
– 77 –
Monika Guszkowska
Wśród cech temperamentu najsilniejsze związki
z poziomem aktywności ruchowej ujawniają aktywność i wytrzymałość. Czas poświęcony przez
młodzież na intensywne ćwiczenia fizyczne jest
tym dłuższy, im bardziej jest ona aktywna temperamentalnie i wytrzymała. Obserwujemy także dodatnie związki aktywności ruchowej ze żwawością,
natomiast ujemne z reaktywnością emocjonalną.
Pozostałe dwie cechy temperamentu (wrażliwość
sensoryczna i perseweratywność) nie korelują znacząco z poziomem aktywności ruchowej. Czas poświęcany przez licealistów na intensywne ćwiczenia
fizyczne rośnie więc wraz ze:
–
–
–
–
wzrostem ich aktywności (tendencji do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej);
wzrostem ich wytrzymałości (zdolności do adekwatnego reagowania w sytuacjach wymagających silnie stymulującej aktywności lub w silnie
stymulujących warunkach zewnętrznych);
wzrostem ich żwawości (tendencji do szybkiego
reagowania, utrzymywania dużego tempa i ich
zmiany stosownie do zmian otoczenia);
spadkiem ich reaktywności emocjonalnej (tendencji do intensywnego reagowania na bodźce
emocjonalne).
Dwie spośród cech osobowości uwzględnionych
w badaniach ujawniają istotne korelacje z poziomem aktywności ruchowej. Aktywność ta jest tym
większa, im:
–
–
wyższy jest poziom ekstrawersji uczniów (cecha
określająca jakość i ilość interakcji społecznych,
poziom aktywności i energii oraz zdolność do
odczuwania pozytywnych emocji) ;
niższy jest poziom ich ugodowości (tendencja
do współpracy z innymi ludźmi i gotowość do
działania na ich rzecz).
-
Neurotyczność, otwartość na nowe doświadczenia i sumienność nie korelują z czasem poświęconym na ćwiczenia fizyczne.
Wśród pozostałych cech osobowości istotne
statystycznie korelacje wiążą aktywność ruchową
z asertywnością i potrzebą osiągnięć (korelacje dodatnie) oraz inteligencją (korelacja ujemna). Czas
poświęcony przez uczniów na intensywne ćwiczenia fizyczne jest tym większy, im:
-
-
-
-
–
większa jest ich asertywność (umiejętność
otwartego wyrażania własnych przekonań
i uczuć w obronie własnych praw) oraz potrzeba osiągnięć (tendencja do rywalizacji, chęć
osiągania ambitnych celów);
–
mniejsza jest ich inteligencja (zdolność poprawnego myślenia względnie niezależna od
doświadczenia).
Cechy lęku i lokalizacji kontroli nie wykazują
znaczących związków z czasem poświęconym na
intensywne ćwiczenia fizyczne.
Sprawność fizyczna koreluje dodatnio z poziomem aktywności i jest to najsilniejszy z ujawnionych
związków. Wszystkie współczynniki korelacji przyjmują jednak niewielkie wartości, świadcząc o słabych powiązaniach między aktywnością ruchową
a uwzględnionymi w badaniach względnie stałymi
właściwościami jednostki.
Wśród uwzględnionych w badaniach czynników
sytuacyjnych z czasem poświęconym na ćwiczenia
fizyczne koreluje jedynie samoocena sprawności fizycznej (τ = 0,193; p = 0,01) oraz czas poświęcany na oglądanie telewizji (τ = -0,120; p = 0,01).
Licealiści poświęcają na aktywność ruchową tym
więcej czasu, im wyżej oceniają swoją sprawność fizyczną oraz im mniej czasu zajmuje im oglądanie telewizji. Wartości współczynników korelacji świadczą
o słabych związkach pomiędzy badanymi czynnikami sytuacyjnymi i poziomem aktywności ruchowej.
Nie koreluje on znacząco z czasem poświęcanym
na naukę w domu, samooceną stanu zdrowia i nasileniem dolegliwości somatycznych.
Poszukując czynników warunkujących poziom
aktywności ruchowej licealistów, przeprowadzono
wielokrotną analizę regresji metodą krokową, wprowadzając jako zmienną zależną wskaźnik aktywności
ruchowej (czas poświęcony na intensywne ćwiczenia fizyczne), natomiast jako zmienne niezależne:
a. płeć, b. czynniki sytuacyjne (czas poświęcony na
oglądanie telewizji i uczenie się, samoocena sprawności fizycznej oraz dodatkowo dolegliwości somatyczne i stan zdrowia w samoocenie), c. wybrane
zmienne osobowościowe (aktywność, reaktywność
emocjonalna, wytrzymałość, żwawość, ekstrawersja, ugodowość, asertywność, potrzeba osiągnięć,
inteligencja), d. sprawność fizyczną. Odpowiednie
dane przedstawiono w tabeli 2.
Najsilniejszym predyktorem poziomu aktywności ruchowej okazała się sprawność fizyczna określona w badaniu testowym. Kolejnym czynnikiem
jest samoocena sprawności fizycznej. Znacząca
jest także rola płci – płeć kobieca pozwala przewidywać niski poziom aktywności ruchowej. Wśród
cech osobowości model uwzględnia ugodowość
jako predyktor negatywny i ekstrawersję jako predyktor pozytywny. Wśród czynników sytuacyjnych
nasilenie dolegliwości somatycznych jest, co ciekawe, predyktorem pozytywnym, co oznacza, że
u młodzieży doświadczającej większego nasilenia
– 78 –
Cechy osobowości i czynniki sytuacyjne jako determinanty aktywności ruchowej młodzieży
Tabela 2. Predyktory poziomu aktywności ruchowej młodzieży
Tabela 3. Predyktory poziomu aktywności ruchowej chłopców
Table 2.
Table 3.
Predictors of motor activity level in youth
Zmienna
Variable
Płeć (K)
Gender (F)
Zmienna
Variable
β
β
t
-0,183
-2,85**
Wytrzymałość
Endurance
0,233
2,94**
Asertywność
Assertiveness
0,174
2,20*
-0, 165
-2,17*
Sprawność fizyczna
Physical fitness
0,252
3,32*
Skorygowane (corrected) R2, F
0,193;
9,71***
Samoocena sprawności
Rating of physical fitness
0,238
3,23***
Dolegliwości somatyczne
Somatic complaints
0,180
2,52*
Ekstrawersja
Extraversion
0,164
2,64**
-0,183
-3,01**
Ugodowość
Agreeableness
Predictors of motor activity level in boys
Inteligencja
Intelligence
t
*p=0,05; *** p=0,001
Sprawność fizyczna
Physical fitness
0,261
Skorygowane (corrected) R2, F
0,265;
4,30***
14,02***
*p=0,05; ** p=0,01; *** p=0,001
dolegliwości somatycznych można oczekiwać wyższego poziomu aktywności ruchowej. Cały model
wyjaśnia jednak niezbyt duży odsetek zmienności
aktywności ruchowej.
Wśród czynników sytuacyjnych poza równaniem
pozostały: czas poświęcony na oglądanie telewizji
i uczenie się oraz samoocena stanu zdrowia. Dla
przewidywania poziomu aktywności ruchowej
w całej grupie młodzieży nieistotne okazały się
następujące względnie stałe właściwości osobowościowe: aktywność, reaktywność emocjonalna,
wytrzymałość, żwawość, asertywność, potrzeba
osiągnięć oraz inteligencja.
W kolejnym etapie analiz poszukiwano predyktorów poziomu aktywności ruchowej oddzielnie
dla chłopców i dziewcząt. Wyniki ostatniego kroku
krokowej analizy regresji przedstawiono w tabelach
3 i 4.
Model opracowany dla chłopców uwzględnia
oprócz sprawności fizycznej, ustalonej w teście,
jedynie czynniki sytuacyjne – samoocenę sprawności fizycznej i nasilenie dolegliwości somatycznych (dwa najsilniejsze predyktory, oba pozytywne)
oraz czas poświęcony na uczenie się (predyktor
negatywny). Cały model wyjaśnia nieco większy odsetek zmienności wspólnej niż model opracowany
dla całej badanej grupy.
U dziewcząt sytuacja jest odmienna. Model
uwzględnia jedynie stałe właściwości jednostki.
Najsilniejszym predyktorem pozytywnym poziomu
aktywności ruchowej jest sprawność fizyczna określona w badaniu testowym. Wśród cech psychicznych pozytywnymi predyktorami są wytrzymałość
i asertywność, predyktorem negatywnym – poziom intelektualny. Cechy psychiczne u dziewcząt
są jednak słabszymi predyktorami poziomu aktywności ruchowej niż czynniki sytuacyjne u chłopców.
Jedynie sprawność fizyczna pozwala lepiej przewidywać poziom aktywności dziewcząt niż chłopców.
Model opracowany dla uczennic wyjaśnia także
mniejszy odsetek zmienności wspólnej niż w przypadku uczniów.
Tabela 2. Predyktory poziomu aktywności ruchowej młodzieży
Table 2.
Predictors of motor activity level in youth
-
-
-
-
-
Zmienna
Variable
β
Dyskusja
t
Samoocena sprawności
Rating of physical fitness
0,524
4,18***
Dolegliwości somatyczne
Somatic complaints
0,417
3,46***
Uczenie się
Learning
-0, 258
-2,58*
Sprawność fizyczna
Physical fitness
0,202
1,94*
Skorygowane (corrected) R2, F
0,322;
*p=0,05; ** p=0,01; *** p=0,001
9,32***
Wyniki badań pozwalają określić istotne korelaty
i predyktory poziomu aktywności ruchowej badanych uczniów trzech warszawskich liceów. Są wśród
nich zarówno czynniki sytuacyjne, jak i stałe właściwości jednostki. Wśród zmiennych sytuacyjnych
z poziomem aktywności ruchowej korelują jedynie
samoocena sprawności fizycznej oraz czas poświęcany na oglądanie telewizji.
Współczynniki korelacji nie pozwalają oczywiście określić kierunku zależności między samooce-
– 79 –
-
-
-
-
-
Monika Guszkowska
ną sprawności fizycznej i aktywnością ruchową.
Jest możliwe, że wyżej swoją sprawność oceniają
ci uczniowie, którzy poświęcają więcej czasu na ćwiczenia. Może to wynikać zarówno z rzeczywistego
jej wzrostu pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej, jak i chęci uniknięcia poznawczego
dysonansu (skoro dużo się ruszam, to muszę być
sprawny). Z drugiej jednak strony to właśnie osoby
obiektywnie bardziej sprawne oceniają wyżej swoje
możliwości. Równocześnie ćwiczą one częściej i bardziej intensywnie ze względu na owe predyspozycje,
jak też spostrzegane efekty własnych działań.
Bez względu na kierunek zależności przyczynowo-skutkowych, dużej aktywności ruchowej
uczniów towarzyszy wysoka samoocena sprawności i odwrotnie – mniej aktywni uczniowie oceniają
niżej swoje motoryczne możliwości. Może to oczywiście zmniejszać ich gotowość do ćwiczeń. U młodzieży bardziej aktywnej możemy więc spodziewać
się spirali wzrostu aktywności, u mniej aktywnej – jej
spadku. Takie przypuszczenia pozostają w zgodzie
z przedstawionymi w tym artykule danymi - ustalona w MTSF sprawność fizyczna warszawskiej młodzieży okazała się istotnym i najsilniejszym korelatem czasu poświęcanego na ćwiczenia fizyczne.
Istotnym ujemnym korelatem aktywności jest
czas poświęcony na oglądanie telewizji. Młodzież
może spędzać czas wolny aktywnie lub biernie
– przed telewizorem. Czas spędzony na oglądaniu
telewizji bywa wręcz określany jako wskaźnik biernego stylu życia [8]. We wcześniejszych badaniach
stwierdzano bowiem związki między tymi dwiema
zmiennymi [31].
Wśród stałych właściwości osobowościowych
najsilniejsze związki łączą aktywność ruchową
z temperamentalną aktywnością oraz reaktywnością emocjonalną. Także wytrzymałość i żwawość
korelują z nią znacząco. Czas poświęcony przez
uczniów na ćwiczenia fizyczne jest tym dłuższy, im
większa jest ich aktywność, wytrzymałość i żwawość, a mniejsza emocjonalna reaktywność. Ujawnione w badaniach związki między aktywnością
ruchową i cechami temperamentu, choć niezbyt
silne, są zgodne z przewidywaniami płynącymi z założeń teoretycznych, zwłaszcza regulacyjnej teorii
temperamentu Strelaua [16, 14] oraz z wynikami
wcześniejszych badań [15,17].
Cechy osobowości ujęte w modelu Wielkiej Piątki [32] zdają się być słabiej powiązane z poziomem
aktywności motorycznej niż cechy temperamentu.
Szczególna rolę odgrywają wśród nich ekstrawersja
i ugodowość. Im większa jest ekstrawersja oraz im
mniejsza jest ugodowość licealistów, tym więcej poświęcają oni czasu na intensywne ćwiczenia fizycz-
ne. Ekstrawersja to cecha osobowości, która wiąże
się z wigorem i energią działań, dlatego ekstrawertycy są bardziej skłonni do podejmowania wysiłku
fizycznego. Ugodowość z kolei opisuje relacje między skłonnościami do współpracy i rywalizacji. Zatem aktywność ruchowa, zwłaszcza o charakterze
sportowym, może zaspokajać potrzebę rywalizacji,
chęć konkurowania z innymi.
W badaniach ujawniono także dodatnią korelację między aktywnością i potrzebą osiągnięć rozumianą jako składowa wzoru zachowania A. Dla
młodzieży aktywnej sfera ćwiczeń fizycznych jest
zapewne istotnym obszarem realizacji potrzeby
osiągnięć. Im większe jest znaczenie sukcesu, tym
więcej czasu poświęcają badani przez nas licealiści
na aktywność ruchową. Pozostaje to w zgodzie z rezultatami wcześniejszych badań, które dowodzą,
że dzieci i młodzież o cechach wzoru zachowania
A częściej angażują się w gry i zajęcia ruchowe,
zwłaszcza w aktywność sportową [33].
Najsilniejsza, ujawniona w badaniach, korelacja
łączy poziom aktywności ruchowej ze sprawnością
fizyczną. Potwierdza to wyniki wcześniejszych badań [10]. Istnienie korelacji nie określa oczywiście
kierunku zależności. Młodzież bardziej sprawna fizycznie i posiadająca większe umiejętności ruchowe może chętniej podejmować ćwiczenia fizyczne
[11, 34]. Z drugiej strony aktywność ruchowa może
się przyczyniać do zwiększenia jej sprawności.
Spośród wprowadzonych do równania regresji
zmiennych sytuacyjnych w całej grupie uczniów
najsilniejszym i najbardziej stabilnym predyktorem
poziomu aktywności ruchowej jest samoocena
sprawności fizycznej. Co ciekawe, samoocena stanu
zdrowia oraz czas poświęcony na oglądanie telewizji
i uczenie się pozostają bez wpływu na aktywność ruchową młodzieży. Dolegliwości somatyczne stanowią predyktor pozytywny – możemy się spodziewać,
że większą aktywność beda przejawiać uczniowie
mający częściej kłopoty ze zdrowiem. Wydaje się
bardziej prawdopodobne, że to niektóre z tych dolegliwości (zwłaszcza o charakterze bólowym) nasilają się wskutek aktywności ruchowej, niż że prowadzą one do częstszego podejmowania intensywnych
ćwiczeń fizycznych.
Wśród stałych właściwości osobowości najsilniejszym predyktorem poziomu aktywności ruchowej jest ugodowość, która wpływa negatywnie na
czas poświęcany na aktywność ruchową. Młodzież
cechująca się małą ugodowością czyli ujawniająca
silniejszą skłonność do rywalizacji jest bardziej skłonna angażować się w ćwiczenia fizyczne, w których
może konkurować z innymi osobami oraz z własnymi standardami. Aktywność ruchowa jest oczywi-
– 80 –
Cechy osobowości i czynniki sytuacyjne jako determinanty aktywności ruchowej młodzieży
ście tylko jednym z możliwych obszarów realizacji
potrzeby rywalizacji.
Pozytywnym predyktorem aktywności jest natomiast ekstrawersja. Osoby ekstrawertywne cechują
się wyższym poziomem życiowej energii [18], którą
zużytkowują na różne formy aktywności, także na
aktywność ruchową. Stanowi ona źródło dodatkowej stymulacji podnoszącej poziom pobudzenia do
optimum [35, 19].
Płeć pozwala przewidywać poziom aktywności
ruchowej (płeć żeńska jest jej negatywnym predyktorem). Jest to zgodne w wynikami wcześniejszych
badań [3, 4, 6, 5, 7].
Predyktory aktywności ruchowej są również
zróżnicowane w zależności od płci. U dziewcząt
zidentyfikowano więcej umiarkowanie stabilnych
czynników, szczególnie cech osobowości, wpływających na czas poświęcony tej aktywności. Zależy
on od ich temperamentalnej wytrzymałości, asertywności (predyktory pozytywne) oraz inteligencji
(predyktor negatywny). Także sprawność fizyczna
jest u nich nieco silniejszym predyktorem aktywności niż u chłopców.
W grupie chłopców względnie bardziej istotna
jest z kolei samoocena sprawności fizycznej, stanowiąca najsilniejszy predyktor czasu poświęconego
na intensywne ćwiczenia fizyczne. Przypuszczalnie
wysoki poziom aktywności ruchowej będzie cechował u tych uczniów, którzy mało czasu poświęcają na
naukę w domu oraz częściej cierpią na powszechne
dolegliwości somatyczne.
Wyniki badań sugerują więc, że stałe właściwości osobowości (przynajmniej te uwzględnione
w naszych badaniach) są ważniejszymi determinantami aktywności ruchowej dziewcząt. Może to
wynikać z ich większej dojrzałości psychicznej. Proces dojrzewania biologicznego i dorastania w sferze psychicznej rozpoczyna się u nich wcześniej
niż u chłopców. Osobowość uczennic jest więc
prawdopodobnie bardziej stabilna i zintegrowana. Możliwe jest też, że u chłopców istotną rolę
odgrywają właściwości osobowe lub czynniki sytu-
acyjne, które nie zostały uwzględnione w naszych
badaniach.
Należy na koniec podkreślić, że opracowane
w wyniku analizy regresji modele wyjaśniają niewielki odsetek zmienności poziomu aktywności
ruchowej młodzieży. Oznacza to, że zależy ona
w znacznym stopniu od innych, nieuwzględnionych
w badaniach czynników. Ponieważ analizy obejmowały szerokie spectrum stałych właściwości jednostki tworzących jej osobowość, można podejrzewać,
że silniejszych i bardziej stabilnych predyktorów aktywności ruchowej młodzieży należy szukać raczej
wśród zmiennych w czasie stanów psychicznych
(aktualnie działające motywy, stany emocjonalne)
oraz czynników zewnętrznych. Jak wskazują wyniki
badań [3, 5, 2], istotna rola przypada determinantom społecznym (wzorce w rodzinie i grupie rówieśniczej). Aktywność ruchowa jest także uzależniona
od dostępności różnych form sportu i rekreacji ruchowej [23, 6, 1, 5, 9, 2]. Te czynniki nie były jednak
przedmiotem badań.
Wnioski
Wyniki badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:
1. Poziom aktywności ruchowej młodzieży licealnej jest bardziej związany ze stałymi właściwościami jednostki (głównie cechami temperamentu i sprawnością fizyczną) niż z czynnikami
sytuacyjnymi.
2. Czas poświęcany przez licealistów na intensywne
ćwiczenia fizyczne można przewidywać przede
wszystkim na podstawie ustalonej w teście i spostrzeganej przez jednostkę sprawności fizycznej
oraz płci.
3. Poziom aktywności ruchowej dziewcząt można lepiej przewidywać na podstawie ich cech
indywidualnych; w przypadku chłopców – na
podstawie czynników sytuacyjnych oraz obu
wskaźników sprawności fizycznej.
-
-
-
-
-
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[1] Charzewski J: Aktywność sportowa Polaków. Warszawa,
Zakład Antropologii AWF, 1997.
[2] Sas-Nowosielski K: Współczesne poglądy na temat
determinantów aktywności ruchowej i ich implikacje
pedagogiczne. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne,
2003; 50: 3-9.
[3] Drabik J: Aktywność fizyczna dzieci, młodzieży
i dorosłych. Gdańsk, Wyd. AWF, 1995.
[4] Maciaszek J: Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży
w czasie wolnym. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne,
1996; 43: 70-75.
[5] Rodziewicz-Gruhn J, Pyzik M: Zajęcia sportowo-rekreacyjne
podejmowane w czasie wolnym przez uczniów ze szkół
częstochowskich. w Umiastowska D. (red.) Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku. Materiały naukowe, PTNKF,
Uniwersytet Szczeciński, 2000; 5: 77-81
– 81 –
Monika Guszkowska
[20] Courneya KS, Bobick TM, Schinke RJ: Relationships
among personality, the theory of planned behavior,
and exercise behavior. Journal of Sport and Exercise
Psychology, 1999; 21: (supl.), 32.
[21] Hagan AL, Hausenblas HA: Who will exercise? Does
personality predict exercise behavior? Journal of Sport
and Exercise Psychology, 2002; 24: (supl.), 65.
[22] Królikowska B: Bariery ograniczające aktywność rekreacyjno-sportową młodzieży szkolnej w województwach opolskim i śląskim. w Żukowska Z., Żukowski
R. (red.): Zdrowie i sport w edukacji globalnej.
Warszawa, Wyd. Estrella, 2002: 160-165.
[23] Sołtysik M: Aktywność ruchowa w tygodniowym
budżecie czasu chłopców w wieku 15-16 lat.
w Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku.
Materiały Naukowe, Szczecin, PTNKF, 1995; 1.
[24] Guszkowska M: Aktywność ruchowa a przebieg
transakcji stresowej u młodzieży. Warszawa, AWF,
w druku.
[25] Majewicz P: „Ja i Inni” – skala do badania zachowań
asertywnych. Psychologia Wychowawcza, 1998; 41:
448-454.
[26] Jaworowska A, Szustrowa T: Podręcznik do Testu matryc Ravena. Wersja Standard. Warszawa, Pracownia
Testów Psychologicznych PTP, 1991.
[27] Wrześniewski K: Badanie Wzoru zachowania A przy
użyciu polskiego kwestionariusza. Przegląd Lekarski,
1990; 47: 538-542.
[28] Drwal RŁ: Osobowość wychowanków zakładów
poprawczych. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk,
Ossolineum, 1981.
[29] Wrześniewski K, Sosnowski T: Inwentarz Stanu
i Cechy Lęku (ISCL). Podręcznik. Warszawa, Pracownia
Testów Psychologicznych PTP, 1987.
[30] Przewęda R, Trześniowski R: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku 1989.
Warszawa, AWF, 1996.
[31] McGuire MT, Neumark-Sztainer DR, Story M: Correlates of time spent in physical activity and television viewing in a multi-racial sample of adolescents.
Pediatric Exercise Science, 2002; 14: 75-86.
[32] Strelau J: Osobowość jako zespół cech. w Strelau J.
(red.): Psychologia. Podręcznik akademicki. Warszawa,
PWN, 2000; II.
[33] Ogińska-Bulik N: Charakterystyka zachowań typu A-B
u dzieci. Psychologia Wychowawcza, 1995; 38: 162168.
[34] Żak S: Społeczne i pedagogiczne skutki zróżnicowanej
aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. Wychowanie
Fizyczne i Sport, 1994; 38: 3-22.
[35] Eysenck HJ (red.): A model for personality. Berlin,
Springer-Verlag, 1981.
-
-
-
-
-
[6] Winiarski R: Aktywność sportowa młodzieży. Geneza
– struktura – uwarunkowania. Kraków, AWF, 1996.
[7] Woynarowska B, Jodkowska M, Oblacińska A: Samoocena sprawności i aktywności fizycznej w czasie
wolnym u młodzieży szkolnej w latach 1990-1998.
Pediatria Polska, 2000; 75: 35-41.
[8] Bradley CB, McMurray RG, Harrell JS, Deng S: Changes in common activities of 3rd through 10th graders:
the CHIC Study. Medicine and Science in Sports and
Exercise, 2000; 32: 2071-2078.
[9] Skibińska K: Aktywność ruchowa młodzieży licealnej.
Kultura Fizyczna, 20002; 1-2: 23-24.
[10] Król-Zielińska M, Tarnas J, Bronikowska M,
Bronikowski M: Aktywność ruchowa poznańskiej
młodzieży gimnazjalnej o niskim, średnim i wysokim
poziomie sprawności fizycznej – według norm
Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej.
w Umiastowska D. (red.) Aktywność ruchowa ludzi
w różnym wieku. Materiały naukowe, PTNKF, Uniwersytet Szczeciński, 2000; 5: 43-52.
[11] Okeley AD, Booth ML, Patterson JW: Relationship
of physical activity to fundamental movement skills
among adolescents. Medicine and Science in Sports
and Exercise, 2001; 33: 1899-1904.
[12] Butcher JE, Eaton WO: Gross and fine motor proficiency in preschoolers: relationships with free play
behavior and activity level. Journal of Human Movement Study, 1989; 16: 27-36.
[13] Ulrich BD: Perceptions of physical competence, motor
competence and participation in organized sport: their
relationships in young children. Research Quarterly for
Exercise and Sport, 1987; 58: 57-67.
[14] Strelau J: Psychologia temperamentu. Warszawa,
PWN, 1998.
[15] Zawadzki B: Temperament: selekcja czy kompensacja?
w Tyszka T. (red.), Psychologia i sport. Warszawa, AWF,
1991, 85-112.
[16] Zawadzki B, Strelau J: Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT).
Podręcznik. Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 1997.
[17] Lipowski M, Kurzacz J: Aktywność ruchowa studentek AWF – uwarunkowania temperamentalne.
w Umiastowska D. (red.): Aktywność ruchowa ludzi
w różnym wieku. Materiały naukowe, PTNKF, Uniwersytet Szczeciński, 2000; 5: 186-189.
[18] Zawadzki B, Strelau J, Szczepaniak P, Śliwińska M:
Inwentarz Osobowości NEO-FFI Costy i McCrae.
Adaptacja polska. Podręcznik. Warszawa, Pracownia
Testów Psychologicznych PTP, 1998.
[19] Rhodes RE, Courneya KS, Hayduk LA: Does personality moderate the theory of planned behavior in
the exercise domain? Journal of Sport and Exercise
Psychology, 20002; 24: 12-132.
– 82 –