Kowalski Т. Ze studiów nad formą poezji ludów tureckich. Krakow

Transkrypt

nagina
dycję
nieznacznie do n o w y c h potrzeb, godząc
z chwilą
bieżącą.
Moc
w ten sposób t r a
suggestywna t r a d y c j i
jest j e d n a k
ogromna i odnosi bardzo często zwycięstwo nad naoczna r z e c z y w i
stością. Nawet w t e d y , k i e d y poeta l u d o w y chce opisać w pieśni to.
co ma a k u r a t przed oczyma, ulega on silniej nasuwającym
na myśl
szczegółom d a w n y c h opisów niż własnej autopsji.
mu się
Niech
mi będzie wolno poprzeć to twierdzenie p r z y n a j m n i e j j e d n y m k o n
kretnym
przykładem.
Pośród rannych żołnierzy t u r e c k i c h , których w i e l k a w o j n a za
gnała do K r a k o w a , był pewien szeregowiec
imieniem Rock o Hasan
oyłu A l i . pochodzący z Macedonji. obdarzony niepoślednim talentem
do poezji i m u z y k i
i umiejący dziesiątki
pieśni
l u d o w y c h na pa
mięć. Po blisko rocznym pobycie w naszem mieście, gdzie się czuł
bardzo dobrze, ułożył on poemat na cześć K r a k o w a , w którym z n a j
duje się następująca z w r o t k a :
Krakof
sehri
Krakof
śehri dedikleri
ićinde oturan
dedikleri
bir uli sehir
dir,
dag dir mesę
beg dir pasa
dir
7
dir.
^Miasto zwane K r a k o w e m j e s t w i e l k i e m miastem, miasto zwane
K r a k o w e m to góry i dębiny, jego mieszkańcy to bejowie i paszowie*.
A więc na nic nie zdała się w t y m w y p a d k u , autopsja i d o
kładna znajomość K r a k o w a .
D a w n e tradycje zwyciężyły w pieśni
i Kraków pokrył się górami i dębiną, a jego mieszkańcy awanso
wali
na bejów i paszo w. dlatego t y l k o ,
że kiedyś tam wędrowny
śpiewak anatolski uczcił w pieśni podobnemi słowami T e b r i z w da
l e k i e j P e r s j i . Słów tej pieśni używali później żołnierze tureccy w od
niesieniu do różnych miast, które spotykali na s w y c h dalekich w y
p r a w a c h , j a k Plewna i A l g i e r ,
aż nareszcie skojarzono j e z K r a
kowem ).
l
J Patrz R VIII 60. Nr. o. strofa 2 (Aśik-Garib
tiirkiileri):
Tebrizin janłary da-dyr
meh-dir,
ićinde oturan bei-dir
paśa-dir,
. sekiz bin mahalle durt Irin ko$e-dir
carsusu pazary jolu
Tibrizln.
Dookoła Tebrizu są góry i dąbrowy,
jego mieszkańcy to bejowie i paszowie,
ma on ośm tysięcy dzielnic, cztery tysiące zaułków.
0 place, bazary i drogi Tebrizu!
Trudno przypuszczać, by i ta pieśń miała być pierwotna; jest ona
prawdopodobnie wzorowana na jeszcze dawniejszej pieśni tego typu.
a
t
S T U D J A N A D KOK.MĄ
POBZJI
67'.
TUUa.CiC.SJ
Pieśni podlegają bezustannym zmianom. Nawet u tego samego
śpiewaka b y w a tekst pieśni przy każdej r e c y t a c j i nieco różny. A cóż
tu dopiero mówić o pieśni, wygłaszanej przez l u d z i z różnych oko
lic! Stąd nasze zapisy są albo m n i e j l u b więcej w i e r n e m i k o p j a m i
jednofazowego d y k t a t u , który się w tej samej f o r m i e już więcej nie
powtórzy, albo uogólnieniami. T e n stan rzeczy trzeba mieć bezustan
nie na względzie
przy badaniach f o r m v .
jakichś usterek f o r m a l n y c h .
N i e m a p r a w i e pieśni bez
Rzeczywistość j e s t więc nieregularna,
a nasze reguły, dotyczące budowy f o r m a l n e j , mają j e d y n i e wartość
a b s t r a k c j i , do której rzeczywistość zbliża się mniej l u b więcej. rzadk>
t y l k o osiągając z nią zgodę zupełna.
2. B u d o w a r y t m i c z n a pieśni
osmańskich.
Uwagi ogólne. Przycisk w osmańskim. Tekst pieśni a melodja.
W badaniach budowy r y t m i c z n e j poematów t u r e c k i c h jesteśmy
bardzo ograniczeni jakością materjalu. na którym m u s i m y się oprzeć.
R y t m należałoby badać na podstawie żywego słowa, a nie m a r t w y c h
tekstów i to w dodatku wykazujących na całej l i n i i t a k kardvnalu;v
wadę, j a k brak oznaczania px*zycisków, Jakichś bliższych danych
o sposobie r y t m i z a c j i
przv recytacji
lub śpiewie
nie z n a j d u j e m y
w literaturze p r a w i e całkiem. T e k s t y zbierano najczęściej j a k o próbki
języka, troszcząc się głównie o dokładny zapis f o r m , już znacznie
mniej o ścisłość fonetyczną, a o szczegółach b u d o w y r y t m i c z n e j za
pominano całkiem. L u d nie zdaje sobie sprawy z r y t m i c z n e j b u d o w y
swych pieśni, a popełnianych uchybień nie zauważa. Wyjątki w t v m
względzie należą do rzadkości. W dodatku t e k s t y naszych zapisów
są przeważnie popsute przez odtwórców, tak że trzeba brać zawsze
znaczniejszą ilość przykładów, by dojść do ujęcia reguły. Zapisów
z równoczesnem uwzględnieniem melodji m a m y bardzo m a ł o ) . Zda
1
wałoby się, że analiza i c h przez znawców m u z y k i l u d o w e j mogłaby
przyczynić się w w y s o k i m stopniu do rozświetlenia b u d o w y r y t m i
cznej samych tekstów, ale niestety opinja fachowców" nie uprawnia
do z b y t w i e l k i c h nadziei.
Oto co pisze B. F a b ó z okazji zbiorów
Por. też w sławnej Plevne tur kum: Pleone dedikleri
kilcilk kasaba (OT I I 349 i ZDMG 53 Chansons popal. turąaes.Nr. 17) i o A l
gierze: fezaińv jiiysek
olur eoleri, ićinde oturan aya beyleri (G 76
.Nr. 42), fezairiv
ils jony yara daydyr qacyłmaz (G 74 Nr. 3 9 j ełc.
) Zestawienie lileratury znajdzie czytelnik poniżej w ustępie 8.
l
Laschana i M i l l e r a ) : Gleick
1
hommt es auffallend
mu$ stek gam
und gar nicht
nach der Zahl
der Wortsilben.
Zahl
der musikalischen
rnagyarischen
sehr wenig;
aber oft
Yolkslieder
turanischen
richtet,
Lieder
Wortsilben,
Rhyt-
besonders
Von jener gebieteruchen
und der
der
und dereń
nicht
Congruenz
der
wie sie z. B. die
besilzen* haben die tiirkischen
sie singeu auf
Gesangs manier
auf die rein
•jangen
nach den Versen
Tonę
eine ganze Reihe
tcillkiirliche
bet der ersten Durchsickt
n
vor, dass die Tonę der Melodie
Yolkslieder
nur
eine einzige
WortsUbć am hiiufigsten
zwei,
von Touen.
Wahrscheinlich
diese
von der arabischpersischen
Rhytmen
der Titrken
stammt
Musik
und itt
nach und nach
uber-
*).
u
T r u d n o m i ocenić
stanowczo, o ile r y t m i z a c j a .
m u j e K o r s z w swem s t u d j u m
p. t. ^ p e B H t i m i i i i
którą
Hapo,iHLiłi
przyj
C T H ^ C Ł
xvpeu,KiixT> n-ieaiem. dla różnych rodzajów wiersza, odpowiada r z e
czywistości, a nie jakiemuś urojonemu schematowi. Korsz zna bądź
co bądź
dobrze
swój przedmiot i stykał się
bezpośrednio z odno-
śnemi l u d a m i . Powołuje się p r z y t e m na ż y w e poczucie r y t m u pieśni
tureckich,
rzekomo
którego
zdaje się b y ć pewien do tego stopnia, że w i e
zawsze, j a k b y
śpiewak
turecki
dany tekst
rytmizował.
A j e d n a k metoda Korsza budzi poważne wątpliwości. Za podstawę
rvtmu
przyjmuje
on n i e t y l k o
różnice
w sile zgłosek, ale i rze
k o m y iloczas. W związku z tem zaopatruje każdą zgłoskę p r z y t a
czanych pieśni nie t y l k o w z n a k i akcentu dynamicznego, ale także
w z n a k i długości i krótkości. Ze j e d n a k w j ę z y k a c h t u r e c k i c h niema
stałej oboczności zgłosek długich i krótkich, ma to rozróżnianie K o r
sza charakter zupełnej dowolności. Zgłoski o tejsamej naturze uważa
on raz za długie, d r u g i raz za krótkie, w miarę j a k mu t o potrze
bne. W i e r s z e pieśni dzieli na t a k t y muzyczne, których granice n i e
mal
z reguły nie schodzą się z g r a n i c a m i wierszy ani ze stałemi
średniówkami. Jeszcze większe wątpliwości muszą się nasuwać, i l e
kroć K o r s z wtłacza przemocą wiersze z b y t długie lub z b y t krótkie
w swe r y t m i c z n e szablony, przyjmując w p i e r w s z y m w y p a d k u
—
) Keleti Szemle V I I (1906) 122.
) W zgodzie z tem powiadają dwaj kompetentni autorowie 0. Abra
ham i E. v. Hornbostel (Ueber die Bedentnng des Phonographen fiir vergleichende Musikwissenschaft, Zeitschr. f. Ethn. 36 [1904] 223): „Ein
tiierhciirdiges
Yerhiiltnis scheint bei tiirkischen
und arabischen
Liedern
zioischen Text und Musik zu bestehen. Der Rhythmus
der Melodie
Himtnt anscheinend auf das Metrum der Dichtung keine
Rucksicht .
1
2
u
B T U U J A
niestety
N A D
z b y t często —
F O R M A
P O E Z J I
„ycKopeaie
T U R E C K J S J
BLiroBopa",
pozwalające
dwie
.zgłoski, bez wzgląd a a a i c h jakość, traktować j a k jedną, zaś w d r u
gim
w y p a d k u , korzystając z
fikcyjnych
pauz, równoważących b r a
kujące zgłoski. M o j e m zdaniem metoda taka nie posuwa b y n a j m n i e j
naprzód zagadnienia r y t m i c z n e j budowy pieśni t u r e c k i c h .
D a l e k o pewniejsze w y n i k i można osiągnąć, trzymając się ściśle
tekstów i uwzględniając
w nich
t y l k o to, co się. da
oiewątpliwie
stwierdzić. Otóż na podstawie tekstów możemy badać ilość zgłosek
w wierszach, miejsce i ilość średniówek, wreszcie, z mniejszem l u b
większem prawdopodobieństwem, rozkład akcentów.
Niestety, akcent t u r e c k i j e s t j e s z c z e mało zbadany. W s z y s t k a ,
co dotychczas
o n i m wiadomo, streszcza się w następującem zda
n i u : w w y r a z a c h pada akcent z reguły na zgłoskę ostatnią, z w y
jątkiem
ściśle określonych wypadków, w których ostatnią zgłoskę
stanowią pewne nieakeentowane sufiksy. Prócz tego akcentu t r a d y
cyjnego istnieje jeszcze dość w y b i t n y , silniejszy w poezji niż w pro
zie, akcent r y t m i c z n y , dzięki któremu w y r a z y tworzą szeregi zgłosek
naprzemian słabszych i silniejszych, przyczem regulatorem jest z za
sady zgłoska ostatnia.
T a k więc w y r a z y trójzgłoskowe mają dwie*
zgłoski m o c n e , rozłożone według wzoru _L
ska
L , gdzie j e d n a k zgło
ostatnia j e s t mocniejsza niż pierwsza; w y r a z y
również d w i e . a to
trzy - L
L i
czterozgłoskowe
L . w y r a z y pięcio- i sześciozgłoskowe po
l
i
L
L i t. d. Radłów zauważa ), że
1
zgłoska pienna. a więc z reguły pierwsza zgłoska w y r a z u , wyróżnia
się, obok ostatniej, silniejszym przyciskiem. N i e mogę stwierdzić, o ile
uwaga ta j e s t słuszna odnośnie do i n n y c h j ę z y k ó w t u r e c k i c h ; w os*)• Phonetik der nórdl. Tlirksprachen § 136. Najciekawsze, że
w ustępie, poświęconym rytmowi pieśni ałtajskich (Zeitschr. f.. Vólkerpsych. IV 93 — 95) nie wspomina Radłów ani słowem o tym rzekomym
przycisku na zgłosce piennej. 0 akcencie pobocznym na zgłosce piennej
mówi też G. Weil w swej Grammatik der Osmanisch-turkischen Sprache
(Berlin 1917) § 3, formułując zasadę w następujących słowach: ^Jedes
mit Endungen
uersehene Wort hat im Tiirkischen
neben deni Hauptton
auf der letzten noch einen Nebenton auf der Stammsilbe*.
Niestety,
przytoczone przykłady a.\damła ra i ti\atro ja są obcego pochodzenia, tak
że nie można wiedzieć, jak sobie Weil wyobraża akcent takich rdzennie
tureckich słów, jak np. aUarymtjz,
a więc czy âtlary^myz, czy leż
atfan/myz.
Przycisk poboczny w adamłara i tiatroja,
zgodny z poda
nym przezemnie rytmem wyrazów czterozgłoskowych, tłumaczę sobie jako
przycisk rytmiczny.
l
{
Ułańskim j e d n a k , nawet g d y b y było takie wyróżnianie zgłoski piennej, musiałoby się zatrzeć w w y r a z a c h o parzystej liczbie zgłosek,
z
powodu
przeważającego ( p r z y n a j m n i e j w poezji; akcentu
rytmi
cznego. Istotnie, o ile t y l k o mogłem stwierdzić, w wyrazach czteroz g ł o s k o w v c h j a k atłarymy
szczenie
przycisków
m a m y przy r e c y t a c j i poematów r o z m i e
L . a nie _ L ....
i
L . jakby
musiało
b y ć według Radłowa ) . Stosownie do tego schematycznego rozmie
1
szczenia
przycisków
o b s e r w u j e m y w wierszach osmańskich i , j a k
się zdaje, wogóle t u r e c k i c h , j e d y n i e r y t m j a m b i c z n y i t r o c h e i c z n v .
Monotonję t a k jednostajnego r y t m u łagodzi okoliczność, że akcent
d y n a m i c z n y j e s t wogóle
mało w y b i t n y i falowanie natężenia
siły
w y m o w y od zgłoski do zgłoski bardzo łagodne. W związku z tem
zdaje się pozostawać łatwość przemieszczenia przycisków ze wzglę
dów r y t m i c z n y c h .
Najczęściej możemy to obserwować, w stosunku
do jednozgłoskowych e n k l i t y k , które w poezji otrzymują, n i e r z a d k o
przycisk
towej
główny,
w s k u t e k czego
przemieszczenie
przycisków
następuje w całej grupie a k c e n
o jedną
zgłoskę
srrupy. Zwłaszcza trójzgłoskowe w y r a z y t y p u
aiegają
pod względem
normalnego t y p u _±
——
ku
5
końcowi
" p . gidtmem
T
umiejscowienia przycisków często
analogji
L.
J a k k o l w i e k więc, nie chcąc tracić g r u n t u
pod nogami, m u
s i m y się w dalszych badaniach oprzeć na zasadzie, naogół słusznej,
że p r z y c i s k cząstek r y t m i c z n y c h wiersza j e s t zgodny z p r z y c i s k i e m
w y r a z o w y m , c z y l i że wiersz przeczytany z u w y d a t n i e n i e m
normal
n y c h przycisków, tak j a k proza, p o w i n i e n ujawnić swą rytmiczną
) Bardzo ważnym wskaźnikiem umiejscowienia przycisku są zmiany
fonetyczne, przezeń spowodowane. Jak wiadomo, zgłoski otwarte słabe,
w otoczenia dwóch zgłosek mocniejszych, ulegają niekiedy redukcji. Tak
np. ,ora daôr da,
\padiśa=^padtsa,
\ejiHik =±eflik,
pek
e ji=^ peki
i t. p. Otóż jeśli spotykamy ściągnięcie jokarda
powstałe z
jokaryda,
io oczywiście jest ono tylko zrozumiałe przy akcencie pierwotnym joJtary da,
zgodnym z zakładanym przez nas rytmem wyrazów czterozgłoskowycb.
l
l
l
l
]
l
r
l
Nawet w formach, w których dziś ustalił się tradycyjny przycisk
na przedostatniej, jak w azerbajdżańskim uta naram.
musiało kiedyś być
inaczej, jeśli mogła się z tego rozwinąć forma ściągnięta uHamiam, zro
zumiała tyiko jako uHana^ram — u) ta u ram =^ ttHannam. Por. K. F o y
Azerbajganische Sludien mit einer Charakteristik des Siidtiirkischen (Mitteilungeu d. Seminars fur orient. Spr. zu Berlin) VI (1903) 186, który
tę formę tłumaczy mechanicznie jako wypadnięcie akcentowanego a mię
dzy n i r.
l
r
ST UU J A
N A D
P U K M A
PORZJI
71
T U R R C K I R J
budowę, to j e d n a k nie możemy zamykać oczu na odstępstwa od tej
zasady, spowodowane wspomnianą
łatwością
przemieszczenia przy
cisków. Stwierdzenie i c h w każdym w y p a d k u utrudnia niezmiernie
brak oznaczenia przycisków w naszych tekstacb.
Zauważono wreszcie, że rozmieszczenie przycisków w śpiewie
b y w a n i e k i e d y zgoła odmienne niż w mowie
z w y c z a j n e j .
T a k np.
wiersz )
v
uskudara
ma
yider
iken bir mendi!
w z w y c z a j n e j mowie r y t m
zaś w Śpiewie J.
l
JL
.S
L. •
bułdum
l
l
L J.
j_
t
L. A że przecież
L _ L,
wszystkie teksty pieśni są przeznaczone do śpiewu, może powstać wąt
pliwość, czy wogóle analiza n o r m a l n y c h przycisków p r z y c z y n i a się
w e z e m k o l w i e k do rozświetlenia budowy r y t m i c z n e j . Otóż m u s i m y
najpierw
zauważyć,
że
taką
niezgodność
między
rytmem
mowy
a śpiewu zaobserwowano t y l k o w pieśniach osmańskich, gdzie ona
tłumaczy się dostatecznie tern. że słowa- pieśni podstawiono wtórnie
pod
melodje obce, perskie i arabskie, nie mające p i e r w o t n i e z teks
tem
t u r e c k i m nic wspólnego. Ten wpłvw m u z y k i obcej sprawił cał
k o w i t y zamęt w pojęciach r y t m i c z n y c h , utrudniając nam niezmier
nie orjentację. Jednakowoż zdanie sobie s p r a w y z tego stanu rzeczy
każe nam tembardziej rozpatrywać teksty w ich normalnej
zacji. zgodnej z prawidłami akcentowemi j ę z y k a ,
rytmi-
choć nieraz n i e
zgodnej z r y t m e m narzuconych i m m e l o d y j . J e d y n i e ńa tej drodze
możemy dotrzeć do rdzeDnie t u r e c k i c h zasad
budowy rytmicznej.
W a r t o wreszcie zwrócić uwagę, że p r a w d z i w y c h t u r e c k i c h m e l o d y j
jeszcze nie zapisano n i g d z i e ; wszystkie dotychczasowe spostrzeżenia
opierają się na p r o d u k c j a c h O r m i a n ) , co oczywiście bardzo obniża
2
ich
wartość naukową,
o ile chodzi o poznanie stosunków rdzennie
tureckich.
Po
tych
ogólnych
uwagach możemy już przystąpić
bioru r y t m u poszczególnych form. Oznaczając rozkład
do r o z
przycisków,
nie odróżniam przycisków mocniejszych od słabszych. D l a uniknię
cia
nieporozumień
zaznaczam, że kreseczka pozioma oznacza w o-
) Abraham i y . Hornbostel op. c. (Zeitschrift tur Ethnologie X X X V I
[1904], 223).
) Dotyczy to zarówno zapisów Luschana jak i Miilera. Informato
rem pierwszego był młody Ormianin z Aintab, imieniem Avedis, drugiego
zawodowy muzykant z Konstantynopola, Petrosianc. Tylko jedną pieśń
podaje Luschan z ust muzułmanina Alego z Maras.
1
2
72
TAO BUSZ
gole
KOWAŁSŁi
zgłoskę, bez względu na j e j jakość,
a więc b y n a j m n i e j nie
jest z n a k i e m zgłoski długiej.
3. B u d o w a r y t m i c z n a t . z w . m a n i .
M a n i są to czterowiersze r y t m i c z n e i r y m o w a n e . Wiersze i c h
liczą p r a w i e bez wyjątku po siedm zgłosek. Rozróżniamy t r z y t y p y
siedmiozgłoskowea,
biorąc
pod
uwugę
umiejscowienie średniówki
1 związany z tem rozkład przycisków.
I . T y p 4—3
L
P r z y k ł a d y : jare
gonili
L \ J L
L.
baładym (210, 1 ) ) . elmas
juziik
par
Zachodzi pytanie, czy w wierszach j a k jeMl ipek bukerim
(214.
ni akta (156, 1). jemenimin
1), ben bir avnf
zakładać
l
bułgurum ( 9 1 . 1), jeni aśka dusmiisiim
t a k i sam rozkład
dusmiisiim?
( 9 2 4) m a m y
t
przycisków, ozy też i n n y _
, zgodnv z n o r m a l n y m
i
(227, 1) i t. p.
miary
_L
akcentem form bukerim,
M o j e m zdaniem trzeba się zgodzić
L
bułgurum,
na pierwszą możli
wość i przyjąć raczej przemieszczenie akcentu pod wpływem prze
ważającej
większości wypadków,
końcowa ma r y t m J .
w których trójzgłoskowa cząstka
L . W i d z i m y bowiem, że oba rodzaje wier
sza są uważane w p r a k t y c e za zupełnie równorzędne;
ałtyn tasta jourdum,
a tuż po tem gam icrnde
najlepszy dowód, że jourdum
7
(33, l i 2 ) ;
należy w w i e r s z u a k c e n t o w a ć ^
I I . T y p 3—4 _ L _ _ _ L
L
P r z y k ł a d y : a ben im basy sałlym
1), elmajy pycakladym
m a m y więc
bo iUdum
L.
L (odwrotność poprzedniego!.
( i , 1). ba%ceje kuzu girdi
(55,
(154, 1) i t. p.
T u też musim}' przyjąć, z tego samego powodu co poprzednio,
przemieszczenie akcentu, w w y p a d k a c h j a k dałary dołasałym
ał esim ałma ( 3 1 . 4 j i t. p. A więc
fanym
analogicznie z n o r m a l n y m t y p e m , a nie
III.
2—5
L _L
T y p (najrzadszy) 2 — ( 3 - 2 ) _
L \ J.
L
|| ±
( 1 , 2).
i
L,
..
_
j _ |
L lub
L.
Przykład: kimse jazamaz
4). kave jemenden gelir
esim ahna
derdim
(5. 4 j , jazy u ajyrdy
(280, 1), sursem
Zestawiwszy razem te t r z y t y p y .
memelerine
felek (40,
( 2 0 1 . 4) i t. d.
w i d z i m y , że mają one
je
dnaką ilość zgłosek mocniejszych, mianowicie cztery, na t r z y zgłoski
słabe. W p i e r w s z y m i trzecim typie s p o t y k a m y charakterystyczną
l
) Liczby podają numer i wiersz >mani< w zbiorze Kuuos'a. OT I I .
iTUDJA
N A D KOUMĄ
POEZJI
73
T U R E C K I KJ
dla r y t m i k i tureckiej cechę, bezpośredni zbieg dwóch zgłosek m o
c n y c h , rozdzielonych średniówką.
W mani występują wiersze bądźto tego samego t y p u , bądź też
różnych typów.
Najczęstsze są z w r o t k i j e d n o r o d n e z czterokrotnie
powtórzonym siedmiozgłoskowcem t y p u 4 — 3 , np. N r . 134:
dere boju gidemem.
(Oto) brzeg r z e k i , nie mogę iść (dalej;.
jedi
nie mogę strzec siedmiu wielbłądów;
deve gudemem;
cek deve$i deveni
prowadź sobie wielbłądniku swe wielbłądy.
hen jarymsyz
j a bez k o c h a n k i iść nie mogę.
gidemem.
I n n e przykłady: N r . 7. 16, 19 (gdzie oczywiście czytać należy
oti-oiur i t. d.), 2 1 , 26, 30. 33, 36 (w ostatnim wierszu 5 — 3 ) , 38.
39, 4 1 , 49. 56, 66, 67 i t. d.
Nieco rzadziej s p o t y k a m y mani
o w s z y s t k i c h czterech wier
szach drugiegu t y p u . Za przykład może posłużyć N r . 2 5 :
ukśamyii vakty gećtL
minął j u ż wieczór.
bir gilzel
jakaś piękna spojrzała i przeszła;
saćyny
bakty gećti;
swych włosów użyła za lasso,
kernend etti.
bojnuma
zarzuciła m i na szyję i odeszła.
atty gećti.
Porównaj też N r . 1. 3, 15, 88. 139, 142, 178. 179, 180, 192,
1 9 4 - 206, 212" i t. d.
Mani
złożone
z samych
wierszy trzeciego
typu
są
bardzo
r z a d k i e : taką budowę m a np. N r . 3 0 7 ) :
l
moja luba w n i e b i e s k i m staniku,
mavl jelekli jarym.
hejaz bilekli
moja luba o białym przegubie;
jarym;
doprowadziłaś mię do tego stanu.
beni bu hale kojdun.
merrner jarekli
moja luba. z m a r m u r o w e m sercem.
jarym.
Znaczna część mani
ma wiersze mieszane, przyczem porzą
dek występowania poszczególnych typów j e s t nieokreślony. Należy
jednak
zaznaczyć,
że
szczególnie
często
trzeci
wiersz
stanowi
przez swą budowę odstępstwo od reszty. M a m y więc często postaci
mieszane
(w
3 — 4 j 3—4 j 4 — 3 | 3 - 4 ,
p i e r w s z y m wierszu
4 — 4),
209 i t. d . / o r a z 4—3 | 4 - 3
(w 3. wierszu 4 - 4 )
np. N r . U , 24. 43. 5 5
;
68
130, 1 3 1 , 133, 152, 153. 1Ę4, 177,
| 3-4
| 4—3. np. N r . 22, 37. 6 1 , 62
69, 70. 77 (w 3. wierszu 4 — 4 ) , 103, 108, 124,
1 3 6 ' i t. d.
T a k więc trzeci wiersz, pozbawiony r y m u , przedstawia i pod
•względem r y t m u obraz wyjątkowy. Z tern z j a w i s k i e m spotkamy się
a
) Zanotowałem prócz tego jeszcze tylko Nr. 1 9 1 .
jeszcze
w dalszym ciągu
p r z y czterowierszach i n n v c h
ludów t u
reckich.
Materjał w zbiorach Kunos'a odznacza się stosunków); wielką
regularnością; usterki r y t m i c z n e są rzadkie. Pochodzi to prawdopo
dobnie
stąd. że osoby, które K u n o s ' o w i recytowały teksty,
bardziej w y r o b i o n e poczucie
poprawności
miały
formalnej niż. np. i n f o r -
matorowie Balint'a. którego materjały niebawem poznamy. Prócz tego
m a m y tu do czynienia z poezją ludową stolicy, lub jej najbliższych
okolic, gdzie
i pod cym względem
musi się odbić wpływ wax*stw*
oświeconych.
Po mani, śpiewanych na różne melodje, słyszy się często roz
maite r e f r e n y ; przykłady, z podaniem m e l o d j i . u Luschana.
4. B u d o w a
rytmiczna
t. z w . t u r k u
i ogólna
charakterystyka
r y t m i k i osmańskiej.
Pod nazwą ttirku" będziemy tu rozumieli wszelkie dłuższe, p r a w
dziwie l u d o w e pieśni osmańskie, złożone p r z y n a j m n i e j z dwóch z w r o
tek. D l a pieśni miłosnych są, c h a r a k t e r y s t y c z n e refreny, po t u r e c k a
powtarzające się najczęściej po każdej zwrotce. T u r k u skła
harmn,
dają się zawsze z j e d n a k i c h z w r o t e k , j e d y n i e refren ma często b u
dowę
odmienną.
Zwrotki
bywają
d w u - , trój- i cztero wierszowe.
Kunos dzieli wiersze bardzo często w ten sposób, że powstają strofy •
pozornie sześciowierszowe; jednakowoż liczba rymów, a m i a n o w i c i e
trzy,
świadczy niezbicie, że
m a m y do
czynienia t y l k o
z trzema
wierszami, przepołowionemu' w miejscu stałej średniówki, j a k się zdaje
j e d y n i e ze względów t y p o g r a f i c z n y c h , aby tekst i tłumaczenie mogły
się zmieścić w j e d n y m rządku obok siebie.
Strofy
d w u w i e r s z o w e (przykłady: O T I I p. 284 Nr. 4 1
i tamże N r . 52, 53, 7 1 , 77. 87. 88, 93. 110) robią często wrażenie
zdekompletowanych
strof cztero- l u b trój wierszowych.
Za
dowód
może posłużyć Nr. 4 1 z w r o t k a 1:
dcidan hajiadym
atym
terledi
kurdu.
durdu,
Z gór wypłoszyłem
wilka,
koń m i się spocił, ustał,
która j e s t t y l k o częścią następującego czterowiersza ( N r . 114 p. 2 0 1 ) :
dadan
atym
indirdim
terledi
heni jardem
ohnasyn
kurdu,
Z gór spędziłem w i l k a ,
durdu.
koń m i się spocił, ustał.
ajyratl.
K t o mię rozłącza z kochanką,
jer i jurdu.
niech nie ma n i k r a j u n i o j c z y z n y .
STUlłJA
Oczywiście
N A D FORMA POKZJI
nie w s z y s t k i e w y p a d k i
75-
TUKKCKIKJ
dadzą się
w ten sposób
wytłumaczyć; pewna ich część może śmiało uchodzić za pozostałość
Jawnej d y s t y c h i c z n e j f o r m y pcezji. Na szczególną
O T I I p. 392
uwas:ę zasługuje
N r . 17 ( j e d y n y w t y m zbiorze przykład
ludowej
poezji r e l i g i j n e j ) . z d w u w i e r s z o w e m i z w r o t k a m i i takimże refrenem.
l
Strofy
c z t e r o w i e r s z o w e w t i i r k t i składają się wyłącznie
z siedmio- lub ośmiozgłoskowców. P i e r w s z y rodzaj, t. j . strofy z ł o
ż o n e z c z t e r e c h w i e r s z y s i e d m i o z g ł o s k o w y c h jest i d e n
t y c z n y z mani i nie przedstawia nic szczególnego. Za przykład mugą
posłużyć N r . 2. 6, 49 ( k i l k a wierszy ośmiozgłoskowych!) i 92 z po
śród
pieśni
miłosnych,
„pieśń
•iulctiłłu tiirkusii,
N r . 1 z pośród
pieśni j u n a c k i c h
o b r o d a t y m " (p. 390/J}.
Już
i t. zw.
poprzednio
istr. 64) zwróciłem uwagę, że niektóre z t y c h pieśni (np. N r . 6 p.
2 5 6 / 7 ) składają się ze zwrotek, które występują
także j a k u samo
dzielne m a n i ,
S t ro f y c z t e r o w i e rs z o w e z ł o ż o n e
ców
są dość rzadkie.
z ośmiozgłoskow
Ze znanych pieśni mają taką budowę d w i e
t. zw. Plevne turkii.su z czasów w o j n y t u r e c k o - r o s y j s k i e j w r. 1877
( O T I I 349 część druga i 352/3), prawie wszystkie pieśni ramazanowe stróżów nocnych, t. zw. bekćich.
np. fi fstr. 380), t. zw. zampara
14 f'p. 389) t zw. kedi
Największą
tiirkusu
rozmaitość
różne piosenki żartobliwe, j a k
tilrk/j.su )
2
„pieśń o z a l o t n i k u " , N r .
„pieśń o k o c i e
;i
i t. d.
przedstawiają - s t r o f y
trójwier-
s z o w e ; są one zarazem najbardziej rozpowszechnione. Wiersze ich
liczą
po 7, 8, 10, 1 1 , 12. 13 i 15 zgłosek.
Rzecz szczególna, że
dziewięciozgloskowiec, t a k częsty w poezji ludowej Tatarów kazań
s k i c h , nie ma u Osmanów zupełnie zastosowania.
Ponieważ siedillioziiToskowiec poznaliśmy poprzednio w ustę
pie o budowie r y t m i c z n e j mani, pozostają nam do omówienia
dalsze rodzaje wiersza, od ośmiu- do piętnastozgłoskowca.
tvlko
Ośiliio-
ziiłoskowiet*. bardzo częsty w strofach trój wierszowych, s p o t y k a m y
w następujących, głównych odmianach:
1)
i
4—4,
i
lub
t_
rzadko
2—4—2;
rytm
czysto
jambiczny :
t_
P r z y k ł a d y : su janyna
ejmis dałyu
(str. 253) J. ba%6elerde giil
3
*) Turcy zowią takie pieśni i/ahi, t. j . pieśń boża.
) Tamże, sir. 3 8 1 , przytoczony warjant składa się ze strof trójwierszowycb.
) Liczby stron odnoszą się do drugiego tomu zbioru Kunos'a OT.
2
3
siUadym
(str. 263), ben babamyn evin jyktym
(str. 376;. ba"/J:e dyva-
astym (str. 273).
ryndan
Strofy złożone wyłącznie z wierszy t y p u 4—4 są dość częste,
np. N r . 67, strofa 1 (str. 301):
jesil
gejmis \ buiiin
Zieleń przy wdziały wszystkie góry.
daiar,
d z i w n e czemu słowik płacze?
• a$eb nicun | bulbul ałar?
ba/tar gelmis \ suiar
wiosna nadeszła, szemrzą potoki.
calar.
Z t a k i c h strof, powiększonych przez dodanie czwartego wiersza,
u charakterze refrenu j e s t z b u d o w a n y znany poemat T u r k m e n k v z v .
2) 3 — ( 3 — 2), ewent. 3—5 _ L
P r z y k ł a d y : a benim kyimyzy
L || J _
(str. 285), baycede gul dikenlendi
tastan
azad
ułaśtym
(str. 273], kojnumda
bojnuma
(str. 358), destemalimi
L
kdpriisu
(str. 283).
3) 3 — 2 — 3 , lub rzadko 5—3
Prz y kład y: gamynła
L
(str. 253), Edirne
giiliim
L |
ćevrem kitiendi
kuruttum
L || JL
(str. 268).
ołajym
L
kyrmyzy
(str. 282). davuht
gule
takłym
(str. 284).
Cała z w r o t k a w t y m r y t m i e (str. 3 1 1 , N r . 8 0 ) :
Tunada
cyrpar
N a d D u n a j e m pierze bieliznę...
bezini,
kim sewmez bułgur kyzyny?
któż nie kocha bułgarskiej dziewczyny?
opejdim
całowałbym j e j modre oczy.
ela gózumi.
4) 2 - 3 - 3
L | J -
L | JL
L
P r z y k ł a d y : kime arz edem ben hałym (str. 253), jary
ujuttum
(str. 263), Rusłar
Tunajy
(str. 352). gidup
atłady
sinemde
jurekler
(str. 358).
ezijor
K i e d v odmiana pierwsza ma t y i k o cztery zgłoski mocniejsze,
to
t r z v dalsze o d m i a n y mają ich po pięć.
Odmiana pierwsza w y
stępuje niekiedy w strofach obok wierszy siedmiozgłoskowych, ma
j ą c y c h j a k i ona po cztery zgłoski mocniejsze, np. (str. 289):
aj efeudim
j a siUtanym.
gul dibinde
\ nar biter;
jiirejimde
o pani moja. o sułtanko.
u podnóża róży rośnie granat;
w m e m sercu ogień płonie..
| ates var-dyr,
hem janar-da
hem tułer.
i żarzy się i d y m i ) .
l
Por. też str. 372 N r . 18 strofa 1.
Sporadycznie występuje d z i e s i ę c i o z g l o s k o w i e c . a to w dwóch
o d m i a n a c h : 5—5 J .
a
skiej
^ J.
L.\\
L [ J.
je-meni (str. 272), ba%ceje kurdum
jazma
L np. basyna
asma sałynfak
(ibid.),
bałar
lab
) Dym serca sa to westchnienia; przenośnia wzięta z liryki per
(dud-i-dil).
STlDJA
3—o—4
J.
N A D F o l i MĄ
L \ J.
77
POEZJI TGRKCK1KJ
L |
L np. jar
i
gel/ip jar
geliijp
libid.)
satłana$ak
Strofy zbudowane z samych dziesięciozgłoskuwców są bardzo
r z a d k i e (np. dwie pierwsze strofy N r . 26 z pośród pieśni miłosnych
u Kiinos'a).
J e d e n a s t O Z ^ ł o s k o w i e C należy, obok wiersza siedmiozgłoskowego.
do
najbardziej
rozpowszechnionych
tworów
rytmicznych.
W poezji osmańskiej s p o t y k a m y go wyłącznie w strofach trój wier
szowych. Rozróżniamy d w a z a s a d n i c z e ' t y p y : 4 — 4 — 3 i 6 — 5 ;
typy
o i n n y m podziale występują bardzo rzadko. Zanotowałem następu
j ą c e o d m i a n y jedenastozgłoskowca:
1) 4 — 4 — 3
L ; _
JL
L\ j _
L
T y p niezmiernie rozpowszechniony. Oto przykład całej zwrotki,,
zbudowanej z t a k i c h w i e r s z y (str. 339):
joł
Ustune | kuran
kunnus
| pożary,
>
ben istemem | okujany \ jazany.
ben isłerim | mejhanede \ gezeni.
Na drodze jakiś kupiec rozbił k r a m ;
nie chcę takiego, co czyta i pisze,
pragnę takiego, co chodzi po k a r c z m a c h .
2) 4 — 3 — 4
Występuje
sadan
LjJL
L
bardzo
(str. 351), nedir
sola
L |
3) ( 2 — 3 — 2 ) — 4 JL
benim basynia
i
i
L
L
rzadko. Przykłady:
bes on pasa
gelen isler
L I]
dizUmis
(str. 3 5 4 ) ) .
1
L , czysty r y t m
t
trocheiczny ) .
2
Bardzo r z a d k i jine
Varnanyn
bu
basy ćok
kajnady
belały
$ostu dałar tasy (str. 346), bu giln
(str. 353 —
o
ile zakładamy
akcent
giln).
4) ( 2 — 2 - - 2 ) - ( 2 — 3 ) _ _ _ L _ _ L _ _ ^ | | _ _ A . | X
Przykłady: iki tumani
jesem
bana
dy-dyr
—
gelir ałły karały (str. 291), sensis
(str. 299), por. Jemen
collerinde
ordu
śeker
kurułmus
(str. 344).
Co
do ilości
i rozkładu
przycisków j e s t ta odmiana i d e n t y -
) Często występuje ten typ wiersza w êtrastychach pochodzenia
środkowoazjatyckiego, t. zw. tujuy. np. u Ahmed a Burhan ed-din a
(tujuy 2 w wydaniu Meliorańskiego, por. Korsz, ^peBH^Hmiż HapoAHŁiii C T H X T . TypenKiisi. n.ieMeH^ 153).
) Taki sam rytm spotkamy w dalszym ciągu w jedenastozgfoskowcu
z okolic Turfanu i w jednej odmianie kazańskiej..
x
:
2
T
ezna z pierwszą:
nam \ gełir alły
tuoźnaby więc ewentualnie rytmizować: iki
tur-
| karały.
J a k z tego w y n i k a , t y p y 4 — 4 — 3 i 6—5 nie wykluczają się
wzajemnie;
przeciwnie przechodzą
w p e w n y c h w y p a d k a c h jeden
w d r u g i . T a nam tłumaczy, dlaczego
wiersze obu typów mogą w y
stępować w jednej i tej samej strofie bez różnicy.
5) ( 4 - 2 ) — ( 3 — 2 ) .
X _ - L |
T
np. ajryłyk-tyr
filmie
ewent. (2 — 4 } — ( 3 - 2 )
L
L
L||
- Ł .
aletpltr
bcnitu
dajmus
(str. 342), ben
beli-mi biiken
(str. 344), Jiiriik
jaj łasy nda
dujmadan
bir jesil
eadyr
(str. 348).
6) ( 3 — 3 ) — ( 3 — 2 ) JL
J L I - L „ J L ||
_ L | _ _>L
Odmiana bardzo częsta. P r z y k ł a d y ; Izmirin
beni {str. 34:2). ben jare jołładym
ourdułar
kaleler
dort jany bały (str. 346) i t. p.
japtyrdym
7,
jołunda
bir giimiiś tarak (str. 276),
(
3_3)_(2_3) _ L
L | ~L
P r z y k ł a d y : kanadyn
iĆinde kura
Nie
-^-||
L | J.
alty na name sunajym
(str. 291),
L
Izmirin
ćekilir (atr. 342j.
twierdzę
b y n a j m n i e j , j a k o b y ten przegląd
wyczerpywał
w s z y s t k i e istniejące o d m i a n y jedenastozgłoskowca, podaje on j e d n a k
w każdym razie najważniejsze.
Budosra jedenastozgłoskowea zdradza jego b l i s k i e pokrewień
stwo z
-
siedmio- i ośmiozgłoskowcem.
T y p 4 — 4 — 3 j e s t poprostu
siedmiozglotkowcem 4 — 3 , w którym powtórzono
pierwszą
czterozgłoskową;
ośmiozgłoskowiec
można go
również uważać
za
cząstkę
4 — 4 . rozszerzony przez dodanie trój zgłoskowego r e f r e n u . Że nie są
to t y l k o czcze k o m b i n a c j e , stwierdzają k o n k r e t n e przykładny prze
chodzenia jednego rodzaju wiersza w d r u g i , j a k np. str. 265 N r . 17:
arpa
ektim dary ćykty —
bir kyz ałdym
kiieiik
a
kyzyn
kary
sinanaj.
ćykty —
ady ćykty —
sinanaj,
sinanaj,
Jęczmień zasiałem, zeszło proso — szinanaj.
wziąłem pannę, wyszła kobietą — szinanaj,
wyszło na j a w imię młodej d z i e w c z y n y — szinanaj.
gdzie n o r m a l n y ośmiozgłoskowiec t y p u 4 — 4 przechodzi w j e d e n a stozgłoskowiec t y p u 4 — 4 — 3 dzięki trójzgłoskowemu refrenowi
„szi-
nanaj .
u
W podobny sposób
możnaby wyprowadzić
wiec t y p u 6 — 5 . j a k Izmirin
iĆinde kura
ćekilir,
jedenastozgloskoz ośmiozgłoskowca
S.\U
hTUDJA
3—3—jak
Edirne
lOKMĄ
kdpriisu
POEZJI
IUKKCKJEJ
T o samo możnaby wreszcie po
tastan.
wiedzieć niemal o w s z y s t k i c h odmianach jedenastozgłoskowca. które
r y t m e m przypominają
bądżto siedmio- bądź ośmiozgłoskowiec.
W strofach używa się bądźto tej samej odmiany jedeuastozgloskowca (strofY z budową syiabiczno-przyciskową), bądź też odmian
różnych (strofy z budową sylabiczną).
J a k już poprzednio wspom
niałem, pudzial 4 — 4 — 3 i 6 — 5 nie wykluczają się wzajemnie: prze
ciwnie
m a m y
całe z w r o t k i , które można rytmizować w jeden i d r u ^ i
sposób, up. str. 3 0 1 :
bir infefik
duman
benim jarym
bir gefefUc
tilter
bafadau...
destur ałmys
izin
ai gel
hogadan,
kofadan.
C i e n i u t k i d v m w y c h o d z i z komina...
;
• moja k o c h a n k a dostała pozwolenie od hodży.
n a jedną nockę weź urlop ud męża.
Ustalając t y p y wierszy, zakładaliśmy dotychczas n o r m a l n e roz
mieszczenie przycisków i rozkład cząstek r y t m i c z n y c h zgodny z gra
n i c a m i wyrazów lub ich g r u p . M u s i m y j e d n a k przyjąć też t u i ów
dzie, że średniówka połowi w y r a z ; t a k np. w zwrotce, str. 2 8 1 :
bir gemim var deidzlerde
gefeleri
basy)tda
ben gidersem
fener
o jar
ćok ojnat\
janar.
beni ćok
anar.
Mam j a okręt: często buja po morzach,
nocami na jego maszcie płouie l a t a r n i a ;
g d y odejdę, k o c h a n k a będzie mnie często wspominać,
należy
drugi
wiersz rytmizować j a k n a j p r a w d o p o d o b n i e j : ge$eleri j
a nie gegeleri \ basynda
basynda fe- \ ner janar,
nie t a k j a k nedir benim bosyma gelen
\ fener janar
(a. więc
isler).
Wiersz d w u n a s t o z a r l o s k o w y p o j a w i a się bardzo rzadko (por
N r . 7 1 na str. 304. strofa 2 i 3), a to w następujących o d m i a n a c h :
1) ( 4 — 3 i — ( 2 — 3 . )
ben jarymy
kajb
2) ( 3 - 4 ) - ( 2 - 3 )
janarym
genć
| ^
ettim arar
JL_.JLJ
fasyma
3j (2—5)—(3—2)
bałćyk iskelesinden
gezerim
-
-
J
L — JL|| — J L | J L
kaldym
derjada
L \J .
ćykty'ym
J
L
zaman
-
(str. 304).
L
(str. 338).
L\\-L
L
L
(ibid.)
Niezbyt częsty, bo t y l k o w k i l k u pieśniach u Kunos'a ( N r . 7.
1 1 . 19, 93, 111 pośród
pieśni miłosnych) występujący,
z g l o s k o w i e e w y k a z u j e następujące o d m i a n y :
trzynasto-
1) ( 4 - 4 ) — ( 2 - 3 )
| __x_
Przykłady: ^raWń ârió
ćc& sałynma
kućiik kanym,
2) ( 4 - 4 ) — ( 3 - 2 )
Przykłady:
jesiller
dillendi
L
L |
(str. 258).
L
niśan [str. 257), hep
bir eiif
sana (str. 260), Monastire
jakyśyr
L |
L | | X .
arasynda
1
(str. 261).
ćaiar ćoban dereden
adyn
lici kasyn
gej efendim
kavał
L | | _ X !
gideriken
bir
ałtun bułdum (str. 319).
3) ( 3 — 3 — 2 ) — ( 2 — 3 ) _ £ . _ _ > _
L ||
L
Przykłady: ben bu giln jar ymy górdum akłym perusan
jiiziim
P r z y k ł a d y : atładym
gel benim zumbullu
np.
L |
L \J .
giilum
L||J_
L
L "JL
1
sehi
L ||
L
L | _'_
(str. 260). dałary
bojuna
£
du~
sećilmez (str. 261).
6) ( 2 — 3 - 3 ) — 2 — 3 )
L • -L. ~ - L J -
np. M / m a djaryn
diunę sóziimu (str. 261).
fenditie
7) ( 2 — 3 — 3 ) — 5
bulanyk
L
beni (str. 334).
ałatma
i/e amber surejim
ajar
np. henilz
jerlere
ha%ćeden gećtim nar bułamadym (str. 257).
5) ( 3 — 2 — 3 ) - ( 2 — 3 ) X J
burudii
(str. 257),
(str. 261).
gozumii
4) ( 3 — 3 — 2 ) — 5 J .
mon
L
— aman — neden ćiiriimus (str. 2581, bastyyn
kyz seniu gerdanyn
sursem
J_
L | - L
ujkudau
L \_ L
ujanmyś
jar seni sećemejorum
gózleri
L||_./
L \\ - L
mahmur
-X
>.
L _ ^ L
(str. 319),
hava
(str. 257).
Jest to" więc w zasadzie j e d e n i ten sam t y p 8—5, w którym
zachodzą t y l k o drobne różnice w budowie obu części składowych.
Niektóre odmiany są siedmio-, inne ośmioprzyciskowe; część druga,
pięciozgłoskowa, każdej odmiany j e s t zawsze trój przyciskowa.
Po
krewieństwo między trzynastozgłoskowcem a jedenastozgłoskoweem
przedstawia
się prosto.
Jakikolwiek wyraz
dwuzgłoskowy,
wple
c i o n y choćbv w charakterze obojętnego refrenu w wiersz t y p u 6 — 5 ,
pomiędzy obie j e g o części, zamienia r e g u l a r n y jedenastozgłoskowiec
w trzynastozgłoskowiec, np. (str; 2 5 7 ) :
ajva
ćićeklendi — aman — gilller
Aftosun
ćillendi,
basynda — aman — jazma
gdzie obojętny refren aman
kirlendi,
powoduje właśnie "taką zmianę.
Jako przykład strofy zbudowanej z trzynastozgłoskowców typu.
4 — 4 — 5 niechaj służy N r . 11 str. 2 6 1 :
akśam ołur \ giines gider
garib
garib
pek korpesin
j śindi buradan, •
\ kavał ćaiar \ ćoban
| esirgesin
\ seni
dereden,
jaradan.
S T U D J A
N A D F O R M A
P O E Z J I
81
T U R S C K I E J
Wieczór nastaje, słońce odchodzi teraz stąd;
dziwnie, d z i w n i e g r a na f u j a r c e pasterz z d o l i n y ;
jesteś bardzo młodziutka, n i e c h cię stwórca strzeże.
Najdłuższy z n a p o t y k a n y c h w poezji osmańskiej w i e r s z y jest
piętnastozcloskowiec,
13,
dość
rozpowszechniony (por. N r . 3, 4, 10,
43, 97 z pomiędzy pieśni miłosnych u Kunos'a).
P o j a w i a się on w następujących głównych o d m i a n a c h :
1) _ ( 4 _ 4 ) _ ( 4 _ 3 )
Przykłady:
L ^ J - \ .
dołdur
(str. 260), ałdy beni ałdy
biilbul
jine
konmus
garib
ćeker
1|
i
dołdur \ ver icejim
L
| janyh
L _L
(str. 323). ej gaziler
ah-u-zaryny
dojungak
arasy (str. 262), gal
beni iki kasyn
L
;
sinem
joł
daiyna
goriindil
serime (str. 341).
2) ( 4 — 4 ) - ( 3 — 4 )
np. jar
L
sineme jara
L
L||_L
L
3) ( 4 — 4 ) — ( 2 — 3 — 2 )
L
L \
L|
L
/.
ile (str. 254).
aćty bir kalem-tyras
L
L\\
ujkuda
jatyr
L jJL
'
f
np. giineś vurmuś kjakuline
4) ( 3 — 2 — 3 ) - ( 4 - 3 )
/
j
np.
sabahyn
np.
/
sabahyn
selam verirdi
eti kasabda
J L \J _
gore bilseni
CL |
JL
seher vaktynda
onuda
(str. 323).
J _ \\
okur
L || _Z.
(str.'323),
— J - |
gorurum,
kavun
|J L ^ J L
karpuz
sergide
||
L
ajda
_f
ajda
bir kerrefik
jurekte
jdym
ołsun jołłamazsyn
L
L\
(str. 378).
7) ( 3 — 3 - 2 ) - ( 4 — 3 ) J - ^ _ L \ J . _ _ L \ _JL\\
r_
Przykłady: eridi
L
(str. 323). 1
jarymy
L \J L
oturmuś inpl
V
vermez gećer (str. 285).
6) ( 2 - 3 - 3 ) - ( 4 — 3 )
r_
np.
L \^
seher vaktynda
5) ( 3 - 2 — 3 ) — ( 3 — 4 )
r_
r_
bir
jarym
JL
tende fanym kałmady
L
L
(str. 285),
hamama (str. 378).
W s z y s t k i e te o d m i a n y przedstawiają połączenie różnych typów
ośmio- i siedmiozgłóskowca. Widoczne j e s t też pokrewieństwo z jedenastozgłoskowcem, zwłaszcza w pierwszej z powyżej przytoczonych
odmian. Stosunek, zachodzący między t e m i d w o m a r o d z a j a m i wier
sza, można doskonale obserwować na następującej zwrotce (str. 263):
giineś domus | giineś domus | o hanymyn
devlet konmns | devlet konmns \ o hanymyn
dołdur dołdur \ ver icejim
Prace
Kom.
orj»ot.
I . , 5.
\ jarym
senin
kośkilnej
basy na;
aśkyna.
t)
Słońce wzeszło, słońce wzeszło ponad k i o s k tej pani.
szczęście spoczęło, szczęście spoczęło nad głową tej pani.
napełń, napełń, pozwól pic, kochanko, na twoje zdrowie,
gdzie bez powtórzenia
pierwszej cząstki r y t m i c z n e j m a m y jedena-
stozgłoskowiec t y p u 4 — 4 — 3 . zaś z powtórzeniem, piętnastozgłoskowiec t v p u 4 — 4 — 4 — 3 .
W i e r s z y dłuższych
niż
piętnastozgłoskowiec
nie s p o t y k a m y .
Czasem można naliczyć większą ilość zgłosek, ale to t y l k o , gdy się
uwzględni przeróżne, z właściwym tekstem luźnie związane w y r a z y ,
wplatane w wiersze w charakterze refrenów. Ponieważ takie wsta
wianie
na
w tekst piosenek
sens, j a k mlldem
różnych wyrazów obojętnych ze względu
'moja matko', hanym aman 'ach moja pani',
aman 'ach dziewczę', amon aman
kyzym
f
ach ach' i t. p. jest bar
dzo częste, przytoczę jeszcze dla przykładu całą w ten sposób zbu
dowaną zwrotkę (str. 296):
htambułdan
— aman — ajva
in$e fistan —aman
dejil — jaurnmda
— top memeje — jaurumda
bu genclikte — aman — Olum bize — jaurumda
— nar
gelir;
— dar
gelir;
— zor gelir.
•
Ze Stambułu — ach — nie p i g w y — moje jagniątko — (lecz) granaty
»
[przychodzą,
wąski stanik — na jędrne piersi — moje jagniątko — jest za ciasny,
w t a k młodym w i e k u — a c h — śmierć — moje jagniątko — j e s t m i
[straszna.
Jest to oczywiście z w y k ł y jedenastozgłoskowiec 4 — 4 — 3 , roz
szerzony przez wstawienie p a s o r z v t n i c z y c h wyrazów w miejscu dwóch
średniówek. W v r a z y takie mają zazwyczaj za cel pogodzenie tekstu
pieśni z melodją, wymagającą
wiersz.
daje
większej l i c z b y zgłosek, niż ich m a
J a k już zaznaczałem k i l k a razy poprzednio, proceder t a k i
częstokroć
pobudkę do tworzenia
coraz to n o w y c h rodzajów
wiersza.
Przeszedłszy
systematycznie
w s z y s t k i e główniejsze
rodzaje
wiersza, pojawiającego się w poezji ludowej osmańskiej, starajmy
się ująć krótko główne jego cechy.
W poezji osmańskiej panuje niepodzielnie z a s a d a s y l a b i c z n a , to jest wzgląd na i l o ś ć zgłosek w wierszu. Odstępstwo od
tej zasady odczuwa się zawsze j a k o błąd, bez względu na to, czy
to będą usterki m i m o w o l n e , pochodzące z niedość wyrobionego po
czucia formy u t w ó r c ó w l u b odtwórców, czy też odstępstwa umyślne,
popełniane na rzecz melodji z poświęceniem tekstu.
I T O D J A
N A D
F O U M A
P O E Z J I
T L
!
83
K E C K I E J
Natomiast zasada rytmicznego rozmieszczenia zgłosek mocnych
i słabych nie obowiązuje w tak k a t e g o r y c z n y sposób. Rzeczywistość
przedstawia się nam t u j a k o szereg stopui, poczynając od wypad
ków t r a k t o w a n y c h z dość wielką swobodą, a kończąc na utworach
zbudowanych
przy j a k najściślejszem przestrzeganiu zasady przy
c i s k o w e j . Jak j e d n a k widać z poprzedniego przeglądu, swoboda ta
nie
w y k r a c z a poza pewne dość ciasne
cnych
w
granice. Ilość zgłosek mo
wierszach tej samej strofy może się różnić
o jednostkę.
I t a k siedmiozgłosko wiec
ma zawsze
conajwyżej
cztery zgłoski
mocniejsze, uśmiozgłoskowiec ma i c h cztery l u b pięć, dziesięciozgłoskowiec sześć, jedenastozgłoskowiec bześo* lub siedm, dwunastozgłoskowiec siedm, trzynastozgtoskowiec ^ e d m l u b ośm. wreszcie piętnastozgłoskowiec ośm l u b dziewięć. A więc w strofie, składającej się
naprzykład z trzech jedenast»zgłoskcwców, mogą one mieć po sześć
lub siedem zgłosek mocniejszych, na pięć l u b cztery zgłoski słabsze.
Ze zaś różnica w sile między zgłoskami mocniejszemi a słabszemi
nie jest w y b i t n a , że wreszcie w przeglądzie typów wiersza nie czy
niono różnicy między p r z y c i s k i e m g ł ó w n y m a pobocznym, bądźcobądź słabszym, więc i ta niewielka różnica w ilości i rozmieszcze
n i u przycisków nie daje się tak silnie odczuć.
Zasadę r y t m i k i osmańskiej można więc krótko określić j a k o
sylabiczno-przyciskową,
nie zapominając o zastrzeżeniach, poczynio
n y c h wyżej.
Z zasad a k c e n t o w y c h w y n i k a j e d n a k o w e zakończenie wszyst
k i c h wierszy t u r e c k i c h _ L
w związku z tern pozostaje bardzo
częsta trójzgłoskowość ostatniego w y r a z u .
Charakterystyczną cechą r y t m i k i osmańskiej, a j a k zobaczymypóźniej, wogóle t u r e c k i e j , z wyjątkiem poezji turfańskiej, jest częsty
zbieg bezpośredni dwóch zgłosek mocniejszych, z których pierwsza,
nosząca p r z y c i s k główny poprzedzającego w y r a z u , b y w a zawsze sil
niejsza od d r u g i e j . Cząstki rytmiczne,- wchodzące w skład wierszy,
bywają
najczęściej trój-, cztero- l u b pięciozgłoskowe.
Są one cha
r a k t e r y s t y c z n e zwłaszcza dla zakończeń wierszy. Najczęściej wystę
pują wiersze' o nieparzystej liczbie zgłosek: 7, 11, 13 i 15. J e d y n i e
miejsce
dziewięciozgłoskowca,
gdzieindziej bardzo rozpowszechnio
nego, z a j m u j e w osmańskim ośmiozgłoskowiec.
O budowie r y t m i c z n e j wierszy r e f r e n o w y c h ; strof końcowych
niema
nic szczególnego
z budową wierszy pieśni
do powiedzenia; zgadza się ona zupełnie
właściwych.
102
T A D E U S Z
K O W A L S K I
•••
skiego)
bardzo
często
m o t y w y nietureckie, węgierskie, rumuńskie
i cygańskie.
Ze względu na niezmiernie bliskie pokrewieństwo tekstów po
winniśmy tu włączyć
także
pieśni Gagauzów bessa rabskich,
sane przez W . M o s z k o w a (B. MoniKOBt, Har/fenia
óeccapaóeKiixi»
TaraysoBT). P e t e r s b u r g 1904, 2 t o m y , teksty i przekład
Znajdujemy
t. zw. tilrkii.
t a m d w i e melodje
śpiewów
zapi
religijnych.
rosyjski).
24 melodyj
12 mani i 29 m e l o d y j tańców, przerobionych na skrzypce.
Co się t y c z y m u z y k i perskiej i a r a b s k i e j , z której
n y m wpływem na muzykę turecką
dzie liczyć, to tu rozporządzamy
bardzo
sil
musimy się w p i e r w s z y m rzę
już znacznie obszerniejszą
litera
turą, co prawda, niestety, opartą częściej n a teoretycznych pracacharabskich niż na bezpośredniej obserwacji. D l a dopełnienia n i n i e j
szego przeglądu podam k i l k a najważniejszych prac z tego zakresu.
K i e s e w e t t e r , D i e M u s i k der A r a b e r nach Originalquellen,
L e i p z i g 1842.
M. M e s z a k a .
nów w I I r o c z n i k u
Makalat f i 'ssinlfa ' i m u s l k l j a
(szereg
feljeto-
czasopisma arabskiego al Maśrik, wydawanego
przez jezuitów w Bajrucie w S y r j i , za rok 1899; także w oddzielnem wydaniu
z tytułem f r a n c u s k i m T r a i t e
sur la musique arabe
par le D r . Mechaąua, publie et annotć par le P. L . Ronzevalle).
L a n d , Recherches sur Thistoire de la gammę arabe. Leide 1884.
A . Z. I d e l s o h n ,
melbiinde
d. Internat.
D i e M a k a m e n der arabischen Musik. SamMusikgesellschaft. J h r g . X V . Heft 1. I d e l
sohn, j a k o kantor żydowski w Jerozolimie, zna doskonale z p r a k t y k i
muzykę
arabską.
ROZDZIAŁ I V .
1. P o e z j a l u d o w a Tatarów kazańskich.
Tatarów
kazańskich
zaliczamy do
g r u p y północno-tureckiej,
w obrębie której stanowią oni część rodziny Turków
wołżańskich.
Pod względem a n t r o p o l o g i c z n y m są oni bardzo niejednolici i w y
kazują
l
11/12.
znaczne
przymieszki
pierwiastków
fińskicb
i rosyjskich ).
1
) Por. E. Oberhammer. Die Turken . u n d das osmanische Reich
|
i
STUDJA
NAD FintMA
Kazań, ich główny p u n k t
POEZII
skupienia,
.
TUKRCK1BJ
103
założony rzekomo już przez
Batu Chana w X I I I stuleciu, stał się w pierwszej polowie X V w.
stolicą samodzielnego chanatu kazańskiego,
dawnego
państwa
Bułgarów
powstałego na gruzach
wołżańskich ) . a podbitego
dopiero
1
w r. 1552 przez I w a n a I V . Obecnie zamieszkują T a t a r z y kazańscy
w liczbie około 675.000
gubernję
kazańską,
a poza tern
tworzą
znaczny odsetek ludności zwanej ogólnie T a t a r a m i , rozprószonej po
całej Rosji europejskiej. Przeważną większość ich" stanowią muzuł
manie.
Propaganda
Islamu
w owych
nad wołżańskich
okolicach
sięga przełomu I X -i X stulecia, a c i e k a w e m świadectwem j e j jest
t. j . sprawozdanie I b n Fadlana z m i s j i , wysłanej w te strony
risala,
przez k a l i f a a l - M u k t a d i r a (wyruszyła z Bagdadu 2 1 . V I . 921), c y
towane
w obszernych
kuta ).
Dziś część Tatarów kazańskich wyznaj% prawosławie; ci
2
zwą się Kerasen
wyjątkach
w
słowniku
w przeciwstawieniu do Tatar,
geograficznym Jaktóra to nazwa ozna
cza wyznawców I s l a m u .
W ostatnich
dziesiątkach
lat b y ł
Kazań środowiskiem
oży
wionego ruchu literackiego, głównie w k i e r u n k u r e l i g i j n y m i poli
t y c z n y m . Jest to j e d n a k literatura warstw oświeconych, nie mająca,
podobnie j a k u Osmanów, nic wspólnego z literaturą ludową, która
żyje w u k r y c i u , przekazywana ustnie z generacji na generację, nie
troszcząc
się
zupełnie
o najnowsze
prądy
religijne
i polityczne
i przez nie ró,wnież ignorowana.
Cenne
próby tej l i t e r a t u r y l u d o w e j zebrał i ogłosił
turkolog
węgierski G. B a l i n t .w pracy p. t. Kazani-tatar n y e l v t a n u l m a n y o k
(Budapeszt 1 8 7 5 — 1 8 7 7 ) .
Obejmuje ona trzy części: teksty z tłu
maczeniem węgierskiem, słownik kazańsko-węgiersko-niemiecki i za
r y s g r a m a t y k i . Pośród tekstów z n a j d u j e m y następujące g r u p y : przy
słowia (w liczbie 144), zagadki ludowe (46), pieśni (105 zwrotek),
opowiadania (34), ciekawe zestawienie zabobonów,
rozpowszechnio
n y c h wśród Tatarów prawosławnych, wreszcie teksty r e l i g i j n e , j a k
r a d v mężów świętych, o rozszerzaniu się Chrześcijaństwa po śmierci
apostołów, upomnienia św. T y c h o n a i historja Józefa ze Starego Te
stamentu.
sławnej
O ile dział d r u g i , będący
wyrazem p r o p a g a n d y prawo
nie wiele daje ludoznawcy, o tyle
pierwszy j e s t
praw-
!) W. Barthoid, artykuł Bulghar w Enzyklopaedie des Islam.
i Por. C. Brockelmann, Geschichte d. arab. Litteratnr I 227/8
i W. Bar!hołd. artykuł Ibn Fadlan w Enz. d. Isl.
2
dziwą kopalnią cennych wiadomości. T e k s t y swe zbiera! B a l i n t po
śród Tatarów prawosławnych, j a k widać
informatorów (Simon,
tij);
z chrześcijańskich, i m i o n
Odiirld = G a b r j e l , Boris.
Baćlej— Bazyli.
Igua-
częściowo pośród dzieci s z k o l n y c h . W s z y s t k i e teksty zapisano
alfabetem łacińskim.
Pieśni dzielą się na t. zw. jyr,
dające
osmańskim
mani
luźne czterowiersze, odpowia
i t . zw. biijetlar
u t w o r y dłuższe, złożone z k i l k u
(z arab. bait wiersz'),
f
l u b k i l k u n a s t u z w r o t e k czterowier-
szowych. Jyr. są to zwykłe, krótkie
piosenki ludowe, o treści epi-
czno-lirycznej. z c h a r a k t e r y s t y c z n y m
podziałem
malującą tło i część szczególną, wyrażającą
w a k a . Pieśni dłuższe, biijetlar
na część
ogólną,
myśl l u b uczucie śpie
odznaczają się pewną przewagą pier
wiastka epicznego; odnoszą się one zawsze do jakiegoś konkretnego
zdarzenia,
którego
przebieg
rysują,
coprawda. w
bardzo
niewy
raźnych i m g l i s t y c h k o n t u r a c h , ale zato z bardzo silnem u w y d a t n i e
n i e m nastroju. Jeden z t a k i c h hajetlar,
zabarwiony h u m o r y s t y c z n i e ,
wyśmiewa jakiegoś Alego, który, w y b r a w s z y się na w i l k i , , zabił psa
i z jego skóry uszył sobie kożuch. I n n y , zatytułowany
uleile, t. j . śmierć Farty my,
Patymanyn
opiewa zabicie młodej dziewczyny przez
własnego ojca. T r z e c i nosi tytuł Unićne A%mat utereue, „jak A h m e d
zabił U n i c z a " . Ostatni maluje w k i l k u n a s t u wierszach uczucia mło
dego Tatara, wziętego do w o j s k a carskiego.
Jak już poprzednio wspomniałem, czterowiersze kazańskie, za
równo samoistne, j a k i czterowierszowe strofy dłuższych pieśni, ce
chuje
podział
jedna
odnosi się do świata zewnętrznego, do p r z y r o d y , druga do
na d w i e części
równolegle
świata wewnętrznego, do życia,
mię/Izy
oka
obiema częściami
wyraźny.
uczuć
mające
i myśli
b y w a zazwyczaj już
ludzkich.
których
Związek
na pierwszy rzut
Zdarza się j e d n a k , że śpiewacy traktują ten układ
d w u d z i e l n y czysto formalnie i łączą
nie
zbudowane, z
ze
sobą
co
do treści
w jedną piosenkę dwie części,
nie wspólnego, j e d y n i e , by się
formie stało zadość. Dlatego to niektóre piosenki przedstawiają się
poprostu niedorzecznie. P r z y i m p r o w i z a c j i dorabia śpiewak n i e k i e d y
tylko
zakończenie
do
stereotypowego
początku,
nie troszcząc
się
o wewnętrzny związek. Stwierdza to wyraźnie Radłów w odniesieniu
do pieśni k i r g i s k i c h :
sange,
gesungen
zahl
Ich
v
muss
wie alle Improvisationen
werden
dabei
bemerken,
der Kirgisen,
und zwar in der Weise,
von Eeimpaaren
ais erste
beide
dass
die
in uierzeiligen
dass der Sdnger
Yerse fertig
hat
WettgeGaselen
eine
An-
und nur die
S IUDJA
N A D F O K MĄ P O E Z J I
105
TUkKCKIKJ
letzten beiden Verse, von denen der letzte auf das Eeimpaar
den
eigenuichen
Inkalt
der Strophe
bilden ).
1
sich reimt,
To samo można p r z y
puszczać o niektórych piosenkach tatarsko-kazańskich.
Jako c h a r a k t e r y s t y c z n y przykład
pieśni
z bardzo wyraźnym
związkiem między obiema połowami przytaczam N r . 49 u Balint'a:
jikkdn
sin
atnyn
akyłyn
Uh jułya
cykkac
belersen;
bu donjantn
ra%dten
kyz hujnyna
Jcergac belersen.
Rozum k o n i a w zaprzęgu
-
poznasz dopiero w y r u s z y w s z y w drogę.
Rozkosze tego, świata ( = doczesne)
poznasz (dopiero) w objęciach d z i e w c z y n y .
Za przykład czegoś wręcz przeciwnego możemy uważać Nr. 5 6 :
isegem atdy ałma a y a c ) ,
8
Jciseb ałdym almasy
sinen-dd
bulmayac.
kaiiek. tdmne telle
buisa-da,
bułyr
sanduyae.
Na mera podwórzu ) (rosła) jabłoń,
3
ściąłem ją, bo nie miała jabłek.
Jeśli jest ktoś d r u g i o t a k słodkim głosie j a k t y .
to chyba t y l k o jeden słowik,
gdzie poza r y m e m nic nie łączy obu części.
Materjał
Balint a
;
j e s t w porównaniu
z wielkiemi
zbiorami
poezji ludowej osmańskiej bardzo s k r o m n y i z pewnością nie w y
czerpuje wszystkich^stniejących f o r m , ale bądź co bądź wystarcza
do zorjentowania się w zasadniczych cechach w e r s y f i k a c j i kazańskot a t a r s k i e j , na których nam przedewszystkiem zależy.
2. B u d o w a r y t m i c z n a w i e r s z a
kazańsko-tatarskiego.
Pod względem b u d o w y r y t m i c z n e j przedstawia znaczna część
pieśni u Ba-lint a większe lub mniejsze usterki. Zaledwie niespełna
ł
40°/
0
ma budowę
jednak
uogólniać
ściśle
umiarową.
na całą
poezję
Spostrzeżenia tego nie można
kazańsko-tatarską,
M W. Radloff, Aus Sibirien I 493.
) Należy zwrócić uwagę na alliterację.
J Dosł. przed memi drzwiami.
2
3
bo stan t a k i
pochodzi niewątpliwie z zepsucia przez odtwórców i z wadliwej me
t o d y zbierania, o czem jeszcze pomówimy obszerniej.
Przeclewszystkiem j e d n a k z a j m i e m y się ilością i jakością zgło
sek
w wierszu.
Przez jakość
rozumiemy t u siłę zgłoski.
ogólne, dotyczące r y t m i k i osmańskiej, mają
dnakże
prawa
akcentu
dynamicznego
w
Uwagi
i t u zastosowanie. Je
kazańsko-tatarskim
są
jeszcze mniej znane i zbadane niż w osmańskim. Możemy się więc
kierować t y l k o ogólną zasadą, że wszystkie języki tureckie przed
stawiają
po'd względem
akcentu
mniej więcej j e d n a k i obraz, któ
rego najgłówniejsze zarysy podał Radłów w swej fonetyce j ę z y k ó w
północno-tureckich. Natomiast co do szczegółów znaj-dujemy się czę
sto na bardzo n i e p e w n y m g r u n c i e . To też podane niżej schematy
rytmiczne
gółowe
należy przyjmować
z należytą
rezerwą.
badania na miejscu, l u b p r z y n a j m n i e j
Dopiero szcze
na podstawie ma-
terjału fonograficznego m o g ł y b y dać w y n i k i zupełnie pewne.
Wiersze napotykane w materjałach B a l i n f a
liczą od siedmiu
do jedenastu zgłosek. Długość wiersza jest więc naogół taka sama
jak
w osmańskim,
brak t y l k o odmian najdłuższych,
liczących od
12 do 15 zgłosek.
S i e d m i o z g l o s k o w i e c występuje w dwóch odmianach:
L
1) 4 — 3
L \ -L — -L
np. Ćypćyk aśab beterde (40, 2)
bardym
bazar ałdyna
2) 3—4 -L„
L |
np. tau bujyn
bejek taunyn
(42, 1), jan taraza
t
basynda (47, 1),
hahmaya (42, 2) etc.
L
tary caćtem (40, 1), kyzłary
barda
sukyr (43 u l t ) .
O d m i a n a ta jest daleko rzadsza od popritedniej. Znanego nam
z poezji osmańskiej t y p u 2 — 3 — 2 tu nie s p o t y k a m y zupełnie.
Ośmiozgłoskowiec istnieje w trzech o d m i a n a c h :
1) 4 — 4
L
np. uł ałmany
uramnary
bujłarynda
L |
L
i
toiar ejern (38. 3). sinev. belan ikebezne (39. 3),
tuly ćokor (43, 5), bez jórojek
at atłatyb (47, 2). ak izełnen
(65. 1) etc.
2) ( 3 — 2 ) - 3 . lub 5 - 3
_ L _ J -
np. auada
(11, 1), ak kajynnarnyn
mov kicdrlargd
balot auadyr
ypdaj
i —J-\\ J-— - L
ejame (1, 1),
bar (6, 4 ) etc.
) Pieśni są cytowane' w ten sposób, że wszystkie strofy, *podane
przez Balinfa. są opatrzone liczbami porządkowemi od 1—105: pierwsza
liczba podaje więc numer strofy, licząc od początku zbioru, draga po
daje wiersz.
l
.NAt> F o H M Ą . " O B Z J i
STUDJA
3) ( 2 — 3 ) — 3
|
np. ike sojgdnem
107
TUKBCKIKJ
— JL
— -L\\J-.
bar minem ( 1 1 . 3), ećtem ećldrem
kdjgangd
(29, 3:
U Osmanów
prawie
zupełnie
niespotvkan v . dziewicciozjrło-
s k o w i e c jest prawie najczęstszy w poezji kazańskiej, gdzie wystę
puje w następujących czterech o d m i a n a c h :
1) 6 — 3
L
L
np ustiii óslarenen
4), sdjerlektd
akły jaułyk
L
J-
L
ejdme [ 1 , 3). kajiyr
yjytn
iitar bu yumer (5. 4). at ajakajynda
japkan
jirerna
bar (6. 1).
dóon (10, 4) etc.
kyz
2) - ( 3 — 3 ) — 3
!
np. aiłandyni
i2.
uskdn
byyau
atłarnyn
|| J L
L
bilend (2. l i , sanduyać sajyryj
saz
jirdu
(9, 1), keśenen bezdd nej eśe bar (13, 3) etc.
3) ( 3 — 2 ) - 4 , lub 5—4 _ L
np. ir bala digdn
(6, 3), kyzaryb
kojas
(18. 1), urmannar
L\\
cakta (9. 3), byjyłda
aykkan
uttem jułłar
4) ( 2 — 3 ) - 4
L |
L
ejern (12, 3), może też padśa sałdat
pećdnemnen
L
(*_', 3), dlld
tormas-yjym
ćapkan
L
movajmyjyk
(33. I ) etc.
siittem
^:JL__^||
np. bistd jirendd
*JL
yaziz bała (4. 3), borłokmyjykta
nik ała ikdn
bu kadar
bułmas
(52. 3).
Sporadycznie p o j a w i a się dziesięcio- i j e d e n a s t o z g l o s k o w i e e .
Pierwszy z n i c h występuje w dwóch zasadniczych odmianach
5—5
i 4 — 6 wzgl. 6 — 4 . a w szczególności:
1) 5 - ( 2 - 3 )
np.
biitdngd
L | - L - J -
ujnamasakta
iitar
(14, 4), jokołarymnun
zaliczyć kusma
jyłab
iizgd
(19, 4), t u można też
ujanam
usałya (8, 3).
baśkynajyvny
2) 5 — ( 3 — 2 )
(5. 2), sin gółdkdjddn
bu yumer
L—
—
|
j p . sin gdlókdjem isemd toŚkdc (19, 3).
3) ( 2 — 3 ) - ( 3 - 2 )
lub ( 2 — 3 ) - 5
L ]
L
f_
np. kiibldr
kynnyyyna
ezlddem kubldme
(60, 3), A%mdt
abyzyj
4) 4 — 3 — 3 _ J L _ _ ^
np. bik jamansy
bułmayać
digdć (88, 3).
tanyjym
| J-
L \
—
(9, 4). kiseb ałdym
jat jirdd
sał-
ałmasy
(56, 2).
5) ( 3 - 3 ) - 4
np. buraayj
siizldrem
buladyr
(33, 3), sinev kiwelen
kiirdem
(59, 3).
J_
buranyj
L \ - L
karlar
L\\
jaua
L
L
(3, 1), uzetrne kurgenće
kiib
6)
6—4
i
L
L\\
Czysty r y t m j a m -
L
L
biczn v !
ic bar nuąalarny
np.
kiirmej
torob (3, 3), bakća isegewne aćyb
(14, 1).
jibar
d w a zasadnicze
Jedenastozarloskowiec;
tyf>y 6—5
i 5—6.
w następujących o d m i a n a c h :
1) ( 3 _ 3 ) _ ( 3 — 2 ) . L
np. kuzliirem
L \ , J - ^ J _ ||_>_
2) ( 2 — 3 ) - ( 3 - 3)
np. aima
asasam
j
tesldrem
3) ( 3 — 2 ) — ( 3 — 3 ) . - L
n p . uz&one kiirgac
4) 5 — 6
Prawie
iskd
wszystkie z
(59. 4).
bdjldnd
L ||
L.
L
L
tośkd?i ćakta (22, 3).
przytoczonych tutaj
w poezji osmańskiej.
szczegółów;
| -L — J(35. 2).
kamasa
L \ _ - L \ \ ^ L — - L \ _ L — JL
tellurem
L
np. sin golókdjem
także
L | — J -
tuśsd-dd kifaelem kermej (14,-3).
Różnice
t a k ńp. trójzgłoskowa
dotyczą
ostatnia
o d m i a n występują
tylko
nieznacznych
cząstka r y t m i c z n a
po
j a w i a się tu daleko częściej niż w poezji osmańskiej. Na 424 w i e r
szy
w z b i o r k u Ba*lint'a ma 333 zakończenie trójzgłoskowe (t. j . 3.
2 — 1, 1 - 2
l u b 1—1—1), co stanowi około 8 0 / . Zakończenia czte0
0
rozgłoskowe (4 lub 2—2) i pięeiozgłoskowe (5 l u b 3—2, ew. 4 — 1 )
grają rolę podrzędną.
3. B u d o w a
rytmiczna
strof
w pieśniach
kazańsko-tatarskich.
Z wyjątkiem dwóch krótkich utworów, zbudowanych z d w u
wierszy,
Nr. 42 i 43, m a m y u Balint'a
szowe. T . zw. jyrłar
składają
dziewięciozgłoskowych,
same
strofy czterowier-
się z czterech
natomiast
bdjetldr
ze
wierszy przeważnie
strof czterowierszo-
w y c h o wierszach przeważnie siedmiozgłoskowycb.
Strofy
Przeciwnie
mian
nie muszą
się składać
z w i e r s z y jednego
w j e d n e j i tej samej strofie
dziewięcin- i osmiozgłoskowiec.
występuje
względnie
gatunku.
często naprze-
ośmio- i siedmio-
zgłoskowiec.
Pośród jyrłar s p o t y k a m y najczęściej następujące t y p y z w r o t k i .
1) 6—3. 6—3, 5—4, 6—3, a więc cztery wiersze dziewięciozgłoskowe, z których t y l k o trzeci ma średniówkę po piątej zgłosce,
wszystkie inne po szóstej, j a k np. N r . 4:
.Sl'UDJA
N A D H'0R\1Ą
POKZJł
minem-da
atłarym
kuk
akren-da
barsa-da
kiib
ir bała dlgan yaziz
iiseb bujya jitjcae
109
TUHKOKlKj
ała,
ała );
1
bała,
juyała.
Moje konie ( l u b : mój k o ń ) ) są siwe z szare m i łatami').
2
g d y pójdą
wolno, zajdą daleko.
D r o g i chłopak, o którym mówią, że jest mężny.
dorósłszy, ginie.
Drobne o d c h y l e n i a od tego
t y p u wykazują
N r . 2. 6, 9, 15,
17, 23, 4 1 , 57, 63, 75.
2) 5 - 4 ,
6 - 3 , 5—4, 6—3, np. N r . 36:
ak izel bujy sary kaynys,
Na brzegu K a m y ) żółta trzcina.
sary
pod żółtą trzciną sitowie.
4
kamyś. tobo saz bułyr.
Pośród m y c h rówieśników
Hz iśldremueu arasynda,
minndn momyłary
Dalsze
az bułyr. jest n i e w i e l u smutniejszych odemuie.
przykłady:
Nr. 12, 18. 24, 26, 37, 48, 53;
por. też
Nr. 3. 14. 16, 22, 29, 33. 35, 40, 52, 56.
3) 5 — 3, 6 — 3, 5—3, 6 — 3 . stróża złożona z dwóch ośmio- i dwóch
dziewięciozgłoskowców. występujących naprzemian, np. Nr. 6 1 :
uramnan
uttem., kiirdev-me'ł
tóśldrewd kerdem, tojdon-myi
tor dom-da
prosiłem o ciebie j e d y n e g o boga.
sine soradym.
W ten sposób
3
Wstałem, wyłożyłem swój sen,
tośoni jur odym,
ber %oda}dan
Przeszedłem ulicą, widziałaś?
wszedłem w twe sny ) , spostrzegłaś ?
są zbudowane N r . 20, 30, 3 1 . 4 6 i 62; por.
ponadto N r . 7. 1 1 , 13, 27, 34, 44, 49 (naprzemian siedmio- i dziewięciozgł.i, 5 1 , 58, 60.
Pośród
t. zw. bdjetldr
s p o t y k a m y najczęściej z w r o t k i złożone
z czterech siedmiozgłoskowców t y p u 4 — 3 , np. N r . 104:
sikreb
tostom abzarya,
kulym
sałdym
kaśka jirdn
jinde
atłarya,
atłarym,
Poskoczyłem k u stajni,
wyciągnąłem ramię k u k o n i o m ;
moje k o n i e ) z brunatną, łatką na czole,
6
zostają teraz dla obcych.
kała atłarya.
*) Por. wyżej str. 45, 18 i osm. cok joł ałup OT I I 7, 1 1 .
) W poezji często plur. zam. sg.
) Por. Radloff, Aus Sibirien I 444. »kok alą, blaubunt, Schimmel
mit grossen grauen Flecken* (u Kirgizów).
) Ak Izel dosłownie: »biała Wołga«.
) Wejść w czyjeś sny —śnić się komuś.
j Lub mój koń , por. poniżej str. 117 u w. 2.
2
3
4
5
6
f
3
Dalsze
przykłady:
N r . 69. 70, 8 1 , por. też
N r . 72. 33. 87.
88, 89. 93. 95, 97, 99^ 101, 102.
Pozatem są częste z w r o t k i złożone z wierszy mieszańvch 4 — 4.
4—3. 4 - 4 , 4 - 3 . j a k np. N r . 8 4 :
kiv hołonda pećdn ćaptym,
Na szerokiem błoniu kosiłem siano,
pakus
woda zabrała pierwsze (?) nie pokosv:
baśym syn ałdy;
Izel bujy kiv bołonda,
na brzegu Wołgi, na szerokiem błoniu.
yazh
przepadła moja miła głowa.
baśym juyałdy.
Dalsze przykłady: N r . 65, 66. r>8. 79. p«. . trż Nr. 7 3 . 8 2 , 85,
r
86. 98, 100.
.
Nieregularności w budowie r y t m i c z n e j , l a k częste w tekstach
Balint'a.
tłumaczą się- po części j a k o usterki, popełniane przez od
twórców, po części j a k o w a d y zapisu. Napot\kane f o r m v odpowia
dają
niekiedy z b y t powolnemu tempu d y k r a t u ,
k i e d y i n d z i e j znów
z b y t pospiesznemu. Stąd pochodzi raz za w i e l k a , d r u g i raz za mała
ilość zgłosek w wierszu. Niejednokrotnie możemv formę zepsutą na
prawić.
T a k np. nieregularny N r . 2 staje się natychmiast r e g u l a r
n y m , g d y w wierszu
jak
drugim
c z y t a m y sikreb
zamiast sikereb,
tak
w c y t o w a n y m powyżej (str. poprz.) Nr. 104
Podobnie jeśli w N r . 7 przypuścimy w wierszu pierwszym formę
nieściągniętą oćarłar yjym
zamiast ściągniętej oćarłar 'jem, zaś w w i e r
szu c z w a r t y m sar' at juk zamiast niemożliwego ze względu na r y m
sary at juk, o t r z y m a m y zupełnie regularny czterowiersz tvpu 8 . 9 . 8 . 9 .
4. R y m w poezji l u d o w e j kazańsko-tatarskiej.
R y m kazańsko-tatarski przedstawia w porównaniu z osmańskim
postać
znacznie
pierwotniej szą.
Przede wszy s t k i e m
ilość wyrazów i d e n t y c z n y c h zamiast rymów.
uderza
wielka
Charakterystycznym
przykładem j e s t N r . 5, gdzie z końcem trzech wierszy powtarza się
to samo zdanie iitar bu yumer ' m i j a to życie'. Poza tem s p o t y k a m y
r y m y j a k bistd jirend—
bałdsy
uskdn jiremd
Có, 2. 4), ez itar—juk
(9, 2, 4). syłyu
yać-kyzłarytmy
itdr
bułamyn — dram
almayać
(2, 2, 4), bołan bałasy — ata
(8, 2, 4), tdz jirdd — jat
bułamyn
(23, 2, 4). sauyt
jirdd
ałma-
(25, 2. 4) i t . d., gdzie zgodność zakończeń
polega j e d y n i e i wyłącznie na tożsamości
wyrazów.
Dalszy stopień r o z w o j o w y przedstawiają zakończenia wierszy,
w których
poza
i d e n t y c z n y m wyrazem r y m u j e jeszcze, m n i e j l u b
więcej dokładnie, w y r a z poprzedzający, j a k np. kajynnarnyn
ortdrenen
ejdme —
ejdme ( 1 . 1, 3), byyau bar — igail bar — %odaj bar (6. 1 ,
STUDJA
2. 3). kanat juk — par at juk
saz jirda
kan
(7. 1, 2;. saz itcir — ez itdr (8, i . 2),
(9. 1. 2), tuz ocon — kyz oćon (10. 2, 4). cyk-
— tóz jirda
ćakta (22. I . 3), ujnyj
cakta — tóśkdn
4) i t. p. T a k i e r y m y stanowią
charakterystyczną
111
N A D F O K MĄ P O E Z J I T U H E C K . R J
dih (3^*. 2.
dib — bujłyj
bodaj najliczniejszą
i najbardziej
grupę.
Trzecią grupę tworzą r v m y gramatyczne, powstałe dzięki iden
t y c z n y m elementom formotwórezym
przy nier\ mującyeh zgłoskach
piennych, j a k np. meudem — saryajdym
( 1 1 , 1 , 3 ) . kujmyjmyn
1..3), kurmdsdm—
— jyłyjmyn
iilmdsam
baradyr
(25,
(27, 2. 4), siittem — kur dem (33, 1, 3),
beterde -- uterde (40. 2, 4). kiirdev-me
[jem — birer
(10, 1,3), auadyr —
(20, 2, 4), barasyn—jorójsen
— tojdov-my
( 6 1 , 1 , 2),
jasar
[jem (62, 1, 3) i t. p.
Jeśli r o z p a t r z y m y wszystkie dotychczas w y m i e n i o n e g r u p y r y
mów w związku
z svutaktvczną
budową wierszy i strof, dostrze
żemy, że są to w większości wypadków r y m y konieczne, powstałe
^wskutek parałelizmu budowy obu połów czterowiersza.
Oprócz t a k i c h rymów m i m o w o l n y c h , czv raczej koniecznych,
spotykamy oczywiście także i r y m y
świadomego
umyślne. Za pierwszy stopień
udoskonalenia r y m u możemy uważać
rymy
gramaty
czne, w których uzgodnienie o b e j m u j e prócz elementów formotwórczych także wygłos zgłosek p i e n n y c h .
( 2 1 , 2, 4). peśmdgdc — tóśmdgdc (26, 2, 4),
sana — kiirsdna
tan — jyraktan
Mamy więc r v m y j a k bir-
(28, 1, 2). kójgdngd — sojgdngd (29. 3, 4),
kyuak-
eyłatma—
(37. 2, 4) etc.
jyiatma
R y m y niegramatyczne należą do bardzo r z a d k i c h ; t a k i e m i są
np. kuk ala — kub aia (4. 1, 2 ała ' p s t r y ' i b i e r z e ) , ber sarat —
f
ber sayat (15, 2. 4), gólmdsdn—
iitmej (34. 1, 2;, ałm
kurmdsdm
aśa — kamasa
(37. 1. 2 |, bałauyz — kałabyz
ł
(27. 1. 2) kata
(35. 1. 2), pyłatna
kej — syu
— eyłatma
(50. 2, 4),, ałm' ayać—bułmayac—
san-
duyać (56. 1, 2, 4) etc.
Zgodnie ze swą naturą są r y m y kazańsko-tatarskie przeważnie
wielozgłoskowe. Częściowe uzgodnienie zakończeń o g a r n i a niekiedy
wszystkie w y r a z y rymujących w i e r s z y ; zdarza się to wówczas, g d y
wskutek
bardzo
szeregi j e d n a k i c h
wyraźnego parałelizmu
w y r a z y te stanowią d w a
form.
Czystość rymów pozostawia najczęściej wiele do życzenia. Spół
głoski bliskie pod względem miejsca i sposobu a r t y k u l a c j i uchodzą
za rymujące.
j a k również
Możemy to obserwować często
nosowych m, n,
Przykłady;
w stosunku do r i /
kurmdsdm
—
;
iilmdsam
Powiedzcie białym
zającom,
niech nie obłamują wierzchołków białym k w i a t o m ;
powiedzcie mej
duszyczce,
niech nie traci co do mnie nadziei.
Por. też N r . 3.
Znacznie częściej s p o t y k a m y alliterację między wyrazową. P r z y
kładów możnaby przytoczyć bardzo wiele, ograniczę się j e d n a k do
kilku najwybitniejszych:
kojaś
ezlddem kiibldrne
aśa (35. 1), kyz kujnyna
(57, 4), jyrak
kiitdreb
jazyu
kickd
jazdy japratil
ak atka
saz jirdd
jasar
tośsd-dd kwaelem kermej
( 9 1 , 2), jórgdn
ałma
kuzemne
(58, 4), Jana jordkdjem
'jem (62, 1), ala atka
( 7 1 , 2), kara
aja-
kyzaryb
(33, 3,. ej alma aśa
kojo juk
tartma
kaiyb4yr
kurdctn
(9, 1),
belersen (49, 4), kar ar 'jem
kergdc
jirddgenen
(60. 4), idUardan
(68, 2), kara
sajyryj
eakta (9, 3; 22, 1), kiizlarem
cykkan
(14, 3), kilbldr
jałkyn
bołan bałasij (3. '2). at
bojykmyj-dyr
byyau bar (6, 1), sanduyać
hajynda
ut
aUanyb
kytat kamzułymny
(79. 1),
(97. 4), any
ałyśtym
'jem jyuanyb
(103, 2).
ROZDZIAŁ V.
1. P o e z j a l u d o w a Turków z o k o l i c T u r f a n u .
Jako próbę poezji l u d o w e j z okolic T u r k i e s t a n u
weźmiemy
zapiski
Le
Coq'a,
pochodzące
wschodniego
głównie z Kara
Xo~ga,
miejscowości na pd. w. od T u r f a n u , w T u r k i e s t a n i e chińskim. Ję
z y k t y c h tekstów nie różni się niczem istotnem
Taranei,
w dolinie
którym mówią osiadli
od j ę z y k a t. zw.
koloniści t u r e c c y (taranći =
rolnik)
r z e k i I i i . a który znamy dokładniej z licznych tekstów
w" V I tomie „ P r ó b " Radłowa. Bliskie pokrewieństwo g w a r obu ob
szarów tłumaczy się tem, że dzisiejsza ludność turecka z dorzecza
giej w wyrażeniach jak tekrarlar
znowu' (OT I I 38, 31), kyrkłar ''czter
dziestu' (OT I 198, 18, 23; 215, 28; 264, 1). Natomiast sg. ma bardzo
często znaczenie zbiorowe, por. a%ml$n biri jeden z głupców' (OT I
215, 23), o kuśtan-bende var dyr mam jednego z tych ptaków' (OT I
1 1 1 , 30), yyratyv gemini hdmyna
asdym ""założyłem wędzidła nieujeżdżonemu siwkowi' (dosł. nieujeżdżonemu z pośród siwków, G. 6 1 ,
12, co Giese tłumaczy bez sensu >den Ziigel des Schimmels legte ich
dem uneingerittenen Pferde um«).
r
c
c
STUDJA
N A D FORMĄ
fOKZ.il
119
1'UKKCKIKJ
I i i została przesiedlona w tamte okolice przez Chińczyków w X V I I I
w i e k u właśnie z miast T u r k i e s t a n u wschodniego j a k Kaśgar, J a r kend, Chotan. A k s u i T u r f a n ) .
Ł
Pomimo
perskich
bardzo s i l n y c h wpływów obcych, przedewszystkiem
i chińskich,
zupełnie
zrozumiałych
w takiem
położeniu
geograficznem. j a k i e ma T u r k i e s t a n wschodni, a w i d o c z n y c h choćby
już
w l i c z n y c h zapożyczeniach
językowych,
dowa z t y c h okolic, którą tu dla krótkości
w y k a z u j e poezja l u
będziemy odtąd nazy
w a l i turfańską. wszystkie istotne cechy wspólnotureckie, j a k i e ob
serwowaliśmy j u ż w poezji osmańskiej i kazańsko-tatarskiej.
Jakkolwiek
bu
materjał zebrany przez L e Coq'a
jest niewielki?
liczy zaledwie czterysta kilkadziesiąt wierszy, to j e d n a k daje
dobre
wyobrażenie
o wszystkich głównych z j a w i s k a c h , które
nas
tu interesują. Prócz pieśni miłosnych, n a j l i c z n i e j s z y c h , m a m y w n i m
próbki utworów s a t y r y c z n y c h , piosenki ramazanowe, przypominające
osmańskie r v m y bekei'ch, i jeden dłuższy poemat o charakterze n a wpół l u d o w y m ,
ułożony na cześć e k s p e d y c j i n i e m i e c k i e j do T u r
kiestanu wschodniego.
Ponieważ poprzednio omówiliśmy systematycznie już dwa w y
c i n k i obszaru t u r e c k i e j poezji l u d o w e j , w y s t a r c z y p r z y poezji t u r fańskiej
zaznaczyć
tylko
najbardziej
c h a r a k t e r y s t y c z n e cechy,
a w szczególności to wszystko, czem się ona łączy ze znane mi n a m
j u ż z j a w i s k a m i i czem się od nich różni.
Będziemy się przy tem
t r z y m a l i tego samego porządku co poprzednio i omówimy n a j p i e r w
rytmikę i budowę stroficzną, później r y m i ślady alłiteracji.
2. B u d o w a r y t m i c z n a .
Zanim
z a j m i e m y się r y t m e m wiersza turfańakiego,
zwrócić uwagę
na d w a nowe z j a w i s k a :
musimy
odmienne stosunki ilocza-
sowe i akcentowe. Według o b s e r w a c j i Le Coq a posiada gwara t u r
:
fańską
prócz
samogłosek
zaniku
pewnych
dwóch
zgłosek, także
wtórnie
spółgłosek
długich, powstałych
(najczęściej
pierwotnie
wskutek
r , y, y), l u b k o n t r a k c j i
długie,
występujące
bądź to
w zgłoskach p i e n n y c h . bądź też w niektórych sutiksach, niezależnie
od akcentu (np. dlrna, komuś, atym e t c ) . Jednakowoż, j a k to widać
z wielu n i e k o n s e k w e n c y j , czas t r w a n i a zgłosek długich i krótkich
l
j Por. Radioff, Phonelik X X X I V , Aus Sibirien I I , 3 3 1 — 3 4 5 .
musi się różnić bardzo nieznacznie, tak że u c h " , zwłaszcza n i e z b y t
wyszkolone,
zgłosek
oboczność
barwy
nie łatwo może iloczas u c h w y c i e . Oprócz tego iloczas
zdaje
się podlegać
form
samogłoski,
obok jenip
janip
z różnym
częsty n i w a h a n i o m , o czem
iloczasem. przy
np. at%m obok
Co się j e d n a k t y c z y stosunku
wnością,
że
a także dthn inój koń',
diim,
r
'powróciwszy' i t. p.
i jenip
możemy stwierdzić
tego z j a w i s k a
do r y t m i k i ,
na podstawie materjałów Le Coq'a
iloczas
świadczy
równoczesnej zmianie
zgłosek
w i e r s z a ż a d n e j r o i i.
nie
odgrywa
w
to
z całą pe
budowie
t a k że dalsza d y s k u s j a całej tej s p r a w y
byłaby ze względu na nasz cel zbyteczna.
D r u g i e m nowem z j a w i s k i e m są odmienne stosunki akcentowe.
A k c e n t w gwarze turfańskiej nie j e s t tak schematycznie umiejsco
wiony j a k
w innych językach,
wzgl. g w a r a c h t u r e c k i c h . W y r a z y
dwuzgłoskowe mają często a k c e n t na przedostatniej, zwłaszcza za
kończone na samogłoskę, np. atu 'ojciec', ara środek'. drpa
r
mień', orda
r
'jęcz
obóz', bala 'dziecko' i t. p.*)
Oczywiście wskutek odmiennego rozkładu zgłosek akcentowa
n y c h w w y r a z a c h , b y w a także i r y t m wiersza i n n y niż np. .w os
mańskim
których
l u b kazańsko-tatarskim.
L e Coq oznacza
poematach, które przez to nabierają
szczególnej wartości.
Należy t y l k o
akcent w n i e
dla naszych
celów
żałować, że nie czyni on tego
wszędzie.
Z tekstów zaopatrzonych w z n a k i akcentowe widać, że a k c e n t
wierszowy nie zawsze zgadza się z w y r a z o w y m , czyli że często na
stępuje przemieszczenie akcentu wyrazowego ze względów r y t m i c z
n y c h , a więc pewien rodzaj s k a n z j i . I tak j e d n e i te same w y r a z y
mogą mieć różny rozkład zgłosek a k c e n t o w a n y c h , zależnie od tego,
czy wchodzą
w skład wiersza siedmio- czy ośmiozgłoskowego. T a k
np. s p o t y k a m y wiersz (C 62):
dmbdr
%andtn
sordp
bdktv.
a kilkanaście rządków d a l e j :
dmbdr
%andui
ańlydn.
Zgoła o d m i e n n y rozkład przycisków w czterech początkowych
zgłoskach nie pochodzi oczywiście z powodów w nich samych tkwią-
) Na podstawie zbyt szczupłego maŁerjału trudno nieraz dociec
reguły, tak np. nie jest mi jasne, dlaczego mamy dyid syn', ale oćuk
otwarty' i t. p.
l
P
f
STUDJA
N A D FuRMĄ
POKZJI
121
TUHBUJC1KJ
cych, ponieważ i c h znaczenie i iloczas pozostają niezmienione, t y l k o
z p r z y c z y n y zewnętrznej, od mień U ego r y t m u
a siedmiozgło-
uśrain-
skowca. Takie w y p a d k i przemieszczenia akcentu są j e d n a k bądź co
bądź wyjątkowe; przeważnie zaś schodzi się akcent wyrazów z r y t m e m
wiersza, z czego możemy wnosić, że j e d n a k swoisty r y t m każdego
rodzaju wiersza wytworzył
się na zasadzie
a k c e n t u wyrazowego.
Współdziałały p r z y tem d w a c z y n n i k i r y t m i c z n e . Po pierwsze k o
nieczność falowania natężenia siły w y m o w y od zgłoski do zgłoski, czyli
innemi słowy następstwa słabej po każdej mocnej i naodwrót (do
puszczalnego u i n n y c h Turków zbiegu dwóch m o c n y c h - L J L zdaje
się wiersz turfański unikać,
Powtóre zasada
nie
według
nie wykluczając go j e d n a k zupełnie).
regulowania tego
następstwa
początkowej cząstki wiersza, t y l k o
mocnych
i słabych
według
końcowej.
Możemy to obserwować j u ż na poprzednim przykładzie. T a m . gdzie
ostatni w y r a z j e s t bdktv, a więc
poprzedzające
cząstki
L , muszą mieć wszystkie t r z y
dwuzgłoskowe
rytm
bo inaczej m u
siałby nastąpić gdzieś bezpośredni zbieg dwóch zgłosek słabych l u b
mocnych, a więc przerwa w j e d n o s t a j n y m r y t m i e j a m b i c z n y m , czego
wiersz
turfański
unika.
Przeciwnie ma się rzecz
w. d r u g i m w y -
padku, gdzie ostatnia trójzgloskowa cząstka ńrily&n decyduje o t r o cheicznym r y t m i e całego wiersza.
Bardzo cenną pomocą w studjowaniu przemieszczeń akcentu w y
razowego, względnie zużytkowywania tego akcentu w jego normalnej
postaci
d l a celów r y t m i k i , jest lista wyrazów zapisanych w
umieszczona na końcu
Xoga,
Kara
p u b l i k a c j i L e Coq'a. w której autor
podaje nie t y l k o dokładne brzmienie, ale i akcent i iloczas w y r a
zów. Na podstawie tej listy możemy stwierdzić, że np. wyraz kaiddk
w wierszu (str. 58, 2 3 ) :
dlma %an kaiddk
ma normalnie akcent kaiddk,
nimd
że zaraz w następnym wierszu w y r a z
oimak ma normalnie akcent oimak, na tejże stronie 2 od dołu
normalnie kisdk.
str. 60, 3 orddh
normalnie mazim
To. co
że r y t m
:
i t. p.
dotychczas
zańsko t a t a r s k i e j ,
na
skową.
część
strukturę
biczne.
powiedziano, wystarczy j u ż , by dowieść,
poezji turfańskiej polega,
Przeważna
klsdk,
normalnie Órddk, str. 64, 6 maztm.
połączeniu
pieśni
rytmiczno-przyciskową,
podobnie j a k osmańskiej i k a
zasady
sylabicznej
w zbiorze L e Coq'a
są
jednak u t w T V
z
przyci
ma wyraźną
tylko
syla-
Zasada sylabiczna nie zawsze jest przestrzegana z należytym
r y g o r e m , podobnie zresztą j a k i u i n n y c h ludów t u r e c k i c h . A l e o d
stępstwa od niej nie są ani z b y t częste ani z b y t w i e l k i e . b v sama
zasada
mogła się zatrzeć.
Przepisana liczba zgłosek
różni się nie
k i e d y o jednostkę, rzadko o więcej, tak że np. pośród siedmiozgłoskowców trafi się gdzieniegdzie wiersz sześcio- l u b ośmiozgłoskowy,
a l e . r z a d k o jeszcze krótszy l u b dłuższy.
Ze względu na ilość zgłosek w y k a z u j e poezja turfańska t r z y
główne
typy,
wiersz siedmio-, ośmio- i jedenastozgłoskowy,
które
i u i n n y c h Turków należą do najczęstszych. Siedmio- i ośmiozgłoskowiec występują
w utwurach lżejszych, treści erotycznej i saty
r y c z n e j , zaś jedenastozgłoskowiec w utworach poważniejszych, o cha
rakterze g n o m i c z n y m , d y d a k t y c z n y m l u b o p i s o w y m .
S i e d m i o z g l o s k o w i e c o podziale zgłosek 4 — 3 , 3—4 l u b (bar
dzo r z a d k o ) 2 — 3 — 2 ma zawsze, niezależnie od miejsca średniówki,
r y t m t r o c h e i c z n y JL
4, 1), tóksullkknin
L
JL., 'np. 4 koćddu san bolsdn ( N r .
i
( N r . 5, 2), tdngar
kizldn
bolydn ( N r .
jap kdrzdar
5, 7), cUmd %an dd'imó sam ( N r . 7, 1) i t. d. Wyjątek (niezbyt zro
zumiały) stanowią
bodaj t y l k o
dwa wiersze: tojuv bolur
(Nr. 6, 14), óijiin bolur jńrsinam
( N r . 6, 16).
Ośmiozgłoskowiec, najczęściej o podziale 4 - 4 ,
rytm
jambiczny
turydn
blldn
L
t
L . Przykłady:
i
( N r . 3, 1), bdrydllardin
iurydllardtn
ma z reguły
bdrydn
( N r . 3, 10),
uiyd toyrd miwgan ( N r . 5, 1), eon bdśyd kióik bork kl'gdn
ddbdn-ciwnin
jarl
jarsinam
blldn
oruk
( N r . 5, 5),
( N r . 8, 1).
kattik
J a k widać, ma ośmiozgłoskowiec,
podobnie j a k siedmiozgło-
skowiec, cztery zgłoski mocne. To zasadnicze podobieństwo pozwala
n i e k i e d y u ż y w a ć obu rodzajów wiersza w j e d n e j i tej samej strofie.
Zdarza się j e d n a k , że
ośmiozgłoskowiec,
w ^strofie złożonej prze
ważnie z siedmiozgłoskowców, zmienia całkowicie
swój r y t m j a m
b i c z n y na trocheiczny, aby się w ten sposób dostosować do r y t m u
otoczfenia. T a k np. wiersz ośmiozgłoskowy kólda bdkkan
ddp
( N r . 7, 3), j e d y n y w czterowierszu złożonym
skowców
przybrał,
jak
widać,
w n i m e n k l i t y c z n e ddp,
zgłoskowiec.
%dnnl birni
i drld jazda
rytm
pdyjamm
siedmiozgło
Odrzuciwszy
o t r z y m u j e m y zupełnie n o r m a l n y siedmio-
W t a k i sam
sposób tłumaczą
sdisd (Nr. 7. 15), jdnyd
kdlimdn
trocheiczny.
z
pdtkan
się w y p a d k i j a k
dlma
rdmam ddsd ( N r . 7, 31)
ddp ( N r . 7. 41). Ciekawe, choć t r u d n e do w y -
tłumaczenia są w y p a d k i
j a k td%sdyd ttzyan
kónca%dak ''Nr. 5, 15),
STUOJA
a ktzil gulfnini)
NAU F O R M Ą
PORZJI
123
LUUKCKlKJ
yunćdst ddk (Nr. 3, 7), wdpasi
(Nr.
jók kdrtndasdtn
12. 3).
pojawia
J e d e n astOZgZosko Wiec
4 — 4 — 3 i 7 — 4, rzadziej 5—6
%udani
( N r . 9. 5), rabbim
jat \ sfinl
(Nr. 9, 8), paiyambdrnm
iimbdtigd
się
i 6—5.
j su rdmdzan
9. 28). %otunnvn
najczęściej
Przykłady:
i rabbim
Alla
bir oyti j jakup
postaci
baslap
A Ud \ rdmdzdn
'Idl (Nr. 9. 13). muhammdt
(Nr. 9. 16), tayar nrildl
%uijt \ jjanndtniv
w
aggal
\ mam ani baskdll ( N r .
(Nr. 10. 1). tayar
giili )
]
altun
berip | zos JfUl ôiww a/ (Nr. 10, 3) i t. p
Rytm
J.
mamy podany
L
L
L
L
jedynie
L:
przy
typie
7 — 4. mianowicie
np. dz to%oi apd% to%oi \ drkdk
tiśl
(Nr. 9. 21), dk Oijun opak bijuv j oda boldr ( N r . 9, 23). Jest to r y t m
trocheiczny,
t a k i sam j a k w aiedmiozgłoskowcu.
nież z umiejscowienia średniówki,
stwo łączy oba
dów
tureckich
rodzaje
widać,
wiersza i że
jedenastozgł<>skowiee
Z tego, j a k rów
jak bliskie
podobnie
rozwinął
pokrewień
jak u innvch l u
się
z
siedmiozgło
skowca.
3. B u d o w a stroficzna w poezji turfańskiej.
Pod
względem
fańskiej stosunki
b u d o w y stroficznej s p o t y k a m y w poezji t u r
najzupełniej podobne do osmańskich i kazańsko-
tatarskich. Z w r o t k i liczą po d w a , t r z y lub cztery wiersze. N a j b a r
dziej
rozpowszechnione
są strofy czterowierszowe, a pośród
tych
zbudowane z siedmiozcrłoskowców.
Za przykład
strofy czterowierszowej, złożonej z siedmiozgło-
skowców t y p u 4 — 3. niechaj służy N r . 6 wiersz 2 5 — 2 8 :
Bieluchne króliki
dpak dpak tóskalldr
kumda
oinar jarsindm' )
1
kyz almdyan
jiyitlar
toida oinar jarsmdm
Częste
są
zwrotki,
bawią się oa piasku, moja kochana;
nieżonaci chłopcy
tańczą na weselu, m o j a kochana.
w których
wiersz 1. i 3. mają
budowę
3—4, podczas gdy 2. i 4. 4 — 3 , j a k np. N r . 4, 5 — 8 (str. 50):
) Wiersz brzmi u Le Coq'a %b~tun niw %d$ %uijt fdnndt niw gulido\ ostatni wyraz jest jednak ze względu na sens zbyteczny, a ze względu
na rytm niedopuszczalny.
*) Wyraz jarsmdm
(str. 56, 3 jarsdndm)
nie jest zbyt jasny; Le
Guq tłumaczy mein Liebchen", w słowniku Radłowa ( O n L r r L C.iOBapa
T i o p K C K i ^ i , Hap^nin) brak tego wyrazu.
Ł
r
142
T A D K U S/j
'jakazynda
niech sobie będzie na jej brzegu l u d .
iii amttr,
mon kalyamdd
K O W A L S K I
za m e n p r z y b y c i e m będzie pokonany.
javilydn.
l
Strofy kożon liczą zawsze cztery w i e r s z e ) .
1
4. R y t m
Wiersze
są
kozov
kożov.
najczęściej
siedmiu-
lub
ośmiozgłoskowe;
pośród kozov epicznych przeważa pierwszy, pośród l i r y c z n y c h d r u g i
rodzaj wiersza. Strofy złożone z samych siedmio- lub samych ośmiozgłoskowców należą do rzadszych, z w y c z a j n i e występują oba rodzaje
wiersza bez różnicy.
Świadczyłoby to na korzyść poglądu Korsza,
który p r z y j m u j e , że przy r e c y t a c j i utworów wierszowych w y m a w i a
się n i e k i e d y dwie zgłoski
szybciej, t a k że ośm zgłosek wypełnia
dokładnie t a k i sam odstęp czasu, j a k i jest potrzebny do w y p o w i e
dzenia
siedmiozgłuskowca *).
Podobieństwo
o b u rodzajów wiersza
polega jeszcze i na tem, że u obu b y w a ostatnia cząstka r y t m i c z n a
najczęściej
trój zgłoskowa, a więc
5—3
i 4—3.
Wiersze o i n n e m
zakończeniu są w poezji ałtajskiej bardzo rzadkie.
wierszy z średniówką
wierszy
o innem
Stosunek ilości
przed trzema ostatniemi zgłoskami do ilości
zakończeniu
przedstawia się j a k 9 5 : 5 .
Takiej
przewagi zakończenia trój zgłoskowego nie spotykaliśmy jeszcze w po
przednich próbach poezji l u d o w e j t u r e c k i e j .
Wśród
kozov
s p o t y k a m y więc
następujące
rodzaje wiersza.
S i e d m i o z g ł o s k o w i e c. 1. Odmiana 4 — 3 niezmiernie częsta. Z a
przykład
mogą
służyć
wszystkie wiersze
przytoczonego
powyżej
(str. 141) wyjątku z legendy M y r a t Pi.
2. O d m i a n a 3—4,
bardzo
rzadka.
tiiżiip (str. 203, ó z dołu), javyskan
l
paś ayaś kdzlp
kirdhn
dkiddv
(204. 1);
juya
l
'jirmd
(206. 1) i t. p.
3. O d m i a n a 2 — 3 — 2 ,
niezmiernie rzadka, np. kozyv
(209, 3 z dołu): attyv kazyyy
kindd
'juya
Przykłady:
kakkan
pułayan
( 2 1 1 , 6).
Ośmiozgłoskowiec.
1. O d m i a n a 5—3 należy do najczęstszych. Przykłady w kozov
c y t o w a n e m na str. 50.
2. O d m i a n a 4 — 4 , dosyć rzadka. Przykłady: plr pudaktav
nazi
) W przykładzie powyższym nie liczy się oczywiście wiersza re
frenowego Ajl Myradym,
Myradym
wzgl. Aft dndkdm
dndkdm.
*) Por. str. 6 8 — 6 9 niniejszej pracy.
1
ST U D J A
N A D FORMĄ
POEZJI
( 2 0 1 , 5 z dołu); ojyp kankan 'jydam
ariyk
tałyp
tura
saby (207. 9 z dołu)
jdriin
(209, 20).
kalza
Sporadycznie
s k o w i e c.
143
TURECKIEJ
występuje
Przykłady
s z e ś c i o- )
l
sześciozgłoskowca:
(237, 17); b) 3—3 \jandardyv
ałkyzy
(232, 2 4 ) ;
jole
tosko
Bp
paryan
i
d z i e w i ę c i o z g ł o-
a) 4 — 2
pólóktóyi
(228, 18); kum kazy
(234.
12); kim
Ałtai
poro
tałbtziv
takyrćak
(235, 13).
Przykłady dziewięciozgłuskowea: arkadayy ćaćyn jajynyan
4 ) ; kop 'jaman
(227
aittyrza
ćydabas
226. 18); kairan
aryni)ayan
(226,
adalar
ult.).
5. B u d o w a strofy w
kozott.
Strofa typowego koźon l i c z y zawsze 4 wiersze. Są one bądźto
tej samej m i a r y , bądź też różne, ale z w y c z a j n i e t a k dobierane, b y
wiersze odpowiadające sobie
były w obu strofach j e d n a k i e .
Przy
kłady kozoio o j e d n a k o w y c h wierszach mieliśmy poprzednio w opo
wiadaniu
o Muradzie
(w każdej
strofie
t y p u , 4 — 3 ) . Z pośród l i c z n y c h koźon
c z t e r y siedmiozgłoskowce
ma taką budowę np. N r . 16
(str. 2 3 0 ) :
Karyldynyo
Na grzbiet (góry) Karyłdy
kyrłaryu
kanaibyla
ćyyainl
chciałbym w y j ś ć na n a r t a c h !
kavaibyla
mai tapsam
Jeśli, (idąc) na nartach, znajdę stado,
kalyv
paiya
sprzedam g r u b e m u bogaczowi.
sadainl
kyrłaryn
ćyyain!
chciałbym w y j ś ć bez n a r t !
tomuł ajak
mai tapsam
Jeśli, (idąc) bez nart. znajdę stado.
tuśman paiya
Jako
sadain!
•<
Na grzbiet T u b y
Tubalardyv
tomid ajak
sprzedam obcemu
przykład kożon zbudowanego
bogaczowi.
z samych ośmiozgłoskow-
ców może służyć N r . 26 (str. 2 3 2 — 3 ) :
jaskyda
kiiiydn
jalyi-dyr
manin
ort ośkop
J a k pożar t r a w , płonący na wiosnę,
jUroyUm;
goreje moje
serce;
) Sześciozgłoskowiec jest utworem wtórnym i powstaje z siedmiolab ośmiozgłoskowca dzięki tak częstym w dialektach ałtajskich ściągnię
ciom. Stąd prawie wszystkie przykłady sześciozgłoskowca wykazują jedną
lub .dwie zgłoski długie, powstałe przez ściągnięcie z pierwotnych dwóch
zgłosek.
ł

Kowalski Т. Ze studiów nad formą poezji ludów tureckich. Krakow

Transkrypt

Podobne dokumenty

Dlaczego SIMPSON Strong-Tie - Złącza ciesielskie SIMPSON

W tym sęk - Szkoła Podstawowa w Sękocinie im. Włodzimierza

jak liczono dawniej? - Gimnazjum w Skórzewie

wakacje! - Publiczne Gimnazjum im. Orląt w Rudniku nad Sanem