Swoboda Brzozowiec 5

red. Rafa Maciszewski
Swoboda – Brzozowiec 5
Obszar AZP nr 75-42
Nr st. na obszarze 20
Nr st. w miejscowo ci 5
RATOWNICZE BADANIA ARCHEOLOGICZNE
W OBR BIE INWESTYCJI ,,BUDOWA DROGI EKSPRESOWEJ S-8 NA ODCINKU W ZE
WALICHNOWY – ÓD (A1)”
2011/2012 r.
Inwestor GDDKiA Oddzia w odzi.
OPRACOWANIE WYNIKÓW BADA
Raszyn 2012 r.
1
A
-
KARTA EWIDENCYJNA ZABYTKU ARCHEOLOGICZNEGO
AZP
LOKALIZACJA
2
PO
ENIE FIZYCZNOGEOGRAFICZNE
M. Swoboda-Brzozowiec
JEDNOSTKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA
Nr stan. w miejscowo ci
w morzu
pla a
mierzeja
skarpa
wa wydm.
-
-
-
-
-
STREFA NADMORSKA (NADZALEWOWA)
5
DU E DOLINY
GMINA
Lututów
POWIAT
wieruszowski
WOJEWÓDZTWO ódzkie
AZP nr obsz. 75-42
318.22
TEREN
-
w wodzie
nr st. 20
o
terasa
denna
terasa
nadzalewowa
terasy
wy sze
brzeg
wysoczyzny
-
-
-
-
-
MA E DOLINY
o
punkt osadniczy
nieokre lona
nowo ytno
nieokre lona
6 OPIS OBSZARU STANOW.
obserw. utrudniona
pole otwarte
x
pole zamkni te
x
nasycenie znaleziskami:
jednocentryczne
bez przeszk.
x
równomierne
wielocentryczne
7
x
-
powierzchnia stanowiska:
-1 ar
-0,5 ha
-1ha
-
x
-
sto
ma a
e i proste
sfa dowania i niewielkie cyple
cyple wybitne
wa y i garby
wyniesienia o ekspozycji okr nej
TEREN OS ONI TY
x
doliny
podstawa stoku
XIX/XX wiek
nieokre lona
P
x
L
-
zwi
x
x
-
okre lenie specjalistyczne
-
4 DOST PNO
niezabud.
y
torf.-bagn.
-
TERENU
r.zabud.
zabudow.
park
-
las
-
bagno
-
woda
-
nieu ytek
sad
x
x
-
torf
-
pole orne
x
ka
teren przemys owy
5 jam, 7 fr. ceramiki
19 jam, 9 do ków pos upowych
8 WNIOSKI KONSERWAT.
niezb dna szczegó owa inwentaryzacja
Budowa drogi ekspresowej S-8
niezb dne badania wykopaliskowe
niezb dna interwencja administracyjna
9
AKTUALNA OCHRONA
nr rejestru zabytków
-5ha
-15ha
>15ha
-
-
wyst powania znalezisk:
rednia
ZAGRO ENIA
kraw
NIEEKSPONOWANY
TEREN EKSPONOWANY
stok doliny
N W
- x
okre lenie bli sze
Wspó rz. geogr. N 51 20’ 11
E 18 28’49
doliny denud., niecki, jary, parowy
Nazwa lokalna STREFA
POZA
DOLINAMI
kotlinki, zag bienia bezodp ywowe
Nr dzia ki geodez.
równina obsz. falisty
obsz. pagórk. obsz. górzysty jaskinie, schroniska skalne
Identyfikator EGB GDDKiA oddzia w odzi
FORMA
SZCZEGÓLNA
x
ciciel terenu
5
KLASYFIKACJA FUNKCJONALNO-KULTUROWO-CHRONOLOGICZNA STANOWISKA
nr
funkcja
kultura
chronologia
opis materia ów, obiektów, warstw oraz form terenowych
1.
2.
dno doliny
X
-
3 UTWÓR GEOLOGICZNY
lu ny
kraw dzie, stoki wkl
-
T
x
-
-
data wpisu do rejestru
park kulturowy
-
10 WYKONANIE KARTY
11
data (dd,mm,rrrr)
akceptacja WKZ
30.06.2012r.
autor karty
-
WERYFIK. KONSERW.
Miejscowo , data
mgr Monika Maciszewska
okre lili chronologi
mgr Monika Maciszewska
12
ZBIORY i NR INWENT.
miejsce przechowywania
-
plan zagospodarowania przestrzennego
du a
-
sprawdzi -konsultant AZP
Muzeum Ziemi Wielu skiej,
ul. Narutowicza 13
98-300 Wielu
nr inwentarza
13 MAPA W SKALI 1:10.000 – UK AD WSPÓ RZ DNYCH KARTOGRAF.
god o arkusza (nr i nazwa)
134.143
Swoboda Brzozowiec
X 385,99
15 DOKUMENTACJA
Y 463,35
16 LITERATURA
DOKUMENTACJA: WKZ w Sieradzu, Muzeum w Wieluniu
LITERATURA: www.usui.com.pl
14 HISTORIA BADA STANOWISKA (rok/ rodzaj bada / autor i instytucja)
2010
Badania powierzchniowe i sonda owe
mgr R. Czerniak, mgr P. Staniucha
2011/2012
Badania ratownicze
mgr Monika Maciszewska - USUI Sp. z o.o.
USUI Rafa Maciszewski
17 INNE DANE
Rafa Maciszewski
1. WST P
1.1. PODZIA PRZESTRZENI BADAWCZEJ
Podzia przestrzeni badawczej zosta oparty na siatce arowej. Ary lokalizowane by y w
ryc. 1
oparciu o przynale no
do poszczególnego hektara, oznaczonego du ymi literami.
Poszczególne ary w obr bie hektara oznaczane by y cyframi arabskimi od 1 – 10 w pasach
pionowych i oznaczeniami literowymi od a – j w pasach poziomych, pocz wszy od lewego
górnego rogu
ryc. 1. W zwi zku z tym poszczególny ar oznaczany zosta symbolem
hektara oraz symbolem literowo cyfrowym np. Bc8.
Wewn trznie ar podzielony zosta na cztery wiartki oznaczane ma ymi literami a,b,c,d
ryc. 2.
ryc. 2
6
Poszczególne jednostki sk adowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty,
warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane by y w oparciu o numer hektara i ara.
Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe oznaczane by y w zbiorach
rozdzielnych cyframi arabskimi, przy czym humus oznaczony zosta zawsze jako warstwa
nr 1 a calec jako warstwa nr 0. Warstwom obiektowym przyporz dkowany zosta numer
obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wyst pienia podobiektów, nadawany
zosta im numer obiektu g ównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewn trzny podzia
stratygraficzny podobiektów wyró niony zosta
przy pomocy oznacze
przyporz dkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a)
literowych
ryc. 3.
obiekt nr 1
w. 1a
w. 1.1a
obiekt nr 1.1
w. 1b
w. 1.1b
w. 1c
ryc. 3
1.2. PRZYJ TE ZASADY DOKUMENTACJI
Podstaw dokumentacji stanowi rysunki planów poszczególnych arów wykonywane
w
skali
1:50
z
nanoszonymi
zarysami
rzutów
poziomych
obiektów
i warstw
pozaobiektowych, ich numeracj i warto ciami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami
ci
profilowych. Obok tego wykonywane by y rysunki przekrojów poszczególnych obiektów
w skali 1:20 z podan
ich numeracj
i warto ci
niwelacyjn
stropu (przeliczon ).
Uzupe nienie stanowi plan zbiorczy wykonywany w skali 1:200.
Dokumentacj
fotograficzn
wykonano w technice cyfrowej. Profile obiektów
fotografowane by y bez obrysu. Poszczególne zdj cia grupowane by y w folderach
tematycznych (np. ary, obiekty profile, obiekty plany). Poszczególne pliki opisywane by y
numerami odpowiadaj cymi numerom obiektów lub arów (np. obiekty profile 10).
Dokumentacja opisowa opiera a si
na sformalizowanych formularzach – tzw.
„kartach”. Stosowano: KART OBIEKTU, KART WARSTWY POZAOBIEKTOWEJ, KART
ZABYTKU WYDZIELONEGO. Na KARCIE OBIEKTU umieszczano zminiaturyzowane
zdj cie profilu obiektu oraz cyfrowy jego obrys. Zastosowanie tej podwójnej dokumentacji
7
rysunkowej umo liwia weryfikacj
rysunków polowych i tym samym u atwia pó niejsze
opracowanie.
1.3. PRZYJ TE ZASADY ODHUMUSOWANIA I EKSPLORACJI
Przestrze
badawcza odhumusowana by a przy u yciu sprz tu mechanicznego,
koparkami skarpówkami. Na obszarze obj tym zr bem le nym odhumusowania dokonano
cznie. Humus zdejmowano warstwami do poziomu stropowego przestrzeni reliktowej. By
on magazynowany poza lub w obr bie stanowiska w ha dach. Pole bada , po odhumusowaniu
by o doczyszczany r cznie przy pomocy grac i opat. Po zarejestrowaniu stropów obiektów
archeologicznych
by y
one
eksplorowane
po ówkami
lub
wiartkami,
warstwami
mechanicznymi 5 – 10 cm w obr bie warstw obiektowych. Wype niska obiektów sk adowano
w obr bie wykopów. Wynika o to z zalecenia, aby wyrobiska zasypywane by y gruntem
rodzimym.
1.4. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA
Prezentowane stanowisko zlokalizowane jest przy cieku wodnym – Rybka. Znajduje
si ono na niewielkim wyniesieniu, opadaj cym w stron rowu melioracyjnego, uchodz cego
do wspominanej rzeczki. Obecnie teren otaczaj nieu ytki i obszary le ne.
8
1.5. HISTORIA BADA
Stanowisko Swoboda Brzozowiec 5 (AZP 20/75-42), na podstawie przeprowadzonych
w 2010 roku archeologicznych bada sonda owych przez mgr Rados awa Czerniaka i mgr
Paw a Stanucha zakwalifikowano do wyprzedzaj cych bada wykopaliskowych, w zwi zku z
budow drogi ekspresowej S-8 na odcinku w ze Walichnowy – ód 110 arów.
Prace wykopaliskowe prowadzone by y od 26.04.2012 do 30.05.2012 przez
konsorcjum firm: USUI Sp. z o.o. oraz USUI Rafa Maciszewski, dzia aj cych na zlecenie
inwestora – Generaln Dyrekcj Dróg Krajowych i Autostrad Oddzia w
badawczy sk ada si
ci ki.
odzi. Zespó
z mgr Moniki Maciszewskiej (kierownik bada ) oraz mgr Paw a
cznie przebadano powierzchni 24,01 ara.
1.6. WYNIKI BADA
W trakcie bada
zarejestrowano 33 obiekty, z czego w 5 natrafiono na materia
datuj cy. W ich wype niskach wyst pi materia ceramiczny (7 fragmentów ceramiki).
Pozosta e obiekty nie zawiera y materia u zabytkowego.
W toku prac przebadano w pierwszej kolejno ci 18,51 ara od strony pó nocnej
wyznaczonego stanowiska. Nast pnie ze wzgl du na niewielk
znalezisk wykonano sonda
warto ci
poznawcz
o d ugo ci 5, 5 ara oraz szeroko ci 1 ara przez
rodek
wyznaczonej powierzchni badawczej ku po udniowi. Na podstawie wyników bada
wykonanego sonda u na stanowisku Swoboda Brzozowiec 5 wstrzymano dalsze prace.
z
Dr Piotr KITTEL
Katedra Geomorfologii i Paleogeografii
Instytut Nauk o Ziemi
Wydzia Nauk Geograficznych
Uniwersytet ódzki
90-142 ód , ul. Kopci skiego 31
tel. 00 42 635 45 53
e-mail: [email protected]
2. PO
ENIE GEOMORFOLOGICZNE STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH
SWOBODA – BRZOZOWIEC, GM. LUTUTÓW, POW. WIERUSZOWSKI, WOJ.
ÓDZKIE
2.1. METODY BADA
Obserwacje
z
zakresu
geomorfologii
i
litologii
pod
a
stanowisk
archeologicznych prowadzono w sezonach badawczych 2011 i 2012 r. Badaniami
obj to nast puj ce dziewi
stanowisk wraz z ich otoczeniem: 1 - stan. 3+B; 2 - stan.
4+A; 3 - stan. C; 4 - stan. D+E; 5 - stan. 6; 6 - stan. 5; 7 - stan. 7; 8 - stan. 8; 9 - stan. 9.
Kartowanie geologiczne prowadzono bezpo rednio w obr bie wykopów
archeologicznych oraz wykopów inwestycyjnych. Dane litologiczne dotycz ce budowy
powierzchniowej uzupe nione zosta y seri
sondowa
geologicznych przy u yciu
cznej sondy geologicznej. W wierceniach u yto r cznej sondy geologicznej
Eijkelkamp zaopatrzonej w
wider Edelmana typu kombi. Pomiary g boko ci
zalegania przewiercanych nawarstwie prowadzono z dok adno ci 5 cm.
Sytuacj topograficzn po
enia stanowisk analizowano przede wszystkim w
oparciu o map topograficzn w uk adzie 1965 w skali 1: 10 000 (ryc. 1) oraz w oparciu
o materia
archiwalny w postaci mapy topograficznej Wojskowego Instytutu
Geograficznego w skali 1: 100 000 Arkusz Z oczew, Pas 43, S up 27, z 1934 r. oraz w
skali 1: 25 000 Arkusze: Lututów (P43 S27 D, 1933 r.), Ostrówek (P43 S27 E, 1933 r.),
Sokolniki (P43 S27 G, 1933 r.), Czarno
y (P43 S27 H, 1933 r.) (ryc. 2).
Przeprowadzone badania terenowe i kameralne umo liwi y podstawowe rozpoznanie
geomorfologii oraz powierzchniowej budowy geologicznej otoczenia stanowisk
archeologicznych. Wykorzystano tu tak e podstawow dokumentacj geologiczn oraz
opracowania geomorfologiczne obejmuj ce swym zasi giem interesuj cy nas obszar, tj.
przede wszystkim arkusz Szczegó owej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 -
10
Lututów (Bali ski 1998, 1999) oraz prace Krzemi skiego (1974, 1988, 1997).
Bezpo rednio do obszaru bada
przylega teren znajduj cy si
w zasi gu arkusza
Skomlin Szczegó owej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000 (Haisig i
Wilanowski 2000, 2000a). Mniejsz rol odegra y arkusze Mapy geologicznej Polski w
skali 1:200 000 - Kluczbork (Wilanowski 1979, 1980) oraz Kalisz (Baranowski i
Ma kowska 1973 i 1979).
2.2. PO
ENIE FIZYCZNOGEOGRAFICZNE OBSZARU
Pod wzgl dem fizycznogeograficznym badany obszar na tle regionalizacji
Polski w uk adzie dziesi tnym Kondrackiego (1994, 2002) nale y do mezoregionu
Wysoczyzna
Z oczewska
(318.22)
(ryc.
3),
stanowi cego
po udniow
cz
makroregionu Nizina Po udniowowielkopolska (318.2). Mezoregion graniczy od
pó nocy z Wysoczyzn Tureck (318.17), od zachodu z Kotlin Grabowsk (318.21),
od po udnia z Wysoczyzn Wieruszowsk (318.24), od wschodu z Kotlin Sieradzk
(318.18) i Kotlin
Szczercowsk
zosta y do prowincji Ni u
(318.23). Wy ej wymienione jednostki zaliczone
rodkowoeuropejskiego (31) i podprowincji Nizin
rodkowopolskich (318). Od po udnia wyst puje krótka granica z mezoregionem
nale cym do Wy yn Polskich - Wy yn
Wielu sk
(341.21). Interesuj cy nas
mezoregion stanowi przede wszystkim zdenudowana staroglacjalna równina morenowa,
rozci gaj ca si w mi dzyrzeczu górnych biegów Warty i Prosny (Kondracki 1994,
2002). W po udniowej cz ci wysoczyzny liczniej wyst puj
warcia skie formy
kemowe i morenowe (Krzemi ski 1974, 1988, 1997; Marks i in. 2006; Rdzany 2009).
Wed ug podzia u geomorfologicznego Gilewskiej (1986, 1992) obszar bada
le y w dok adnie tych samych jednostkach poszczególnych szczebli, czyli w
mezoregionie
Wysoczyzny
Z oczewskiej
(AV.a10),
Po udniowowielkopolskich (AV.a), podprowincji Nizin
Nale y równie
podkre li ,
e omawiany teren, cho
makroregionie
Nizin
rodkowopolskich (AV).
znajduj cy si
obecnie w
granicach województwa ódzkiego, le y ju poza wschodni granic regionu ódzkiego,
którego delimitacj przeprowadzi a Turkowska (2006). Obszar nazywany „regionem
ódzkim” rozci ga si od doliny rodkowej Warty stanowi cej jego zachodni granic ,
po dolin Pilicy i Rawki na wschodzie. Za granic po udniow przyj to maksymalny
zasi g stadia u warty, wed ug obecnie przyj tego pogl du Turkowskiej (2006), za
11
pó nocn za – maksymalny zasi g zlodowacenia wis y. Na zachodzie region ódzki
si ga po zachodni górn kraw
doliny Warty, tj. w odleg
ci oko o 40 km na
wschód od interesuj cego nas obszaru.
Obszar bada po
ony jest w po udniowej cz ci Wysoczyzny Z oczewskiej,
która odwadniana jest tutaj przez górne odcinki Strugi W glewskiej (w cz ci
zachodniej) i Ole nicy (skrajne wschodnie partie obszaru). Struga W glewska (vel.
glówka) jest ciekiem IV-rz du, stanowi cym prawobrze ny dop yw Prosna.
ród a
cieku znajduj si w okolicach wsi Rososzyn na wysoko ci 181 m n.p.m., oko o 2 km
na po udnie i po udniowy zachód od terenu bada . Rzeka ma oko o 30 km d ugo ci i
uchodzi do Prosny w okolicach W glewic na poziomie 138,0 m n.p.m., jej spadek
wynosi rednio 1,4‰. Ole nica jest rzek III-rz du o d ugo ci oko o 40 km, stanowi
lewobrze ny dop yw Warty. Swoje
ród a ma w okolicach Wielunia. Przez obszar
bada przebiega zatem dzia wodny IV-rz du oddzielaj cy zlewnie Strugi W glewskiej
i Ole nicy, nale ce do zlewni Warty i dorzecza Odry. Wi kszo
stanowisk znajduje
si w zlewni tej pierwszej rzeki. Trzeba podkre li , e doliny rzeczne na badanym
obszarze s bardzo s abo rozwini te.
Ro linno
potencjaln obszaru bada stanowi przede wszystkim zbiorowisko
Tilio-Carpinetum (tj. ni owo-wy ynny las jod owy z grabem i d bem) stanowi cy
formacj
gr dow .
W nieco wi kszym oddaleniu ulokowane zosta y zbiorowiska
potencjalne Tilio-Carpinetum (tj. gr dy subkontynentalne, odmiana ma opolskiej, forma
wy ynnej, zarówno serii ubogiej, jak i yznej) oraz Pino-Quercetum (=Querco-Pinetum
+ Serratulo-Pinetum) (tj. kontynentalne bory mieszane sosnowo-d bowe). W dnach
dolinnych oznaczane s zbiorowiska Fraxino-Alnetum (=Circaeo-Alnetum) (Ni owy
g jesionowo-olszowy), a na wydmach Leucobryo-Pinetum (suboceaniczny bór
sosnowy) (Matuszkiewicz 2008).
Badany obszar po
ony jest w strefie staroglacjalnej, zwi zanej z dzia alno ci
dolodu warty (por. Marks i in. 2006). L dolód warty uwa any do niedawna za
odr bne zlodowacenie (Lindner 1992) traktowany jest obecnie jako stadia w obr bie
zlodowacenia odry (Lindner 2005; Mojski 2005; Ber i in. 2007; Lindner i Marks 2012).
Przy czym wed ug Mojskiego (2005) glacja ten obejmuje 10-6 stadium izotopowe tlenu
w skali Shackletona, Opdyke’a (1973). Z kolei wed ug Lindnera (2005) zlodowacenie
odry wraz ze stadia em warty mie ci si w ca
ci w obr bie 6 stadium izotopowego
tlenu datowanego na 210-130 ka BP (por. te
Ber i in. 2007). Do zlodowace
rodkowopolskich zaliczono zatem trzy zlodowacenia - liwca, krzny i ody - odpowiadaj ce
12
odpowiednio 10, 8 i 6 stadium tlenowemu, rozdzielone dwoma interglacja ami – zbójna i
lubawskim - podczas 9 i 7 stadium tlenowego wed ug Shackletona, Opdyke’a (1973). W
pi trze odry w nowym uj ciu wiekowym (6 faza tlenowa) wyró niono stadia : maksymalny –
odry lub kamiennej (dawniej radomki wg Ró yckiego 1967) i stadia y pomaksymalne:
warty, wkry i m awki (Lindner 2005; Lindner i Marks 2012). W wietle dotychczasowych
interpretacji nale y przyjmowa ,
opu ci
e podczas interstadia u kamienna–warta l dolód
rodkow Polsk (Turkowska 2006). Nie wdaj c si w starsze propozycje
(omówione szczegó owo przez Turkowsk
2006; Lindner i Marks 2012), nale y
zacytowa najnowsz hipotez Turkowskiej (2006), zgodnie z któr l dolód stadia u
warty móg dotrze do Wzgórz Radomszcza skich i s siednich osta ców. Stanowi y one,
podobnie jak dalej na zachód Pagórki Dzia oszy skie, naturaln przeszkod dla cienkiego,
zamieraj cego l dolodu. Warto podkre li , e interesuj cy nasz obszar znalaz si w strefie
najszerszej na ziemiach polskich transgresji ku po udniowi l dolodu stadia u warty (por.
Marks i in. 2006; Ber i in. 2007; Rdzany 2009; Lindner i Marks 2012) W fazie
maksymalnej stadia u g ównego zlodowacenia wis y, wyznaczanej w Polsce rodkowej
za Roman (2003, 2010) teren ten znajdowa si w odleg
ci oko o 90 km na po udnie
od czo a l dolodu.
Krzemi ski (1974) uwa
,
e rze ba uto samiana z efektem dzia alno ci
dolodu stadia u warty od pocz tku by a podobna do rze by wspó czesnej. Udowodni ,
e nie istniej
adne podstawy do twierdzenia, i rze ba Polski rodkowej podlega a
wielkim przeobra eniom – podkre la natomiast udzia procesów fluwialnych oraz
eolicznych, które faktycznie zmienia y rze
pierwotn . Turkowska (2006) podziela
zdanie Krzemi skiego (1974) uwa aj c, i „znajduje ona [teoria] pe ne wyt umaczenie
w koncepcji kenozoicznej ewolucji rze by regionu przedstawionej przez autork ”
(Turkowska 2006, s. 160). Turkowska (2006) przyjmuje tez Krzemi skiego (1997)
dowodz
, e l dolód warty wykorzysta obni enia dolinne jako tzw. „prowadnice”.
Klatkowa (1972) wyró nia a dwa loby, którymi l dolód warty nasuwa si na obszar
wy yny ódzkiej, by y to loby: zachodni (widawki) i wschodni (rawki). Krzemi ski
(1997, te Krzemi ski i in. 1993) wyró ni za lob po udniowowielkopolski si gaj cy
od Wzgórz Ostrzeszowskich po Wzniesienia ódzkie (Garb ódzki), który podzieli na
loby ni szego rz du: prosny, warty i widawki. Tak e Rdzany (2009) za Krzemi skim
wyró nia lob po udniowowielkopolski z lobem widawki jak jednostka ni szej rangi. W
nowszej koncepcji Turkowskiej (2006) wyró niane s dwa g ówne loby zachodni i
wschodni sensu lato, a cz
lobu wschodniego wyró niona zosta a jako tzw. lob
13
(górnej) bzury – na kraw dzi Wy yny
ódzkiej. Zachodni strumie lodowy kierowa
si w stron po udniow i op ywa a pó wysep ódzki jako lob warty, z maksymalnym
zasi giem w Pagórkach Dzia oszy skich (za Krzemi skim 1974, 1997).
W stron
wschodni skierowa y si od niego przynajmniej dwa strumienie: lob widawki sensu
stricto (prawdopodobnie z podrz dnym lobem grabi) i lob neru. Urozmaicona rze ba
wodnolodowcowa wyst puj ca strefowo w ró nych cz ciach regionu ódzkiego
rozwin a si wzd
lododzia ów i w strefach konwergencji strumieni lodowych, a tym
samym mo e by pomocna w próbie odtworzenia ich zasi gu. W osi Garbu ódzkiego
dosz o zdaniem Turkowskiej (2006) do konwergencji strumieni lodowych lubu warty
(sensu lato) i pilicy. Nasuwaj ce si od wschodu masy lodu lobu pilicy i strumienie
nap ywaj ce od zachodu lobu warty spotyka y si w obni eniu pod
a, rozci gaj cym
si poni ej osi dzisiejszego garbu ódzkiego, powoduj c deformacje glacitektoniczne
oraz agradacj osadów lodowcowych i wodnolodowcowych. Zderzenie spowodowa o
zahamowanie ruchu w kierunku na zachód i na wschód oraz silne wezbranie lodu w
po udnikowo rozci gni tej strefie kontaktu, gdzie powsta a strefa martwego lodu.
Strumienie lodowe na jej granicach skierowa y si na po udnie, a do najwy szych
wyniesie pod
a w regionie Pagórków Dzia oszy skich, Wzgórz Radomszcza skich i
Pasma Przedborskiego wyznaczaj cych maksymalny zasi g stadia u warty. Szczególnie
sprzyjaj ce zamieraniu lodu w okresie jego regresji by y strefy lododzia ów i
konwergencji (Turkowska 2006).
Internuj cy nas obszar le y w strefie transgresji lobu zachodniego, tj. lobu warty
wg Turkowskiej (2006) lub loby po udniowowielkopolskiego wg Krzemi skiego (1997)
i Rdzanego (2009). Jednocze nie obszar po
ony jest w strefie interlobalnej ni szego
rz du, tj. mi dzy lobami prosny i warty wg Krzemi skiego (1997). W strefie tej autor
ten wyró ni zespo y pagórków, przede wszystkim kemowych, charakterystyczne
nie dla obszarów interlobalnych (czy inaczej lododzia ów lub konwergencji
strumieni lodowych) i rozwini te w obszarach wyniesie starszego pod
a, co rozwija
koncepcja Turkowskiej (2006). Jednocze nie interesuj cy nas obszar po
ony jest
pomi dzy wyró nionymi przez Krzemi skiego (1997) strefami brze nymi l dolodu
warty, tj. stref dzia oszy sk na po udniu, zwi zan z maksymalnym zasi giem tego
dolodu i stref sieradzk na pó nocy zwi zan z postojem recesyjnym. Rdzany (2009)
wyró nia za
po
recesyjn
„subfaz ” dobrzy sk
zamykaj
ona na po udnie od obszaru bada i „subfaz ” neru le
stref
dzia oszy sk
dalej na pó noc. Mi dzy
nim rozci ga si strefa z oczewsko-szczercowska (Rdzany 2009).
14
2.3. BUDOWA GEOLOGICZNA OBSZARU
Jak ju
geologicznej
wspomniano wy ej nie ma obszernej literatury dotycz cej budowy
i
geomorfologii
okolic
Lututowa.
Podstawowe
ród o
stanowi
Szczegó owa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000 Arkusz Lututów (Bali ski
1998, 1999) oraz bezpo rednio s siaduj ce opracowanie arkusza Skomlin (Haisig i
Wilanowski 2000, 2000a). Zagadnienia dotycz ce rze botwórczej dzia alno ci l dolodu
warty omówi Krzemi ski (1974, 1988, 1997). Szersze t o geologiczne prezentuj
arkusze Kluczbork (Wilanowski 1979, 1980) i Kalisz (Baranowski i Ma kowska 1973 i
1979) Mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000.
Obszar po
ony jest w obr bie monokliny przedsudeckiej (Alexandrowicz
1999, Mizerski 2005), na obszarze jednostki ni szej rangi, któr tworzy monoklina
kalisko-z oczewska (Dadlez i Marek 1969; Bali ski 1999) (ryc. 5). Monoklin tworz
ska y pokrywy permo-dolnokredowej zapadaj ce pod niewielkim k tem generalnie ku
pó nocnemu wschodowi. Wychodnie tych ska w pod
u kenozoiku maja przebieg
NW-SE (Dadlez i in. 2000; Mizerski 2005). W rejonie Lututowa w pod
u kenozoiku
znajduj si g ównie wychodnie jury rodkowej (Dalez i in. 2000). Deczkowski (1977)
wyró nia tutaj stref spi trze blokowych Dymek-O egów o skomplikowanej budowie
tektonicznej z licznymi rowami tektonicznymi i zr bami.
W okolicach Lututowa powierzchni mezozoiku tworz utwory jury rodkowej,
tj. i owce, piaskowce, wapienie batonu oraz jury górnej, tj. wapienie i margle oksfordu.
Powierzchnia mezozoiku jest bardzo niewyrównana i w najbli szym s siedztwie
Lututowa wznosi si do oko o 60 do oko o 140 m n.p.m. Nigdzie na omawianym
obszarze ska y mezozoiku nie wychodz na wspó czesn powierzchni terenu (Bali ski
1998, 1999; Haisig i Wilanowski 2000, 2000a). Przykryte s one do
rozleg pokryw
utworów neogenu, (Baranowski i Ma kowska 1973a; Wilanowski 1979a; Bali ski
1998, 1999; Haisig i Wilanowski 2000, 2000a). Na interesuj cym nas obszarze ich
mi szo
waha si od 90 do 10 m. Stanowi je mioce skie piaski, mu ki i i y z
wk adkami w gla brunatnego oraz plioce skie lub górno mioce skie i y i mu ki
pozna skie z przewarstwieniami piaszczystymi (Bali ski 1998, 1999; Haisig i
Wilanowski 2000, 2000a). Utwory te tworz stosunkowo wyrównan powierzchni
zdenudowan
w czwartorz dzie (Bali ski 1999). Warto podkre li ,
e w pod
u
obszaru zajmowanego przez stanowiska wyst puje g bokie rozci cie mezozoiku
15
wype nione osadami neogenu o mi szo ci osi gaj cej 90 m, stanowi ce kopaln dolin
(Bali ski 1998).
Utwory czwartorz dowe w ca
mi szo
ci buduj wspó czesn powierzchni terenu, ich
jest zró nicowana, zale y od konfiguracji powierzchni mezozoiku i
ukszta towania terenu, i przewa nie osi ga oko o 20-40 m, miejscami dochodz c do 90
m (Krzemi ski 1974; Bali ski 1998, 1999; Haisig i Wilanowski 2000, 2000a)
Najwi ksze mi szo ci Bali ski (1998) wi e z kopalnymi dolinami i lejami
krasowymi. Na bezpo rednio interesuj cym nas obszarze mi szo ci te wahaj si
pomi dzy 20 a 35 m (Bali ski 1998). Czwartorz d zbudowany jest tutaj z dwu lub
trzech poziomów glin zwa owych wi zanych ze zlodowaceniami sanu, krzny (dawniej
odry) i odry (dawniej warty) oraz rozdzielaj cymi je utworami wodnolodowcowymi i
rzadziej jeziornymi oraz zastoiskowymi (Bali ski 1998, 1999; Haisig i Wilanowski
2000, 2000a). By
mo e, w
wietle najnowszych ustale , glin
najni sz
nale y
korelowa ze zlodowaceniem krzny, rodkow - odry, stadia em maksymalnym (odry
lub kamiennej), a najwy sz - odry, stadia em warty (por. Lindner i Marks 2012).
Powierzchnia terenu w rejonie Lututowa zbudowana jest przede wszystkim z glin
zwa owych, które nale y czy ze stadia em warty zlodowacenia odry (por. Turkowska
2006) oraz piaskami wodnolodowcowymi, rzadziej tak e lodowcowymi tego l dolodu.
Glina zwa owa omawianego pi tra ma mi szo
2-20 m i tworzy ci
warstw
pod cielaj c piaski wodnolodowcowe (Bali ski 1998, 1999). W rejonie Lututowa
wychodnie gliny zwa owej tworz wysoczyzn morenow s siaduj
zw aszcza od
zachodu z rozleg ymi powierzchniami zbudowanymi przede wszystkim z piasków
wodnolodowcowych (por. Bali ski 1999; Baranowski i Ma kowska 1973; Marks i in.
2006). Obszar morenowy si ga po Dobros aw. Powierzchnie wodnolodowcowe
urozmaicone s
przez piaszczyste utwory eoliczne oraz organiczno-mineralne
wype nienie w skich den dolin i niewielkich zag bie bezodp ywowych. Analogiczna
„wyspa morenowa” rozci ga si na po udnie od obszaru zajmowanego przez stanowiska
w rejonie Swobody, wi tkowic i Rososza (Haisig i Wilanowski 2000).
Schy kowovistulia skie piaski eoliczne rozpoznano w postaci pokryw na
powierzchniach wodnolodowcowych o zró nicowanej mi szo
centymetrów do kilku metrów. S
od kilkudziesi ciu
to piaski drobno- i rednioziarniste, miejscami
pylaste. Osady wydmowe osi gaj mi szo ci do 10 metrów (Bali ski 1999). Dna dolin
wype niaj holoce skie piaski rzeczne, cz ciowo humusowe oraz namu y oraz torfy.
Mi szo
tych osadów zosta a okre lona maksymalnie na 3-4 metry (Bali ski 1998,
16
1999; Haisig i Wilanowski 2000). Utwory holoce skie stanowi
równie
namu y
wype niaj ce zg bienia bezodp ywowe o niewielkich mi szo ciach (Bali ski 1999).
2.4. UKSZTA TOWANIE TERENU
Analizie poddano najbli sze otoczenie stanowisk archeologicznych (ryc. 6).
Stanowiska
po
one
s
na
równinnym
obszarze
zbudowanym
z
wodnolodowcowych stadia u warty. Wysoko ci bezwzgl dne terenu wahaj
piasków
si
w
skim przedziale od oko o 172,0 do oko o 180,0 m n.p.m., jedynie wierzcho ki
najwy szych wydm si gaj
190,0 m n.p.m. Ogólne nachylenie terenu przebiega z
po udniowego
na
wschodu
urozmaicaj cymi rze
pó nocny
zachód.
Wyra niejszymi
elementami
terenu s wydmy, s abo zaznaczaj si bardzo w skie dna
górnych odcinków dolin rzecznych. Poza stokami form wydmowych, pozosta e obszary
cechuj si bardzo ma ymi nachyleniami, nie przekraczaj cymi 2 stopni.
Rze ba Wysoczyzny Z oczewskiej rozwija a si przede wszystkim w okresie
stadia u warty zlodowacenia odry w obszarze interlobalnym lobów wart i prosny wg
Krzemi skiego (1974, 1997). Obszar ten le
jednocze nie na zapleczu strefy
marginalnej tego l dolodu (Krzemi ski 1997, Rdzany 2009) i mia y na jego obszarze
miejsce przede wszystkim procesy zwi zane z deglacjacj arealn (Krzemi ski 1997,
Turkowska 2006, Rdzany 2009). Jednocze nie w bezpo rednim s siedztwie stanowisk
nie wyst puj typowe formy zwi zane z arealnym rozpadem l dolodu, jak kemy czy
formy szczelinowe oraz moreny martwego lodu, które powszechniejsze s na pó nocny
zachód i zachód od badanego obszaru (Bali ski 1998, 2000). O monotonnym
ukszta towaniu
obszaru
bada
decyduj
rozleg e
równiny
wodnolodowcowe,
kszta towane w pó nym okresie deglacjacji arealnej, czyli w ko cowej fazie rozpadu
bra martwego lodu, gdy wody proglacjalne mog y si
szeroko rozprzestrzenia ,
wy cie aj c powierzchni piaskami ze wirami i prowadz c do cz ciowej erozji gliny
morenowej (Krzemi skiego 1974, 1997; Bali ski 1998; Turkowska 2006, Rdzany
2009). Wody te odp ywa y najprawdopodobniej przede wszystkim ku zachodowi, co
powtarza w pewnym stopniu wspó czesna sie
rzeczna, przede wszystkim Struga
glewska. W trakcie deglacjacji znacznemu rozmyciu uleg y równie
partie wysoczyzn morenowych w rejonie Lututowa oraz Swobody,
wyniesione
wi tkowic i
Rososza (Bali ski 1998). Wysoczyzny te bardzo s abo manifestuj si we wspó czesnej
rze bie terenu, osi gaj c w rejonie Dobros awia 187,0 m n.p.m., a w okolicach
17
wi tkowic – 183,0 m n.p.m. Nieznacznie zatem dominuj
wodnolodowcowymi. Wysoczyzny morenowe po
one s w odleg
ponad równinami
ci od 0,2 do 2,0
km od badanych stanowisk archeologicznych.
Jak wspomniano, najwyra niejsze dominanty rze by badanego obszaru stanowi
wydmy zbudowane z piasków przewa nie
rednio- i gruboziarnistych, których
wysoko ci wzgl dne osi gaj kilka, do 10 metrów, a wysoko ci bezwzgl dne dochodz
niekiedy do 190,0 m n.p.m. W najbli szym s siedztwie badanego obszaru wiek wydm
nie by dotychczas badany. Na podstawie jednak analogii z doliny Prosny oraz innych
obszarów ni owych nale y zak ada , e by y one akumulowane przede wszystkim w
pó nym vistulianie, zw aszcza w m odszym dryasie (por. Kozarski i Tobolski 1968;
Rotnicki i Tobolski 1969; Kozarski i in. 1969; Rotnicki 1970; Kozarski i Nowaczyk
1999; Bali ski 1999, Dzieduszy ska 2011). Cho
nale y pami ta ,
znacznych rozmiarów formy wydmowe mog y powstawa
holocenu na skutek antropogenicznych przeobra
e niekiedy
w ró nych odcinkach
rodowiska (por. Krajewski 1977;
Nowaczyk 1986; Twardy 2008, 2011). Badane stanowiska po
one s w bezpo rednim
siedztwie lub na powierzchni pól piasków przewianych, a rzadziej wydm. Z
pozytywnymi formami eolicznymi bezpo redni zwi zek genetyczny maj zag bienia
deflacyjne, które zosta y wyró nione na mapie geologicznej, jednak wy cznie w
oparciu o analiz rysunku poziomicowego.
Na analizowanym obszarze rysuj
si
niewielkie obni enia, które zosta y
zdrenowane przez rowy melioracyjne w kierunku cieku Strugi W glewskiej po
onej
oko o 0,2-1,0 km na zachód i pó nocny zachód od stanowisk. Sama dolina Strugi
glewskiej jak i po
onej w zachodniej cz ci obszaru dolina Ole nicy rozwini te s
bardzo s abo. Na badanym obszarze mamy do czynienia z ich górnymi odcinkami,
cechuj cymi si bardzo w skim
dnami dolin (do 200 m), wype nionymi osadami
holoce skimi.W holocenie g ówne procesy morfogentyczne obj y dna dolin rzecznych
(Turkowska 1988, 1999, 2006).
2.5. G ÓWNE CECHY LOKALIZACJI STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH
Cechy lokalizacji analizowanych stanowisk w sposób kompleksowy opisuje
zestawienie (tab. 1).
18
2.5.1. - stanowisko 3+B
Stanowisko zajmuje bardzo s abo nachylony stok o ekspozycji NW, który
rozci ty jest przez dolin denudacyjn drenowan obecnie przez kana malioracyjny
nawi zuj cy do Strugi W glewskiej. Nachylenie stoku nie przekracza na obszarze
stanowiska 0,5 stopnia. Obszar stanowiska zajmuje pod wzgl dem geomorfologicznym
równin
wodnolodowcow .
Pod
e
stanowiska
stanowi
piaski
rednio-
i
drobnoziarniste, pod cielone miejscami ju na oko o 1 m glin piaszczyst . Stanowisko
po
one jest w odleg
ci oko o 150 m od dna doliny Strugi W glewskiej i oko o 2 km
na SW od wysoczyzny morenowej.
Na
obszarze
stanowiska
udokumentowano
obecno
zdegradowanych
poziomów genetycznych gleby bielicowe oraz glejobielice. Najlepiej poziomy te,
przede wszystkim poziomy eluwialny i iluwialny, zachowa y si w obni eniach terenu.
Tam równie zachowany jest poziom próchniczny, przekszta cony najprawdopodobniej
przez ork
w poziom orno-próchniczny. Miejscami gleba nakryta jest nasypem
antropogenicznym
niweluj cym
powierzchni
terenu.
W
obszarach
lokalnych
niewielkich wyniesie terenu poziomy genetyczne gleby uleg y cz ciowej degradacji
w wyniku agroplanacji (por. Sinkiewicz 1995, 1998). Zachowany, przede wszystkim w
ni szych partiach terenu, poziom eluwialny cechuje si
jasnoszarym i bia ym
zabarwieniem oraz niewielk domieszk cz ci próchnicznych oraz w gli drzewnych.
Poziom iluwialny ma barwy od rdzawej do ciemnobrunatnej, miejscami wyst puj w
nim wzbogacenia w zwi zki próchniczne oraz orsztyn. Poziomy te maj
granice
nieregularne, cz sto z g bokimi j zykami i zaciekami. Dodatkowe urozmaicenie
przebiegu wertykalnego poziomów wynika z pierwotnego ukszta towania badanego
terenu, które by o silniej urozmaicone ni wspó cze nie. W pierwotnej mikrorze bie
generalnie równinnej powierzchni sandrowej wyst powa y liczne niewielkie (kilku-,
kilkunastometrowe) zag bienia i zafalowania, których g boko ci nie przekracza y
metra. U
enie poziomów genetycznych pierwotnych gleb odtwarza zatem w
znacznym stopniu pierwotn mikrorze
antropogenicznej
genezy
cz ci
tych
obszaru. Nie da si ca kowicie wykluczy
obni
,
jednak
nast puj ce
procesy
pedogenetyczne ca kowicie zatar y ewentualne lady ingerencji cz owieka.
Wynikiem opisanej wy ej sytuacji jest ods anianie struktur o generalnie
owalnych, ale tak e nieregularnych kszta tach, które w partiach centralnych wype nione
19
piaskami
próchnicznymi
zawieraj cymi
w gle
drzewne
(relikt
poziomu
próchnicznego gleby), otoczonymi bia ymi piaskami (relikt poziomu eluwialnego) i
dalej otoczone piaskami rdzawymi i rdzawobrunatnymi (relikt poziomu iluwialnego).
Poza ods oni tym poziomem iluwialnym wyst puj piaski pod
a. Trzeba zaznaczy ,
e miejscami poziom próchniczny wnika w formie wyra nych kieszeni na g boko
kilkudziesi ciu centymetrów poni ej poziomu rejestracji. Poziomy eluwialny i
iluwialny posiadaj
zbli ony zarys. Jest to efekt wzmo onego wmycia zwi zków
próchnicznych w kieszenie poziomu iluwialnego lub jest to próchnica pierwotnie
wyst puj ca w zag bieniach powierzchni gruntu. Niewykluczone,
e mamy do
czynienia z tzw. pseudomorfozami po klinach lodowych (por. m.in. Dylik 1963, Jahn
1970, Go dzik 1973, 1995), w których dosz o do nagromadzania próchnicy po
wytopieniu klina lodowego, a wi c na prze omie plejstocenu i holocenu. A nast pnie
struktura pseudomorfozy oraz wype nienie próchniczne sprzyja y g bszej migracji
jonów
elaza, co prowadzi o do wykszta cenia g bokich kieszeni poziomów
eluwialnego i iluwialnego. Formy opisywanego typu s
szczególnie cz ste na
stanowisku Swoboda-Brzozowiec stan. 3B.
2.5.2. - stanowisko 4+A
Stanowisko zajmuje bardzo s abo nachylony stok na powierzchni równiny
wodnolodowcowej. Obni aj cy si
ku dnu doliny Strugi W glewskiej. Nachylenie
stoku nie przekracza na obszarze stanowiska 0,5 stopnia. Ma on ekspozycj pó nocnozachodni . Pod
e stanowiska stanowi
przede wszystkim piaski
rednio- i
drobnoziarniste, buduj ce równin wodnolodowcow . W cz ci po udniowej zosta y
one najprawdopodobniej przewiane. Stanowisko po
one jest w odleg
ci oko o 300
m od dna doliny Strugi W glewskiej i oko o 2 km na SW od wysoczyzny morenowej.
2.5.3. - stanowisko C
Stanowisko zajmuje niemal wyrównan powierzchni i bardzo s abo nachylony
stok (oko o 0,2 ) równiny wodnolodowcowej. Stok nachylony jest ku pó nocnemu
zachodowi i ku pó nocy i obni a si
Pod
agodnie ku dnu doliny Strugi W glewskiej.
e zasadniczej partii stanowiska stanowi przede wszystkim piaski rednio- i
drobnoziarniste, buduj ce równin wodnolodowcow . W cz ci zachodniej wyst puj
20
piaski eoliczne. Stanowisko si ga na po udniu po niewysokie pagórek wydmowy.
Po
one jest ono w odleg
ci oko o 500 m od dna doliny Strugi W glewskiej i oko o
1,5 km na SW od wysoczyzny morenowej.
2.5.4. - stanowisko D+E
Stanowisko zajmuje s abo i bardzo s abo nachylony stok. Ogólne nachylenie
terenu przebiega ku pó nocnemu zachodowi. Zasadniczo pod
e stanowiska stanowi
warstwowane piaski rednio- i drobnoziarniste, buduj ce równin wodnolodowcow .
Jednak w jego wschodniej partii znajduje si niewielki wa wydmowy i otaczaj ce go
pole piasków przewianych. W cz ci zachodniej wyst puj piaski eoliczne. Nachylenia
na obszarze stanowiska mieszcz si w przedziale od 0,2 do 2 stopni. Po
w odleg
one jest ono
ci oko o 300 m od dna doliny Strugi W glewskiej i oko o 1,0 km na SW od
wysoczyzny morenowej.
2.5.6. - stanowisko 5
Stanowisko
zajmuje pod
e zbudowane z piasków
buduj cych niewysoki wa wydmowy. Po
rednioziarnistych,
one jest ono na powierzchni o s abych i
bardzo s abych nachyleniach, w przedziale 0,4 do 1,3 stopnia. Ogólne nachylenie terenu
przebiega ku pó nocnemu zachodowi. Po
one jest ono w odleg
ci oko o 300 m od
dna doliny Strugi W glewskiej i oko o 0,5 km na SW od wysoczyzny morenowej.
2.5.5. - stanowisko 6
Zasadnicza, tj. rodkowa i po udniowo-zachodnia, cz
pod
stanowiska zajmuje
e zbudowane z warstwowanych piasków rednio- i rzadziej drobnoziarnistych,
buduj ce równin wodnolodowcow . Jednak w partii pó nocno-wschodniej wkracza
ono na niewysoki pagórek wydmowy zbudowany z piasków
rednioziarnistych z
domieszkami gruboziarnistych. Stanowisko zajmuje powierzchni
o bardzo s abych
nachyleniach, w przedziale 0,3 do 0,7 stopnia. Ogólne nachylenie terenu przebiega ku
pó nocnemu zachodowi. Po
one jest ono w odleg
ci oko o 200 m od dna doliny
Strugi W glewskiej i oko o 0,5 km na SW od wysoczyzny morenowej.
21
2.5.7. - stanowisko 7
Stanowisko
posiadaj cych
zajmuje
miejscami
pod
e
wk adki
zbudowane
gliniaste.
z
piasków
Utwory
te
ró noziarnistych,
buduj
równin
wodnolodowcow , która na obszarze stanowiska urozmaicona jest s abo rozwini tymi
formami genezy eolicznej - równin
deflacyjnym. Stanowisko po
pola piasków przewianych i zg bieniem
one jest na s abo nachylonym stoku (oko o 2,5 ), o
ekspozycji zachodniej i po udniowo-zachodniej. Zlokalizowane jest w odleg
ci oko o
700-800 m od dna doliny Strugi W glewskiej jak i od dna doliny Ole nicy i oko o 200
m na S od wysoczyzny morenowej.
2.5.8. - stanowisko 8
Stanowisko zajmuje pod
e zbudowane z piasków ró noziarnistych, miejscami
z przewarstwieniami s abo gliniastymi i domieszkami kamieni. Utwory te buduj
równin
wodnolodowcow ,
która
na
obszarze
stanowiska
ma
miejscami
najprawdopodobniej charakter erozyjny. Skrajne partie stanowiska si gaj po formy
eoliczne - pola piasków przewianych i niewysok wydm . Stanowisko po
one jest na
bardzo s abo nachylonej powierzchni o inklinacji rz du 0,4 . Ogólne nachylenie terenu
przebiega ku N i NNE. Zlokalizowane jest w odleg
ci oko o 500 m od dna doliny
Ole nicy i oko o 200 m na SE od wysoczyzny morenowej.
2.5.9. - stanowisko 9
Stanowisko zajmuje na pod
e zbudowanym z piasków ró noziarnistych,
buduj cych równin wodnolodowcow . Skrajna zachodnia partia stanowiska si ga po
formy eoliczne - wydm i towarzysz ce jej pola piasków przewianych. Stanowisko
po
one jest na s abo nachylonym stoku (oko o 2,0-2,5 ), o ekspozycji SSE.
Zlokalizowane jest ono w odleg
ci oko o 300 m na N od dna doliny Strugi
glewskiej jak i od dna doliny Ole nicy i oko o 900 m na E od wysoczyzny
morenowej.
22
2.6. GEOMORFOLOGICZNE CZYNNIKI LOKALIZACJI OSADNICTWA
Badany obszar cechuje si
s abym urozmaiceniem morfologicznym, jak i
litologicznym. Mimo to mo na stwierdzi ,
e w tak monotonnym
rodowisku
geograficznym wszystkie stanowiska zlokalizowane zosta y na pograniczu ró nych stref
morfologicznych i ró nych jednostek litologicznych. Odleg
wi kszo ci z nich (poza
stan. 6) od den dolin nie przekracza 0,5 km. Trzeba jednak podkre li , e s to bardzo
abo rozwini te doliny górnych odcinków niewielkich cieków. Odleg
stanowisk od
powierzchni wysoczyznowych nie jest za wi ksza od 2 km. Z topograficznego punktu
widzenia wszystkie stanowiska zajmuj powierzchnie nachylone - s abo i bardzo s abo
nachylone stoki o inklinacji nie przekraczaj cej 2,0º, a przewa nie oscyluj cej oko o
0,3-0,5º. Pod wzgl dem litologicznym wszystkie badane stanowiska zlokalizowano na
pod
u piaszczystym, cho
lokalnie wyst puj
w nich przewarstwienia osadów
gliniasto-piaszczystych.
Po
enie
stokowe
jest
bardzo
charakterystyczn
cech
lokalizacji
pradziejowych punktów osadowych. Osady rzadko wkracza y na powierzchnie o
nachyleni przekraczaj cym 4 (Kittel 2005, 2010). Osadnictwo pradziejowe rzadko
wkracza na stoki umiarkowanie nachylone, tj. o nachyleniach ponad 4º (wg
Klimaszewskiego 1994). Badane stanowiska spe nia y zatem ten warunek.
Nale y
podkre li ,
e
znaczna
georó norodno
otoczenia
archeologicznych stanowi a bardzo istotny czynnika podnosz cy atrakcyjno
obszaru i daj cy mo liwo
stanowisk
osadnicz
stosowania wielokierunkowej eksploatacji otoczenia
punktów osadowych. Podkre lali to m.in.: Kurnatowski 1963, 1966, 2004; Pyrga a
1971, 1972; Przewo na 1974; Ostoja-Zagórski 1982; God owski 1983; Szama ek 1985;
Niewiarowski 1990; Kurnatowska i Kurnatowski 1991; Dzieduszycki 1993; Strza ko i
Ostoja-Zagórski 1995; Pelisiak 2004; Kittel 2004, 2005, 2007, 2008, 2010, w druku;
Kittel i Skowron 2007, 2009; Poli ski i Molewski 2009; Kittel i in. w druku). Z tego
punktu widzenia nietypowe po
peryferycznego po
enie analizowanych stanowisk mo e wynika z ich
enia w stosunku do zajmowanej ekumeny, zwi zanego z
epizodycznym wykorzystywaniem terenu, w zwi zku ze specyficznym typem
prowadzonej eksploatacji obszaru.
Bardzo rzadko wyst puj stanowiska pradziejowe zlokalizowane w obszarach
wododzia owych. Wy ej wznosz ce si
i bardziej oddalone od dolin obszary
23
wysoczyznowe s najcz ciej pozbawione pradziejowych punktów osadowych. Strefy
wysoczyznowe uwa ane s za anekumeny w pradziejach (por. m.in. Kurnatowski 1963;
Pyrga a 1972; God owski 1983; Kobyli ski 1988; Strza ko i Ostoja-Zagórski 1995). Na
obrze ach wysoczyzn sytuowane
by y najprawdopodobniej g ównie
charakterze produkcyjnym lub epizodyczne punkty zwi zane z dora
tych stref, m.in. hodowl
osady o
eksploatacj
czy pozyskiwaniem surowców (g ównie skalnych i
drzewnych) (por. Pyrga a 1973, Szama ek 1985, Dzieduszycki 1993; Makohonienko
2000; Górki i in. 2004; Makarowicz 2010). W przypadku stanowisk po
onych na
wysoczyznach, lokalizacja punktów daje si cz sto powi za z obecno ci niewielkich
wkl
ych form terenu. Kurnatowski (1963, 1968) i Niew
Twardy i in. (2004) zwracali uwag na obecno
wkl
owski (1972), a tak e
ych form terenu, w tym dolinek
denudacyjnych, jako form przyci gaj cych niewielkie przewa nie punkty osadnicze, w
obr bie wysoczyzn. Nieco cz ciej d
ej funkcjonuj ce punkty osadowe wkraczaj w
strefy wysoczyznowe w okresie rzymskim (por. Marosik 2002; Micha owski 2003;
Kittel 2010; Janas 2009).
Dokumentowane jest
wyst powanie pojedynczych
rozproszonych obiektów archeologicznych w skrajnych partiach rozleg ych stanowisk
osadowych wkraczaj cych na przyleg e wysoczyzny (B aszczyk i in. 2006). Skraje
wysoczyzn mog y by
tak e zagospodarowywane uprawowo, przy zastosowaniu
techniki wypaleniskowej ( arowej), w systemie przerzutowym, lub przemiennood ogowym (Kurnatowski 1968, 1975; Kurnatowska i Kurnatowski 1991).
Osadnictwo pradziejowe przewa nie omija o obszary zbudowane z glin (por.
Kurnatowski 1963, 1975; Pyrga a 1971; God owski 1983; Kobyli ski 1988; Strza ko i
Ostoja-Zagórski 1995, Micha owski 2003, Kittel 2005, w druku; Janas 2009). Bardzo
istotnym czynnikiem lokalizacyjnym stanowiska by o piaszczyste pod
e (Kittel 2005
- tam dalsza literatura). Lokalizacja taka by a najbardziej korzystna z punktu widzenia
konieczno ci zag bienia w grunt elementów konstrukcyjnych wznoszonych obiektów dotyczy to zarówno cmentarzysk, jak i obiektów osadowych, w szczególno ci osad
wielosezonowych. Lokalizacja obiektów na pod
przede wszystkim infiltracj
u piaszczystym zapewnia a jednak
wód roztopowych i opadowych, co chroni o przed
tworzeniem okresowych podmok
ci na obszarze osad. Dodatkowo odprowadzaniu
wód z u ytkowanych terenów sprzyja o niewielkie nachylenie powierzchni, które nie
przyczynia o si jednocze nie do wzmagania procesów sp ukiwania i innych procesów
stokowych (por. Kittel i twardy 2003). Tak e wypuk y zarys lateralny stoków
rozbie nych, które zajmowane by y przez bardziej stabilne punkty osadnicze, utrudnia
24
koncentracj
wód
opadowych i roztopowych.
(Kurnatowski 1968, 1975; Pyrga a 1971, 1972; Niew
W literaturze
archeologicznej
owski 1966, 1975; God owski
1983, Kobyli ski 1988, Czerniak 2003, Micha owski 2003, Pelisiak i Kami ski 2004,
Balwierz i in. 2005, Kittel i Skowron 2009), ale tak e geomorfologicznej (Kami ski
1993; Marosik 2000, 2002, 2003) zaobserwowano fakt ci enia punktów osadniczych
ku przewa nie piaszczystym i piaszczysto-mu kowym powierzchniom akumulacyjnych
teras rzecznych.
Stwierdzone w regionie ódzkim ci enie osadnictwa pradziejowego ku dolinom
rzecznym, a szczególnie ku dolinom rzek redniej wielko ci, jest faktem powszechnie
stwierdzanym w badaniach osadniczych dla obszarów ni owych, a podkre lanym m.in.
przez: Kurnatowskiego (1963, 1966, 1968, 1975, 1975a); Wiklaka (1963);
Niew
owskiego (1966, 1972, 1975); Pyrga
1980); Przewo
(1972); G siora (1975); Kruka (1973,
(1974); Makiewicza (1979); Kobyli skego (1988); Grzelakowsk
(1989); Gedla (1989); Strza
i Ostoja-Zagórskiego (1995); Kruka i in. (1996);
Marosika (2000, 2002, 2003); Dobrza sk i Kalickiego (2003, 2004, 2009); Górskiego i
in. (2004); Pelisiaka (2004); Pelisiaka i Kami skiego (2004); Balwierz i in. (2005,
2009); Kittela (2006, 2010, w druku); Kittela i in. (2007, w druku); Kittela i Skowrona
(2007, 2009); Makarowicza (2010); Twardego i Forysiaka (2011) i in. Go dzik (1982)
zwraca jednocze nie uwag na unikanie górnych odcinków dolin, a wyra ny wzrost
koncentracji punktów osadowych w ich
rodkowych odcinkach. Brak dobrze
wykszta conych dolin rzecznych z szerokimi dnami dolin i poziomami trasowymi
nale y uzna
za najwi kszy mankament z punktu widzenia oceny walorów
lokalizacyjnych badanych stanowisk.
2.7. PODSUMOWANIE
Badane pod wzgl dem lokalizacyjnym stanowiska archeologiczne zajmuj
obszar s abo sprzyjaj cy funkcjonowaniu stabilnego, wielosezonowego osadnictwa
pradziejowego oraz wczesnohistorycznego. Nale y podkre li
korzystne warunki
litologiczne, tj. osady piaszczyste, oraz topograficzne, tj. stoki o s abych nachyleniach.
Istotn rol odgrywa o równie s siedztwo wkl
ych form terenu o p ytko zalegaj cym
zwierciadle wód gruntowych. Otoczenie stanowisk cechowa o si jednak niewielk
georó norodno ci . Atrakcyjno
morfologiczn
obszaru os abia brak rozleg ych
25
akumulacyjnych teras rzecznych i w zwi zku z tym brak rozleg ych wyrównanych stref
piaszczysto-mu kowych o p ytko zalegaj cym zwierciadle wód gruntowych.
Nale y jeszcze raz powtórzy w tym miejscu, e w wietle przeprowadzonej
analizy geomorfologicznych uwarunkowa lokalizacji badanych punktów osadowych,
rodowisko geograficzne nie sprzyja o d ugotrwa emu funkcjonowaniu tych punktów
szczególnie w warunkach gospodarki pradziejowej. Obszar ten, o niewielkiej
georó norodno ci, a przede wszystkim pozbawiony rozwini tych form dolinnych, nie
zapewnia
bowiem wystarczaj cej ilo ci zró nicowanych zasobów naturalnych,
umo liwiaj cych d
sze funkcjonowanie grup ludzkich znajduj cych si na wczesnym
etapie rozwoju technik i systemów rolnych. W wietle powy szych uwag nale y
stwierdzi ,
ze
zadokumentowane
lady
osadnicze
stanowi
zapewne
krótkotrwa ych, epizodycznych zdarze osadniczych.
2.8. TABELE:
Tab. 1. G ówne cechy lokalizacji stanowisk
1
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
2
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
3+B
51 19’50’’ N
18 27’00’’ E
175,0-176,0
bardzo s abo nachylony stok
0,4
NW
piaski redniodrobnoziarniste
równina wodnolodowcowa,
dolina denudacyjna
4+A
51 19’50’’ N
18 27’08’’ E
176,0-177,0
bardzo s abo nachylony stok
0,4
N i NW
piaski redniodrobnoziarniste
równina wodnolodowcowa,
pole piasków przewianych
relikty
26
3
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
4
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
6
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
5
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
3.
3.1.
3.2.
2.
C
51 19’53’’ N
18 27’20’’ E
175,5-176,0
bardzo s abo nachylony stok,
powierzchnia paska
0,2
N i NW
piaski redniodrobnoziarniste
równina wodnolodowcowa,
pole piasków przewianych
D+E
51 19’58’’ N
18 27’49’’ E
175,5-176,5
bardzo s abo i s abo
nachylony stok
0,5-2,0
NW
piaski rednioziarniste
równina wodnolodowcowa,
pole piasków przewianych
5
51 20’04’’ N
18 28’16’’ E
177,5-178,5
bardzo s abo nachylony stok
0,4-1,3
NW
piaski rednioziarniste
wydma
6
51 20’02’’ N
18 28’10’’ E
176,0-177,5
bardzo s abo nachylony stok
0,3-0,7
NW
piaski rednio- i miejscami
gruboziarniste
27
5.
Po
enie geomorfologiczne
równina wodnolodowcowa
(cz. W), wydma (cz. E)
7
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
7
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
8
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
9
Nr stanowiska
Cecha lokalizacji stanowiska
1.
Wspó rz dne geograficzne
2.
Wysoko bezwzgl dna
[m n.p.m.]
Po enie topograficzne
t nachylenia powierzchni [ ]
Ekspozycja
Po enie litologiczne
(dominuj ce utwory powierzchniowe)
Po enie geomorfologiczne
3.
3.1.
3.2.
2.
5.
51 20’09’’ N
18 28’52’’ E
178,5-180,0
abo nachylony stok
2,5
W
piaski ró noziarniste,
miejscami s abo gliniaste
równina wodnolodowcowa
8
51 20’10’’ N
18 28’57’’ E
179,5-180,3
bardzo s abo nachylony stok
0,4
NNE
piaski ró noziarniste,
miejscami s abo gliniaste
równina wodnolodowcowa
9
51 20’23’’ N
18 29’40’’ E
176,5-178,5
abo nachylony stok
2,0-2,5
SSE
piaski ró noziarniste
równina wodnolodowcowa,
wydma (cz. N)
2.9. LITERATURA
Alexandrowicz S. 1999. Budowa geologiczna, [w:] L. Starkel (red.), Geografia Polski.
rodowisko Przyrodnicze. Warszawa, s. 221-243.
Bali ski W. 1998. Szczegó owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, Arkusz Lututów
(696). Pa stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
28
Bali ski W. 1999. Obja nienia do szczegó owej mapy geologicznej Polski 1:50 000,
Arkusz Lututów (696). Pa stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Bali ski W. 2000. Szczegó owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, Arkusz Z oczew
(697). Pa stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Balwierz Z., Marosik P., Muzolf B., Papienik P., Sici ski W. 2005. Osadnictwo
spo ecze stw rolniczych i zmiany rodowiska naturalnego nad rodkow Krasówk
(Kotlina Szczercowska). Wst pna charakterystyka, Botanical Guidebooks, No 28, s. 5386.
Balwierz Z., Doma ska L., Forysiak J., Rzepecki S., Twardy J. 2009, Archeologiczne i
paleo rodowiskowe
badania
wielokulturowego
stanowiska
Polesie
1,
gmina
yszkowice (centralna Polska), rodowisko-Cz owiek-Cywilizacja, t. 2, s. 281-300.
Baranowski J., Ma kowska A., 1973. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000.
Arkusz Kalisz, A. Wydawnictwa Instytutu Geologicznego.
Baranowski J., Ma kowska A., 1973a. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000.
Arkusz Kalisz, B. Wydawnictwa Instytutu Geologicznego.
Baranowski J., Ma kowska A. 1979. Obja nienia do mapy geologicznej Polski w skali
1: 200 000, Arkusz Kalisz. Wydawnictwa Instytutu Geologicznego.
Ber A., Lindner L., Marks L., 2007. Propozycja podzia u stratygraficznego
czwartorz du Polski. Przegl d Geologiczny T. 55, nr 2, s. 115-118.
aszczyk J., Urbaniak A., Papiernik P., Kittel P. 2006. Wielokulturowa osada w
Wierzbowej stanowiska 1-7, gm. Wartkowice, pow. Podd bice. Wyniki bada
archeologicznych prowadzonych na trasie autostrady A2 w latach 2000 i 2002.
ód .
(maszynopis w archiwum Muzeum Archeologicznego w Poznaniu).
Czerniak L. 2003. Wst p, [w:] L. Czerniak (red.), Badania archeologiczne na terenie
odkrywki "Szczerców" Kopalni W gla Brunatnego "Be chatów" S.A., Pozna , t. 3, s. 916.
Dadlez R., Marek S. 1969. Styl strukturalny kompleksu cechszty sko-mezozoicznego
na niektórych obszarach Ni u Polskiego, Kwartalnik Geologiczny, t. 13, z. 3, s. 543565.
Dadlez R., Marek S., Pokorski J. (red.), 2000. Mapa geologiczna Polski bez utworów
kenozoiku w skali 1:200 000. Wyd. kartograficzne PAE. Warszawa.
Deczkowski Z. 1977. Budowa geologiczna pokrywy permsko-mezozoicznej i jej
pod
a
we
wschodniej
cz ci
cz stochowski. Prace IG, LXXXII.
monokliny
przedsudeckiej
(obszar
kalisko-
29
Dobrza ska H., Kalicki T. 2003. Cz owiek i rodowisko w dolinie Wis y ko o Krakowa
w okresie od I do VII w. n.e. Archeologia Polski, t. 48, z. 1-2: 25-55.
Dobrza ska H., Kalicki T. 2002. Interakcja cz owiek rodowisko w dolinie Wis y ko o
Krakowa, w okresie od I do VII w. n.e., [w:] Zmiany rodowiska geograficznego w
dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski, red. D. Abramowicz, Z.
nieszko, Katowice, s. 315-332.
Dobrza ska H., Kalicki T. 2009. Uwarunkowania
rodowiskowe wytwórczo ci
pozarolniczej w okresie rzymskim i wczesno redniowiecznym w dolinie Wis y ko o
Krakowa, rodowisko – Cz owiek – Cywilizacja, t. 2, s. 155-172.
Dylik J. 1963. Nowe problemy wiecznej zmarzliny plejstoce skiej, Acta Geographica
Lodziensia, 17.
Dzieduszycki W. 1993. Cz owiek, [w:] W. Dzieduszycki, M. Kupczycki (red.), Gop o.
Przyroda i cz owiek, Pozna , s. 81-160.
Dzieduszy ska D. 2011, Och odzenie m odszego dryasu i jego efekty morfogenetyczne
w regionie ódzkim, Acta Geographica Lodziensia, Nr 99.
sior I. 1975. Kultura trzciniecka na obszarze Polski rodkowej, Prace i Materia y
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w odzi, Seria Archeologiczna, Nr 22, s.
101-121.
Gedl M. 1989. Stosunki gospodarcze, [w:] J. Kmieci ski (red.), Pradzieje ziem
polskich, t. I, cz. 2, PWN, Warszawa- ód , s. 93-119.
Gilewska S. 1986. Podzia
Polski na jednostki geomorfologiczne. Przegl d
Geograficzny, t. LVIII, zeszyt 1-2.
Gilewska S. 1999. Rze ba, [w:] L. Starkel (red.), Geografia Polski.
rodowisko
przyrodnicze, PWN, Warszawa, s. 243-287.
God owski K. 1983. Cz owiek a
rodowisko w okresie late skim, rzymskim i
drówek ludów, [w:] J. Koz owski, S. Koz owski 1983 (red.), Cz owiek i rodowisko
w pradziejach, PWN, Warszawa, s. 286-308.
Go dzik J. 1973. Geneza i pozycja stratygraficzna struktur peryglacjalnych w
rodkowej Polsce, Acta Geographica Lodziensia, 31.
Go dzik J. 1982.
rodowisko przyrodnicze osadnictwa
redniowieczmngo okolic
Rozprzy. Prace i Materia y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w
Seria Archeologiczna, Nr 29, s.138 - 151.
odzi,
30
Go dzik J. 1995. Struktury szczelinowe kontrakcji temicznej, [w:] E. MycielskaDowgia o, J. Rutkowski (red.) Badania osadów czwartorz dowych, Warszawa, s. 257265.
Górski J., Makarowicz P., Taras H. 2002. Podstawy gospodarcze ludno ci kr gu
trzcinieckiego w dorzeczach Wis y i Odry, [w:] A. Ko ko, M. Szmyt (red.) Nomadyzm
a pastoralizm w mi dzyrzeczu Wis y i Dniepru (neolit, eneolit, epoka br zu), Pozna , s.
191-213.
Grzelakowska E. 1989.
rodowiskowe uwarunkowania osadnictwa pradziejowego i
wczesno redniowiecznego w pó nocnej cz ci Borów Tucholskich, Acta Universitatis
Lodziensis, Folia Archaeologica, Nr 11.
Haisig J., Wilanowski S. 2000. Szczegó owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, Arkusz
Skomlin (732). Pa stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
Haisig J., Wilanowski S. 2000a. Obja nienia do Szczegó owej mapy geologicznej
Polski 1:50 000, Arkusz Skomlin (732). Pa stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa
Jahn A. 1970. Zagadnienia strefy peryglacjalnej, Warszawa.
Janas M. 2009. rodowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa pradziejowego w
dolinie Neru w rejonie Bechcic ko o Lutomierska, ód (praca magisterska w archiwum
Wydzia u Nauk Geograficznych Uniwersytetu ódzkiego).
Kami ski J. 1993. Pó noplejstoce ska i holoce ska transformacja doliny Moszczenicy
jako rezultat zmian
rodowiska naturalnego oraz dzia alno ci cz owieka, Acta
Geographica Lodziensia, Nr 62.
Kittel P. 2002. Uwagi o pradziejowej gospodarce rolnej na Pojezierzu Kaszubskim i w
Borach Tucholskich w
wietle kryteriów morfologicznych po
enia osadnictwa
pradziejowego, Zeszyty Wiejskie, IX, ód , s. 55-87.
Kittel P., 2005. Uwarunkowania rodowiskowe lokalizacji osadnictwa pradziejowego
na Pojezierzu Kaszubskim i w pó nocnej cz ci Borów Tucholskich, Monografie
Instytutu Archeologii Uniwersytetu ódzkiego, t. 4, Wyd. Inicja , ód .
Kittel P. 2007.
rodowiskowe uwarunkowania lokalizacji wczesno redniowiecznego
grodziska w Mchówku na Kujawach, Zapis dzia alno ci cz owieka w
rodowisku
przyrodniczym, t. III, red. E. Smolska, P. Szwarczewski, Warszawa, s. 55-63.
Kittel P. 2008. Geomorfologiczne cechy lokalizacji osadnictwa pradziejowego w
mikroregionie le nie skim, [w:] K. Walenta (red.) Le no i mikroregion w pó nej epoce
br zu i wczesnej epoce
elaza, Zak ad Archeologii Pomorza Instytutu Archeologii
31
Uniwersytetu
ódzkiego, Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach, Chojnice,
s. 197-222.
Kittel P. 2010. Cechy geomorfologiczne po
obszarze BOT KWB „Be chatów” Z
enia stanowisk archeologicznych na
e „Szczerców”, [w:] T. Makiewicz, A. Wójcik,
M. Ignaczak (eds.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopalni
gla Brunatnego „Be chatów” S.A. t. 7, s. 11-32.
Kittel P. (w druku), Georó norodno
lokalizacji osadnictwa pradziejowego w Polsce
rodkowej, na przyk adzie bada w zlewni Neru, Landform Analysis, Vol. 19.
Kittel P., Skowron J., 2007, Osadnictwo pradziejowe i wczesnohistoryczne w
krajobrazie doliny
Rawki w Rawie Mazowieckiej, Prace Komisji Krajobrazu
Kulturowego PTG, nr 7, Doliny rzeczne. Przyroda-Krajobraz-Cz owiek, red. U MygaPi tek, Sosnowiec, s. 228-232.
Kittel P., Skowron J. 2009. Geomorfologiczne uwarunkowania lokalizacji i rozwoju
osadnictwa w rejonie Rawy Mazowieckiej (Polska rodkowa) w okresie rzymskim,
rodowisko – Cz owiek – Cywilizacja, t. 2, s. 147-152.
Kittel P., Twardy J. 2003. Wp yw pradziejowej aktywno ci ludzkiej na funkcjonowanie
stoku w Wierzbowej (pradolina warszawsko-berli ska), [in:] J. Waga, K. Kocel (red.),
Cz owiek w rodowisku przyrodniczym – zapis dzia alno ci, Sosnowiec, 68-73.
Kittel P., Forysiak J., Muzolf B., Skowron J., To oczko W. 2007. Traces of human
impact in sediments of flood plain in the Ner river valley near Lutomiersk and in the
Rawka river valley in Rawa Mazowiecka (Central Poland), rodowisko i Kultura, t. 3,
s. 184-185.
Kittel P., B aszczyk J., Cywa K., Forysiak J., Muzolf B., Obremska M., Wacnik A.,
Tomczy ska Z., (w druku), Traces of prehistoric human impact on natural environment
in the Ner River catchment (central Poland).
Klatkowa H. 1972. Paleogeografia Wy yny
ódzkiej i obszarów s siednich podczas
zlodowacenia warcia skiego. Acta Geogr. Lodz., Nr 28.
Klimaszewski M. 1992. Geomorfologia, PWN. Warszawa.
Kobyli ski Z. 1988. Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schy ku staro ytno ci i
w pocz tkach wczesnego
redniowiecza, Ossolineum, Warszawa-Kraków- Gda sk-
ód .
Kondracki J. 1992. Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne, PWN,
Warszawa.
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa.
32
Kozarski S., Nowaczyk B. 1999. Paleogeografia Polski w vistulianie. [w:] L. Starkel
(red.) Geografia Polski. rodowisko przyrodnicze. PWN. Warszawa, s. 79–102.
Kozarski S., Tobolski K., 1968. Holoce skie przeobra enia wydm ródl dowych w
Wielkopolsce w
wietle bada
geomorfologicznych i palynologicznych. Folia
Quaternaria, v. 29, s. 127-132.
Kozarski S., Nowaczyk B., Rotnicki K., Tobolski K. 1969. The eolian phenomena in
West-Central Poland with special reference to the chronology of phases of eolian
activity. Geographia Polonica, Nr 17, s.231-248
Krajewski K. 1977. Pó noplejstoce skie i holoce skie procesy wydmotwórcze w
pradolinie warszawsko-berli skiej w wid ach Warty i Neru. Acta Geogr. Lodz., Nr. 39.
Kruk J., 1973. Studia osadnicze nad neolitem wy yn lessowych. Ossolineum, Wroc awWarszawa-Kraków-Gda sk.
Kruk J., 1980. Gospodarka w Polsce po udniowo-wschodniej w V-III tysi cleciu p.n.e.,
Wroc aw.
Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S.,
nieszko Z. 1996. Osadnictwo i zmiany
rodowiska naturalnego wy yn lessowych. Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
Kraków.
Krzemi ski T.
1970.
Po
enie geograficzne Burzenina i okolicznych osad
wczesno redniowiecznych. In: J. Kami ska (red.), Rozwój osadnictwa w rejonie
Burzenina nad Wart od VI do XIV w. Ossolineum, Wroc aw: 12-33.
Krzemi ski T. 1972. Geneza m odoplejstoce skiej rze by glacjalnej w dorzeczu
rodkowej Warty. Acta Geographica Lodziensia, Nr 33.
Krzemi ski T. 1987. Rola wód podziemnych i powierzchniowych w modyfikacji
krajobrazu naturalnego
czycy. In: rodowisko naturalne i historyczne
przemiany i kierunki rozwoju. Sesja Naukowa.
czycy, jego
czyca, dnia 26 i 27 marca 1979 roku,
czyca: 12-32.
Krzemi ski T. 1988. Quaternary stratigraphy of the interfluve between the Warta and
Widawka rivers, Quaternary Studies in Poland, No 8, s. 27-35.
Krzemi ski T. 1997. Cechy rozwoju i zaniku l dolodu warcia skiego w rodkowej
Polsce. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica Physica, 1, s. 47–65.
Krzemi ski T., Maksymiuk Z. 1966. Próba rekonstrukcji niektórych elementów
krajobrazu pierwotnego okolic
(red.),
czycy. In: A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski
czyca wczesno redniowieczna. t. 1, Ossolineum, ód : 23-32.
33
Krzemi ski T.,
wierczewska A., Uchman J. 1993. Udzia ska lokalnych w osadach
wodno-lodowcowych rodkowej Polski. Acta Geographica Lodziensia, Nr 65, s. 21-37.
Kurnatowska Z., Kurnatowski S. 1991. Zasiedlenie regionu Lednicy w pradziejach i
redniowieczu w wietle dotychczasowych bada , [w:] K. Tobolski (red.), Wst p do
paleoekologii Lednickiego Parku Krajobrazowego. Pozna , s. 35-42.
Kurnatowski S. 1963. Uwagi o kszta towaniu si stref zasiedlania dorzecza Obry w
czasie od rodkowego okresu epoki br zu do pó nego redniowiecza, Archeologia
Polski,
Kurnatowski S. 1966. Przemiany techniki uprawy roli w czasach mi dzy epok br zow
i wczesnym redniowieczem a rozmieszczenie stref zasiedlenia, Studia z Dziejów
Gospodarstwa Wiejskiego, t. 8, s. 92-99.
Kurnatowski S. 1968. Osadnictwo i jego rola w kszta towaniu si krajobrazu, Folia
Quaternaria, z. 29, s. 145-160.
Kurnatowski S. 1975. Wczesno redniowieczny prze om gospodarczy w Wielkopolsce
oraz jego konsekwencje krajobrazowe i demograficzne, Archeologia Polski, t. 20, s.
145-160.
Kurnatowski S., 1975a. Uwagi o badaniach nad gospodark
ywno ciow
okresu
wp ywów rzymskich, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 23, s. 77-97.
Kurnatowski S. 2002. Perspektywy dalszych wspólnych bada nad relacjami mi dzy
spo eczno ci ludzk a rodowiskiem przyrodniczym, [w:] D. Abramowicz, Z. nieszko
(red.), Zmiany
rodowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej.
Studia z obszaru Polski, Katowice, s. 397-409.
Lindner L. 1992. Stratygrafia (klimatostratygrafia) czwartorz du, [w:] L. Lindner (red.),
Czwartorz d: osady, metody bada , stratygrafia, Wyd. PAE, Warszawa, s. 441–633.
Lindner
L. 2005.
Nowe spojrzenie na liczb ,
rodkowopolskich w po udniowej cz ci
wiek i zasi g zlodowace
rodkowowschodniej Polski, Przegl d
Geologiczny, vol. 53, nr 2, s. 145-150.
Lindner L., Marks L. 2012. O podziale klimatostratygraficznym kompleksu
rodkowopolskiego w plejstocenie Polski, Przegl d Geologiczny, vol. 60, nr 1, s. 36-45.
Makarowicz, P. 2010. Trzciniecki kr g kulturowy - wspólnota pogranicza Wschodu i
Zachodu Europy. Archaeologia Bimaris Monografie 3.
Makiewicz T. 1979. Z bada
nad osadnictwem kultury przeworskiej na terenie
zachodniej cz ci Kujaw (rejon Jeziora Pakoskiego), Slavia Antiqua, t. 25, s. 111-135.
Makohonienko M. 2000. Przyrodnicza historia Gniezna. Bydgoszcz-Pozna .
34
Marks L., Ber. A., Gogo ek W., Piotrowska K. (red.) 2006, Mapa Geologiczna Polski 1:
500 000, PIG, Warszawa.
Marosik P. 2000. Geomorfologia okolic stanowisk archeologicznych w rejonie
Szczercowa, [w:] R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki
"Szczerców" Kopalni W gla Brunatnego "Be chatów" S.A., ód , t. 1, s. 5-23.
Marosik P. 2002. Ukszta towanie terenu i warunki geologiczne na stanowisku
archeologicznym nr 11 w Grabku oraz na obszarze przyleg ym w dnie doliny Krasówki,
[w:] R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki "Szczerców"
Kopalni W gla Brunatnego "Be chatów" S.A., ód , t. 2, s. 9-23.
Marosik P. 2003. Sytuacja geomorfologiczna w rejonie stanowiska archeologicznego,
[w:] Ratownicze badania archeologiczne na stanowisku 6-7 w Kowalewicach, pow.
Zgierz, woj. ódzkie, Via Archaeologica Lodziensis, T. I, ód , s. 15-22.
Matuszkiewicz J. 2008. Potencjalna ro linno
naturalna Polski, IGiPZ PAN,
Warszawa.Micha owski A. 2003. Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich.
Pozna .
Micha owski A. 2003. Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich. Pozna .
Mizerski W. 2005. Geologia Polski dla geografów, PWN, Warszawa.
Mojski J. 2005. Ziemie polskie w czwartorz dzie. Zarys morfogenezy. PIG, Warszawa.
Niew
owski A. 1966. Z bada
nad osadnictwem w okresach pó nolate skim i
rzymskim na Mazowszu. Studium metodyczne. Wroc aw-Warszawa-Kraków-Gda sk.
Niew
owski A.
1972.
Mazowsze na prze omie er.
Przemiany spo eczno-
demograficzne i gospodarcze. Wroc aw-Warszawa-Kraków-Gda sk.
Niew
owski A. 1975. Perspektywy zastosowania metody mikrogeograficznej w
badaniach okresów late skiego i rzymskiego w Polsce, Archeologia Polski, t. XIX, z. 1,
s. 235-246.
Niewiarowski W. 1990. Rozwój i przeobra enia g ównych komponentów rodowiska
geograficznego mikroregionu osadniczego w okolicach Gronowa, woj. toru skie, w
pó nym plejstocenie i w holocenie, [w:] Studia nad osadnictwem redniowiecznym
ziemi che mi skiej. Gronowski mikroregion osadniczy, Toru , s. 7-26.
Nowaczyk B. 1986. Wiek wydm, ich cechy granulometryczne i strukturalne a schemat
cyrkulacji atmosferycznej w Polsce w pó nym vistulianie i holocenie. UAM w
Poznaniu, Seria Geografia, t. 28.
Ostoja-Zagórski J. 1982. Przemiany osadnicze, demograficzne i gospodarcze w okresie
halsztackim na Pomorzu. Wroc aw.
35
Pelisiak A. 2002. Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu Grabi (Polska
rodkowa). Uwarunkowania rodowiskowe, [w:] D. Abramowicz, Z. nieszko (red.),
Zmiany rodowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z
obszaru Polski, Katowice, s. 171-183.
Pelisiak A., Kami ski J. 2002. Geneza i wiek osadów w dolinie Grabi na stanowisku
Ldza w wietle osadnictwa pradziejowego, [w:] D. Abramowicz, Z. nieszko (red.),
Zmiany rodowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z
obszaru Polski, Katowice, s. 184-196.
Poli ski D., Molewski P. 2009. Fizycznogeograficzne uwarunkowania lokalizacji
pó no redniowiecznego osadnictwa wiejskiego na ziemi che mi skiej,
rodowisko –
Cz owiek – Cywilizacja, t. 2, s. 197-206.
Przewo na K. 1972. Struktura i rozwój zasiedlenia po udniowo-wschodniej strefy
nadba tyckiej u schy ku staro ytno ci, Pozna .
Pyrga a J. 1971. Zastosowanie metod archeologicznych i przyrodniczych w studiach
nad osadnictwem prahistorycznym na przyk adzie bada
na Mazowszu. Folia
Quaternaria, nr 39, s. 101-121.
Pyrga a J. 1972. Mikroregion osadniczy mi dzy Wis
a doln
Wkr
w okresie
rzymskim, Wroc aw.
Rdzany Z. 2009. Rekonstrukcja przebiegu zlodowacenia warty w regionie ódzkim,
Wyd. U , ód .
Roman M. 2003. Rozwój rze by plejstoce skiej okolic Gostynina. Acta Geographica
Lodziensia, Nr 82.
Roman M. 2010. Rekonstrukcja lobu p ockiego w czasie ostatniego zlodowacenia. Acta
Geographica Lodziensia, Nr 96.
Rotnicki K. 1970. G ówne problemy wydm ródl dowych w Polsce w wietle bada
wydmy w W glewicach. PTPN, Pr. Kom. Geogr.-Geol., XI, 2.
Rotnicki K., Tobolski K. 1969. G ówne fazy dzia alno ci procesów wydmotwórczych w
Kotlinie Grabowskiej na podstawie stratygrafii wydmy w W glewicach, Prace
Geograficzne, t. 75, s. 239-247.
Ró ycki S. 1967. Plejstocen Polski rodkowej. Pa stwowe Wydawnictwo Naukowe,
Warszawa.
Shackleton N., Opdyke N. 1973. Oxygen isotope and paleomagnetic stratigraphy of
equatorial Pacific core V28-238: Oxygen isotope temperatures and ice volumens on a
10 year scale, Quaternary Research, vol. 3 (1), s. 39-55.
36
Sinkiewicz M. 1995. Przeobra enia rze by terenu i gleb w okolicy Biskupina wskutek
denudacji antropogenicznej, [w:] W. Niewiarowski (red.), Zarys zmian rodowiska
geograficznego
okolic
Biskupina
pod
wp ywem
czynników
naturalnych
i
antropogenicznych w pó nym glacjale i holocenie, Oficyna Wydawnicza "Turpress",
Toru , s. 281-290.
Sinkiewicz M. 1998. Rozwój denudacji antropogenicznej w rodkowej cz ci Polski
pó nocnej (red. W. Niewiarowski), Wyd. UMK, Toru .
Strza ko J., Ostoja-Zagórski J. 1995. Ekologia populacji pradziejowych.
rodowisko
cz owieka. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Pozna .
Szama ek K. 1985. Przemiany rodowiska geograficznego w rejonie Kruszwicy na
prze omie epoki br zu i wczesnej epoki
elaza oraz ich wp yw na osadnictwo,
Archeologia Polski, t. 29, s. 329-366.
Turkowska K. 1988. Rozwój dolin rzecznych na Wy ynie
ódzkiej w pó nym
czwartorz dzie, Acta Geographica Lodziensia, Nr 57.
Turkowska K. 1999. Kryteria oceny roli morfogenezy peryglacjalnej w Polsce
rodkowej, Acta Geographica Lodziensia, Nr 76, s. 101-132.
Turkowska K. 2006. Geomorfologia regionu ódzkiego, Wydawnictwo Uniwersytetu
ódzkiego, ód .
Twardy J. 2008. Transformacja rze by centralnej cz ci Polski rodkowej w warunkach
antropopresji. WU , ód .
Twardy J. 2011. Influences of man and climate changes on relief and geological
structure transformation in Central Poland since the neolithic, Geographia Polonica, v.
84, Special Issue Part 1, s. 163–178.
Twardy J., Forysiak J. 2011. Charakterystyka
rodowiska geograficznego okolic
stanowiska archeologicznego Polesie 1 oraz neoholoce skie zmiany jego budowy
geologicznej i rze by, [w:] Osady i cmentarzyska spo eczno ci trzcinieckiego kr gu
kulturowego w Polesiu, stanowisko 1, woj. ódzkie, Tom I. Tekst, J. Górski, P.
Makarowicz, A. Wawrusiewicz (red.), ód , 227-250.
Twardy J., Forysiak J., Kittel P. 2002. Dynamika procesów morfogenetycznych
uruchomionych i zintensyfikowanych wskutek pradziejowej dzia alno ci ludzkiej w
pradolinie warszawsko-berli skiej, Acta Geographica Lodziensia, Nr 88,
rodowisko
naturalne dorzecza Warty i jego pradziejowa eksploatacja, 85-117.
Twardy J., Kami ski J., Moszczy ski J. 2002. Zapis gospodarczej dzia alno ci
cz owieka z okresu late skiego i rzymskiego w formach i osadach Polski rodkowej,
37
[w:] Zmiany rodowiska geograficznego w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia
z obszaru Polski, red. D. Abramowicz, Z. nieszko, Katowice, s. 197-221.
Wiklak H. 1963. Pocz tki kultury
yckiej w Polsce rodkowej. Acta Archaeologica
Lodziensis, nr 12.
Wilanowski S. 1979. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000. Arkusz Kluczbork,
A. Wydawnictwa Instytutu Geologicznego.
Wilanowski S. 1979a. Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000. Arkusz Kluczbork,
B. Wydawnictwa Instytutu Geologicznego.
Wilanowski S. 1980. Obja nienia do mapy geologicznej Polski w skali 1: 200 000,
Arkusz Kluczbork. Wydawnictwa Instytutu Geologicznego.
38
2.10. RYCINY
Ryc. 1.
Po
enie stanowisk na tle mapy topograficznej w skali 1: 10 000 w Uk adzie 1965
Ryc. 2.
Po enie stanowisk na tle mapy topograficznej Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1: 100 000 Arkusz
oczew, Pas 43, S up 27, (1934 r.) oraz w skali 1: 25 000 Arkusze: Lututów P43 S27 D, Ostrówek P43 S27 ), Sokolniki P43
S27 G, Czarno y P43 S27 H (1933 r.)
39
Ryc. 3. Po
enie stanowisk na tle mezoregionów fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002)
Ryc. 2. Po
enie stanowisk na tle Mapy potencjalnej ro linno ci naturalnej Polski wg Matuszkiewicza (2008)
40
Ryc. 5. Po
enie obszaru na tle Mapy geologicznej Polski bez kenozoiku w skali 1:1 000 000 (wg Dadleza i in. 2000)
Trias: 1 – kajper. Jura: 2 – dolna, 3 – rodkowa, 4 – górna. Kreda: 5 – dolna, 6 – górna, nierozdzielona, 7 – alb i turon, 8 – koniak, santon, 9 – kampan, 10 –
mastrycht; 11 – dyslokacje ci
Ryc. 6.
Po
e, 12 – granica województwa ódzkiego
enie stanowisk na tle mapy geomorfologicznej w skali 1: 10 000
1 – wysoczyzna morenowa zdenudowana (wartanian), 2 – równiny wodnolodowcowe (wartanian), 3 – pola piasków przewianych (schy kowy vistulian), 4 – wydmy
(schy kowy vistulian), 5 – obni enia deflacyjne (schy kowy vistulian), 6 – doliny denudacyjne (vistulian), 7 – dna dolin rzecznych (vistulian-holocen)
Rafa Maciszewski
3. RYS HISTORYCZNY
Zespó stanowisk okre lonych numerami 3+B, 4+A, C, D+E, 6, 5, 7 przypisano
administracyjnie do miejscowo ci Brzozowiec i Swoboda le cych w obecnym powiecie
wieruszowskim na terenie gminy Lututów. Wspomniane miejscowo ci maj
od metryk . Nie wyst puj w
stosunkowo
owniku Geograficznym Królestwa Polskiego ani na tzw.
Mapie D. Gillego z 1802 – 1803 r. czy te Topograficznej karcie Królestwa Polskiego (1822 –
1843). Jedynie siedziba gminy – Lututów cieszy si
starsz , potwierdzon
w
ród ach
proweniencj .
Pierwsze wzmianki o Lututowie pochodz z 1406 r., kiedy to W adys aw Jagie o
nada
mu prawa miejskie potwierdzone rok pó niej prawem odbywania targów.
Najprawdopodobniej pierwotnie Lututów by osad obronn (oppidum) b
rodu Wieruszów. Przywilej W adys awa Jagie y wymienia jako w
w posiadaniu
ciciela Bieniasza z
Wieruszów. Po jego mierci (przed 1414 r.) dobra lututowskie przej li synowie Beniasz i
Lutold. Od tego ostatniego ma pochodzi nazwa miasta.
Nadanie praw miejskich nie wp yn o zdecydowanie na rozwój Lututowa i
przyleg ych mu obszarów. S aby rozwój miasta spowodowa , i w XVIII wieku Lututów
utraci prawa miejskie by odzyska je w 1843 r., które z kolei utraci ponownie w 1870 r. w
zwi zku z represjami jakie nast pi y po upadku Powstania Styczniowego. Dane zawarte w
owniku Geograficznym Królestwa Polskiego uwidaczniaj wyra nie zmienny charakter jego
rozwoju. W 1827 r. by o tu 98 domów z 563 mieszka cami. W 1860 r. liczba domostw spad a
do 41 a mieszka ców do 398 by ok. 1880 r. wzrosn
do 56 domów i 524 mieszka ców.
Metryka miejscowej parafii si ga roku 1406. W 1520 roku wspomniany jest ko ció
pw. w. Mateusza Aposto a. W 1742 roku wzniesiono, na miejscu zniszczonej po arem
pierwotnej wi tyni, nowy ko ció drewniany. Obecnie jest murowany ko ció parafialny pw.
w. w. Piotra i Paw a wzniesiony w latach 1910 - 1917.
W okresie I Rzeczpospolitej okolice Lututowa i
wi tkowic nale
y do Ziemi
Wielu skiej. Po II rozbiorze Polski trafi y do Prus, w 1807 roku wesz y w sk ad Ksi stwa
Warszawskiego, a od 1815 roku Królestwa Polskiego.
Struktura zaludnienia rejonu Lututowa pocz wszy od XV w. wydaje si
s abo
rozwini ta. Podanie wsi wi tkowice jako s siedniej w stosunku do niego w dokumencie
pi tnastowiecznym wskazuje na brak innych osad w pobli u. Sytuacj
tak
potwierdza
42
analiza kartograficzna map dziewi tnastowiecznych (Mapa D. Gillego, Topograficzna karta
mapa 1
wg www.historiawielunia.uni.lodz.p
Królestwa Polskiego)
mapa 1. Relikty takiego stanu rzeczy obserwowalne s do dnia
dzisiejszego. Osadnictwo zwarte typu wiejskiego koncentruje si w tym rejonie wzd
dro nej (Poduchowna, muda, Dobros aw, Dobros aw Kolonia,
mapa 2
wg www.geoportal.gov.pl
ki Ma e i
ki Du e).
sieci
43
Towarzyszy mu osadnictwo wyspowe z
one z jednego, góra dwóch gospodarstw
obejmuj ce swoim zasi giem stosunkowo du e obszary u ytków rolnych pozbawionych
infrastruktury osadniczej
mapa 2. Mo na za
, e w okresie nowo ytnym, wydzielanym
jako faza zasiedlenia na wszystkich ww. stanowiskach sytuacja taka nie by a inna. T umaczy
to fakt braku czytelnych w materiale archeologicznym
ladów trwa ego osadnictwa
(konstrukcje mieszkalne, gospodarcze itp.) przy jednoczesnym wyst powaniu pozosta
wiadcz cych o krótkotrwa ej b
sezonowej eksploatacji obj tego badaniami terenu.
RÓD A
Ruszkowski A., Sieradz i okolice, Sieradz 2000,
ownik Geograficzny Królestwa Polskiego t. V, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1880 r.
www.gminalututow.ntx.pl
www.historiawielunia.uni.lodz.pl
ci
Monika Maciszewska
4. CHARAKTERYSTYKA KULTUROWO -CHRONOLOGICZNA MATERIA ÓW
RUCHOMYCH
W trakcie prac wykopaliskowych na stanowisku Swoboda Brzozowiec 5, pozyskano 7
zabytków ruchomych, przy czym by a to jedynie ceramika naczyniowa. Ca y materia
zwi zany jest z okresem nowo ytnym.
Nr obiektu
Lokalizacja
Ilo
ceramiki
Chronologia
A2
Ab9
2
Nowo ytno
B3
Bb1
1
Nowo ytno
B5
Bb3
2
Nowo ytno
B8
Bc4
1
Nowo ytno
B19
Bd1
2
Nowo ytno
Tabela 4.1. Tabelaryczne uj cie zabytków ruchomych.
Pozyskany w trakcie prac badawczych materia opracowany zosta pod k tem
morfologicznym oraz technologicznym. W poni szej tabeli zawarto wszystkie mo liwe
informacje na temat pozyskanego materia u, które pozwalaj
okre li
chronologi
na
omawianym stanowisku.
4.1 ANALIZA MORFOLOGICZNA
Pozyskany materia
ceramiczny przydzielono w zale no ci od wielko ci oraz
ono ci poszczególnych fragmentów do odpowiednich kategorii wielko ciowych, które
wydzielone zosta y na podstawie podzia u zaproponowanego przez A. Buko (A. Buko, 1990).
I-fragmenty naczy umo liwiaj ce pe
rekonstrukcj naczynia
II-du e u amki naczy obejmuj ce wi cej ni jeden element morfologiczny naczynia, a wi c
partie przybrze ne (wylew, szyja oraz brzusiec), a tak e partie przydenne( dno, stopka oraz
brzusiec)
45
III-stosunkowo niewielkie fragmenty naczy , obejmuj ce wi cej ni
jeden element
morfologiczny naczynia, a wi c partie przybrze ne (wylew, szyja i górna cz
partie przydenne (dno, stopka i cz
dolnej partii brzu ca b
brzu ca),
dno i fragment dolnej cz ci
brzu ca), a tak e elementy zawieraj ce rodkowe partie naczynia (znaczne cz ci brzu ca i
szyj ).
IV- fragment obejmuj cy jeden element morfologiczny naczynia (cz
wylewu, brzu ca lub
dna).
Wszystkie fragmenty naczy
ze wzgl du na z y stan zachowania zakwalifikowa
mo na do grupy IV. Niezwykle silny stopie rozdrobnienia omawianego zbioru ceramiki, jak
równie brak elementów wydzielonych, tj. fragmentów wylewów, den oraz zdobionych, w
du ym stopniu ogranicza mo liwo ci badawcze, przez co niemo liwe w wi kszo ci jest
wiarygodne okre lenie form naczy oraz ich funkcji.
4.2 ANALIZA TECHNOLOGICZNA
Analiz technologiczn przeprowadzono na podstawie systematyki zaproponowanej
przez L. Kajzera (L. Kajzer 1986, 1991)
GRUPA A
Liter A oznaczono ceramik wypalan w atmosferze s abo utleniaj cej. Maj c na
uwadze bardzo z y stan zachowania wi kszo ci fragmentów wczesno redniowiecznych ca
materia u ceramicznego o takiej metryce przyporz dkowano do tej grupy technologicznej. W
przypadku u amków oznaczonych liter
A mo na mówi
o ceramice zazwyczaj
le
wypalonej, r cznie lepionej czy te obtaczanej. Ceramika z tej grupy jest grubo cienna. Jej
prze omy s dwubarwne oraz jednobarwne, a ich grubo
wynosi rednio 6-10 mm . Masa
garncarska do wyrobu naczy z tej grupy zawiera zazwyczaj redni ilo
piasku jako domieszk
schudzaj
rednioziarnistego
. Nie zaobserwowano tego typu technologicznego w
omawianej kolekcji.
GRUPA B
Grupa B ceramiki charakteryzuje si wypa em redukcyjnym. Ceramika ta wykonana
by a dosy starannie na szybkoobrotowym kole garncarskim. Prze omy s jednobarwne o
redniej grubo ci 4-5 mm. Zazwyczaj mo na w nich zaobserwowa ma
ilo
domieszki
46
drobnoziarnistego piasku. Zdecydowanie mniejsz
zanotowano redni ilo
barwy szarej b
grup
stanowi
fragmenty, u których
rednioziarnistego piasku. U amki ceramiki grupy B cz sto s
ciemnoszarej. Nie zaobserwowano tego typu technologicznego w
omawianej kolekcji.
GRUPA C
W tej grupie znajduj si naczynia wypalane równie w atmosferze redukcyjnej i o
metryce pó no redniowiecznej. Jednak s one wykonane staranniej i z lepszych surowców ni
naczynia z grupy B. Ceramika z grupy C to ceramika sto owa. Wykonana jest technik
toczenia na szybkoobrotowym kole, za domieszk jest tylko drobnoziarnisty piasek. Nie
zarejestrowano wyst powania tej technologii w opisywanej tu kolekcji.
GRUPA D
Jest ona barwy od kremowej po jasnopomara czow . Zazwyczaj s to naczynia
cienko cienne, starannie wykonane, najcz ciej dobrze wypalone w atmosferze utleniaj cej.
Domieszka, jak
mo na zauwa
w prze omach to najcz ciej drobnoziarnisty lub
rednioziarnisty piasek. W omawianym zbiorze zarejestrowano 2 fragmenty odpowiadaj ce
tej grupie.
GRUPA E
Ceramika grupy E to ceramika, której wyró nikiem jest jej szkliwienie. W przypadku
omawianego materia u jest to ceramika wypalana w atmosferze utleniaj cej. Prze omy s
jednobarwne, najcz ciej o grubo ci 3-5mm. W wi kszo ci przypadków do schudzenia masy
ceramicznej wykorzystanej do wyrobu ceramiki grupy E u yto ma ej lub redniej ilo ci
drobnoziarnistego
piasku.
W
omawianym
zbiorze
zarejestrowano
5
fragmentów
odpowiadaj cych tej grupie.
4.3 CHRONOLOGIA
Pomimo niezwykle skromnej liczby zabytków ruchomych, chronologia omawianego
zespo u nie budzi w tpliwo ci. Bardzo dobry wypa , jak równie
charakterystyczna dla
schy ku okresu nowo ytnego technologia pozwalaj na przyporz dkowanie prezentowanej
kolekcji na pocz tek XX wieku, ewentualnie prze om XIX/XX.
47
Tabela.2. Wyniki analizy morfologiczno technologicznej.
LEGENDA:
B- brzusiec
ZW- powierzchnia zewn trzna
IV- kategoria wielko ciowa naczy wg. A. Buki.
W- powierzchnia wewn trzna
T- technika toczenia
jp – jasno pomara czowa
E- grupa technologiczna wg. L. Kajzera
cz - ciemnozielona
D- grupa technologiczna wg. L. Kajzera
b - bia a
P- barwa pomara czowa
p- piasek
M- ma a
M
M
M
M
M
M
M
X
X
X
X
X
X
X
-
-
-
X W
X ZW
X W
X ZW
X ZW
X
X
-
jp
cz
b
cz
cz
-
chronologia (WIEK)
p
p
p
p
p
p
p
lady u ytkowania
P
P
P
P
P
P
P
angoba/ majolika/
kamionka/biskwit
E 0,3
E 0,4
E 0,4
E 0,3
E 0,2
D 0,2
D 0,3
surowiec (rodzaj gliny)
T
T
T
T
T
T
T
barwa
-
powierzchnia
-
utleniaj cy
-
redukcyjny
technika
-
grubo-ziarnista
malowany
-
rednio-ziarnista
plastyczny
-
drobno-ziarnista
wy wiecany
-
ilo
ryty
-
szkliwo
rodzaj
typ
-
wypa
barwa
Ø cm
-
domieszka
granulacja
(cm)
znaki
-
prze om
grubo
typ zdj cia
-
grupa technolog. wg. L.
Kajzera
typ
ornament
Ø cm
IV
IV
IV
IV
IV
IV
IV
cechy technologiczne
pokrywka
typ
B
B
B
B
B
B
B
dno
Ø cm
-
fragmentu
A2
A2
B3
B5
B5
B8
B19
wielko
Ab9
Ab9
Bb2
Bb3
Bb3
Bc4
Bd1
rodzaj naczynia
numer obiektu
1
2
3
4
5
6
7
rodzaj fragmentu
naczynia
L.p
lokalizacja (ar)
cechy morfologiczne
wylew
-
-
-
XX
XX
XX
XX
XX
XX
XX
48
Tablica 4.1. 1-Ob. B3, 2,3 – Ob. B5, 4- Ob. B8. Nowo ytno .
Beata P ko
Rafa Maciszewski
5. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII
OBIEKTÓW NIERUCHOMYCH
„Obiekty archeologiczne” s to naziemne lub wziemne konstrukcje, z
proste (jednoelementowe) lub te
one b
relikty takich konstrukcji manifestuj ce si w postaci
widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje
si je pod wzgl dem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje si tak e okre lenie „archeologiczne
zabytki nieruchome”. Lista tego typu obiektów jest bardzo d uga i trudno j uzna za
zamkni
.
W przypadku stanowiska Swoboda Brzozowiec 5 obiekty nieruchome wyst pi y
wy cznie w postaci do ków pos upowych (9 obiektów) i jam (24 obiekty)
ryc 1.
SWOBODA BRZOZOWIEC 5
DOŁKI
POSŁUPOWE;
9; 27%
DO KI POS UPOWE
JAMY
JAMY; 24; 73%
ryc.1
5.1. DOŁKI POSŁUPOWE
Tzw. „dołki posłupowe” stanowi najcz ciej spotykany, obok „jam”, typowy rodzaj
obiektu archeologicznego. S
to ró nego kszta tu i rozmiarów pozosta
ci konstrukcji
drewnianych stanowi cych element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia
interpretacji
funkcjonalnej
nieruchomych
zabytków
archeologicznych
podstaw
zaklasyfikowania do kategorii „dołków posłupowych” s zazwyczaj ich niewielkie rozmiary
50
zarówno w przekroju poziomym ( rednio do 50 cm) jak i pionowym. W przewa aj cej
wi kszo ci przypadków s pozbawione ruchomego materia u zabytkowego, co uniemo liwia
bezpo rednie datowanie. Na stanowisku Swoboda Brzozowiec 5
swoim wype niku materia u
datuj cego
aden obiekt nie posiada w
pozwalaj cego wi za go z jak kolwiek
faz
zasiedlenia.
Generalnie, s up jako forma konstrukcji wyst puje w dwóch wariantach, jako jeden z
elementów konstrukcyjnych z
onej struktury przestrzennej (budowle s upowe, palisady itd.)
lub jako forma samodzielna (s upy graniczne, totemiczne itp.). Pod wzgl dem form zwi zania
z pod
em mo na wydzieli
s upy wkopywane, wbijane oraz stawiane. W pierwszym
wariancie s up lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku
jest on t po zako czony w celu zapobie enia osiadania konstrukcji. S upy wbijane tworz
ostro zako czony, zbli ony do trójk ta profil natomiast stawiane manifestuj si w postaci
ytkich, w przekroju nieckowatych lub prostok tnych zag bie w pod
u o odmiennym od
otoczenia wype nisku.
Na stanowisku Swoboda Brzozowiec 5 grupa do ków pos upowych obejmuje 9
obiektów. Na podstawie kryterium kszta tu przekroju pionowego wydzielono 4 typy (
ryc.
2).
DO KI POS UPOWE SWOBODA BRZOZOWIEC 5
11%; 1
11%; 1
56%; 5
22%; 2
ryc.2
NIECKOWATY
SCHODKOWO ASYMETRYCZNY
PROSTOK TNY
AMORFICZNY
51
5.1.1.
DOŁKI POSŁUPOWE O PRZEKROJU NIECKOWATYM
Nr
roboczy
Lokalizacja
(hektarar)
Funkcja
A1
do ek pos upowy
A3
do ek pos upowy
B1
do ek pos upowy
B12
do ek pos upowy
B13
do ek pos upowy
Aa8
Ab9
Bb1
Bc3
Bc3
Kształt
Zabytki ruchome
plan
profil
owalny
nieckowaty
kolisty
nieckowaty
owalny
nieckowaty
owalny
nieckowaty
kolisty
nieckowaty
ceramika
kości
metal
Chronologia
inne
Na typ I sk ada o si 5 niewielkich, p ytkich, niezbyt zró nicowanych pod wzgl dem
wielko ci zag bie o ukowato uformowanej kraw dzi sp gu wype niska. Wszystkie obiekty
posiada y plan kolisty lub owalny.
rednice oscylowa y pomi dzy 25 a 38 cm. Natomiast
boko ci w przewa aj cej wi kszo ci tworzy y przedzia od 5 cm do 8 cm. Wi za je
zapewne nale y ze s upami wkopywanymi.
Nr roboczy
A1
tab. 5.I
funkcja do ek pos upowy
A1
hektar
A
ar
poziom niw. stropu
A1a
a8
0
176,08 m. npm.
ugo
30 cm
szeroko
26 cm
boko
7 cm
plan
owalny
profil
nieckowaty
kszta t
zabytki ruchome
ceramika
ko ci
krzemienie
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
40 cm
52
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
A1a- ciemno-szary piasek
Nr roboczy
A3
funkcja do ek pos upowy
hektar
A
ar
poziom niw. stropu
A3
b9
A3a
176,10 m. npm.
ugo
30 cm
szeroko
28 cm
boko
6 cm
plan
kolisty
profil
nieckowaty
0
40 cm
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
A3a- ciemno-szary piasek
Nr roboczy
B1
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
b1
176,09 m. npm.
ugo
26 cm
szeroko
24 cm
B1
B1a
0
40 cm
53
boko
5 cm
plan
owalny
profil
nieckowaty
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
B1a- ciemno-szary piasek
Nr roboczy
B12
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
B12
c3
B12a
poziom niw. stropu
176,11m. npm.
0
ugo
32 cm
szeroko
25 cm
boko
6 cm
plan
owalny
profil
nieckowaty
40 cm
kszta t
zabytki ruchome
ceramika
ko ci
krzemienie
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
opis warstw:
wB12a- szary piasek
ró norodne
54
Nr roboczy
B13
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
B13
c3
B13a
poziom niw. stropu
176,10m. npm.
0
ugo
38 cm
szeroko
29 cm
boko
8 cm
plan
kolisty
profil
nieckowaty
40 cm
kszta t
zabytki ruchome
ceramika
ko ci
krzemienie
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
B13a- szary piasek
5.1.2.
DOŁKI POSŁUPOWE O PRZEKROJU SCHODKOWO ASYMETRYCZNYM
Nr
roboczy
Funkcja
Lokalizacja
(hektarar)
plan
profil
B21
do ek pos upowy
Bf1
amorficzny
schodkowo asymetryczny
B22
do ek pos upowy
Bf1
owalny
schodkowo asymetryczny
Kształt
Zabytki ruchome
Obiekty przynale ne do typu II posiadaj
ceramika
kości
metal
Chronologia
inne
profil niesymetrycznie, w formie
schodkowej zw aj cy si w kierunku sp gu. Grupa liczy 2 obiekty. Rozmiary s nieco
wi ksze ni w przypadku poprzedniej grupy, podobnie g boko ci.
rednica obiektów w
55
partiach stropowych waha a si od 38 cm do 44 cm. G boko ci wynosi y 13 i 14 cm. Obiekty
te zapewne stanowi pozosta
Nr roboczy
B21
po s upach wstawianych w uprzednio przygotowane jamy.
tab. 5.I
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
f1
B21
B21a
176,02m. npm.
ugo
30 cm
szeroko
28 cm
boko
14 cm
plan
amorficzny
profil
schodkowo
asymetryczny
0
40 cm
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
B21a- szary piasek
Nr roboczy
B22
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
f1
B22
poziom niw. stropu
B22a
176,04m. npm.
ugo
44 cm
szeroko
35 cm
0
40 cm
56
boko
13 cm
plan
owalny
profil
schodkowo
asymetryczny
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
B22a- ciemno-szary piasek
5.1.3.
DOŁKI POSŁUPOWE O PRZEKROJU PROSTOKĄTNYM
Nr
roboczy
Lokalizacja
(hektarar)
Funkcja
B2
do ek pos upowy
Bb1
Typ III charakteryzuje si
Kształt
Zabytki ruchome
plan
profil
ceramika
owalny
prostok tny
kości
metal
Chronologia
inne
p askim, t po zako czonym kszta tem partii sp gowej
Kszta t profilu wskazuje na s upy wstawiane (wkopywane), t pe zako czenie ma zapobiega
zag bianiu si s upa w ziemi a co za tym idzie „osiadaniu” ca ej konstrukcji.
Nr roboczy
B2
tab. 5.I
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
b1
176,12m. npm.
ugo
24 cm
szeroko
21 cm
B2
B2a
0
40 cm
57
boko
6 cm
plan
owalny
profil
prostok tny
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
B2a- ciemno-szary piasek
5.1.5.
DOŁKI POSŁUPOWE O PRZEKROJU AMORFICZNYM
Nr
roboczy
B6
Lokalizacja
(hektarar)
Funkcja
do ek pos upowy
Bb2
Kształt
Zabytki ruchome
plan
profil
kolisty
amorficzny
ceramika
kości
metal
Chronologia
inne
Typ IV - zapewne równie wi e si ze s upem stawianym. Niewielka mi szo
oraz
taka sama rednica obiektu w partii stropowej i sp gowej mo e sugerowa , e s up stawiany
by bezpo rednio na pod
konstrukcji, któr
u i zag bi si w ziemi pod wp ywem ci aru w asnego i/lub
wspiera . Amorficzny kszta t sp gu obiektu mo e sugerowa
intencjonalnego przygotowania (ociosywania, opi owania) s upa.
Nr roboczy
B6
tab. 5.I
funkcja do ek pos upowy
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
b2
B6
B6a
176,10m. npm.
0
ugo
20 cm
40 cm
brak
58
szeroko
20 cm
boko
4 cm
plan
kolisty
profil
amorficzny
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
opis warstw:
B6a- ciemno-szary piasek
Trudno jest ustali powi zania konstrukcyjne pomi dzy poszczególnymi obiektami.
Do ki pos upowe w tym przypadku nie tworz zwartych zamkni tych uk adów, które mo na
by oby uzna za lad konstrukcji s upowych budynków, zadasze lub ogrodze . St d te
mo na wysun
wniosek, i stanowi y podstawowy element konstrukcji, których pozosta e
cz ci nie pozostawi y widocznych ladów. Mog y by to budowle typu sza asowego ze
upem wspornikowym lokalizowanym centralnie, ró nego rodzaju wiaty czy te wreszcie
filary konstrukcji typu rusztowego.
5.2. JAMY
Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narz dzie poj ciowe
umo liwiaj ce ogóln
klasyfikacj
nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak
wszelkiego rodzaju do y, stanowi ce elementy sk adowe stanowiska archeologicznego, ale
których funkcja nie jest mo liwa w wi kszo ci przypadków do okre lenia. Stanowi
wprawdzie trwa y
lad osadniczy ale ich rozmieszczenie w obr bie osad mo e by
przypadkowe i niezwi zane bezpo rednio z sam
struktur
osadnictwa. W przypadku
stanowiska Swoboda Brzozowiec 5 jedynie 5 jam (A2; B3; B5; B8; B19 ) posiada o w swoim
wype nisku materia datuj cy w postaci drobnych fragmentów ceramiki nowo ytnej ( w sumie
59
7 fragmentów). Ubóstwo materia u nie pozwala wyci ga
wiarygodnych wniosków o
charakterze osadnictwa na badanym obszarze.
Na stanowisku Swoboda Brzozowiec 5 w grupie 24 jam wydzielono na podstawie
kszta tu przekroju pionowego 3 typy (
ryc. 3).
JAMY NA STANOWISKU SWOBODA BRZOZOWIEC 5
2; 8%
SCHODKOWO
ASYMETRYCZNE
AMORFICZNE
9; 38%
13; 54%
NIECKOWATE
ryc. 3
5.2. 1.
JAMY O PRZEKROJU NIECKOWATYM
Nr
roboczy
Funkcja
Lokalizacja
(hektarar)
plan
profil
ceramika
A2
jama
Ab9
owalny
nieckowaty
X
nowo ytno
A4
jama
Ab10
owalny
nieckowaty
A5
jama
Ab10
jama
Ab10
amorficzny
owalny
nieckowaty
A6
A9
jama
Ac9
owalny
nieckowaty
A9.1
jama
owalny
nieckowaty
B3
jama
Ac9
Bb2
owalny
nieckowaty
X
nowo ytno
B5
jama
Bb3
owalny
nieckowaty
X
nowo ytno
B17
jama
Bc1
owalny
nieckowaty
B18
jama
Bd1
owalny
nieckowaty
B20
jama
Be1
amorficzny
nieckowaty
B23
jama
Bg1
owalny
nieckowaty
B24
jama
Bg1
amorficzny
nieckowaty
Kształt
Zabytki ruchome
kości
metal
Chronologia
inne
nieckowaty
Najliczniejsz kategori jam s te o przekroju nieckowatym, stanowi 54% ogó u. W
tej grupie 3 jamy posiada y w swoim wype nisku materia datuj cy w postaci drobnych
fragmentów ceramiki nowo ytnej. S to obiekty A2; B3 i B5. Reprezentatywne s tu obiekty
A2 i B3:
60
Nr roboczy
A2
funkcja jama
hektar
A
ar
b10
poziom niw. stropu
176,10 m. npm.
A2
ugo
124 cm
A2a
szeroko
98 cm
boko
24 cm
plan
owalny
profil
nieckowaty
0
40 cm
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
x
metale
inne
faza zasiedlenia
nowo ytno
chronologia
XIX/XX w.
wype nisko
jednorodne
ró norodne
opis warstw:
A2a- plamista warstwa piasku
Nr roboczy
B3
tab. 5.II
funkcja jama
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
b2
176,11m. npm.
ugo
110 cm
szeroko
79 cm
boko
12 cm
plan
owalny
profil
nieckowaty
kszta t
B3
B3a
0
40 cm
x
61
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
x
metale
inne
faza zasiedlenia
nowo ytno
chronologia
XIX/XX w.
wype nisko
jednorodne
ró norodne
x
opis warstw:
B3a- plamista warstwa piasku
Dla grupy jam nieckowatych, pozbawionych materia u datuj cego, reprezentatywne s
obiekty A5; B17 i B23:
Nr roboczy
A5
funkcja jama
hektar
A
ar
b10
A5
poziom niw. stropu
176,12 m. npm.
ugo
62 cm
szeroko
62 cm
boko
8 cm
A5a
0
plan
amorficzny
profil
nieckowaty
40 cm
kszta t
zabytki ruchome
ceramika
ko ci
krzemienie
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
x
opis warstw:
A5a- ciemno-szary piasek
ró norodne
62
Nr roboczy
B17
tab. 5.II
funkcja jama
B17
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
c1
B17a
176,09m. npm.
ugo
39 cm
szeroko
34 cm
boko
13 cm
plan
owalny
profil
nieckowaty
0
40 cm
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
X
ró norodne
opis warstw:
wB17a- ciemno-szary piasek
Nr roboczy
B23
tab. 5.II
funkcja jama
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
g1
B23
176,02m. npm.
ugo
81 cm
szeroko
56 cm
boko
9 cm
plan
owalny
B23a
0
40 cm
63
kszta t
profil
nieckowaty
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
X
ró norodne
opis warstw:
B23a- ciemno-szary piasek
5.2. 2.
JAMY AMORFICZNE
Nr
roboczy
Funkcja
Lokalizacja
(hektarar)
plan
profil
A8
jama
Ac10
owalny
amorficzny
B4
jama
Bb3
owalny
amorficzny
B7
jama
Bb3
kolisty
amorficzny
B8
jama
Bc4
kolisty
amorficzny
B11
jama
Bc4
owalny
amorficzny
B15
jama
Bc3
owalny
amorficzny
B16
jama
Bc1
owalny
amorficzny
B19
jama
Bd1
amorficzny
amorficzny
B25
jama
Bh1
amorficzny
amorficzny
Kształt
Zabytki ruchome
ceramika
kości
metal
Chronologia
inne
X
nowo ytno
X
nowo ytno
Druga co do cz stotliwo ci wyst powania kategoria jam, to obiekty o przekroju
amorficznym, stanowi ce 38% ogó u jam. W dwóch wypadkach w wype nisku obiektu uda o
si
odnale
materia
ceramiczny wi
cy jam
z faz
reprezentatywne dla tej grupy uznano obiekty B8 i B19:
Nr roboczy
B8
tab. 5.II
funkcja jama
hektar
B
ar
c4
B8
poziom niw. stropu
176,08m. npm.
B8a
ugo
142 cm
0
4 0 cm
nowo ytn
zasiedlenia. Za
64
szeroko
127 cm
boko
40 cm
plan
kolisty
profil
amorficzny
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
x
metale
inne
faza zasiedlenia
nowo ytno
chronologia
XIX/XX w.
wype nisko
jednorodne
ró norodne
opis warstw:
B8a- przemieszana warstwa piasku
Nr roboczy
B19
tab. 5.III
funkcja jama
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
d1
176,00m. npm.
ugo
52 cm
szeroko
46 cm
boko
14 cm
B19
B19a
0
plan
amorficzny
profil
amorficzny
40 cm
kszta t
zabytki ruchome
ceramika
ko ci
krzemienie
x
metale
inne
faza zasiedlenia
chronologia
nowo ytno
XIX/XX w.
wype nisko
jednorodne
x
ró norodne
X
65
opis warstw:
B19a- ciemno szary piasek
Dla grupy jam amorficznych pozbawionych materia u datuj cego reprezentatywne s
obiekty B7 i B15:
Nr roboczy
B7
tab. 5.III
funkcja jama
hektar
B
ar
b3
poziom niw. stropu
176,08m. npm.
ugo
118 cm
szeroko
108 cm
boko
25 cm
plan
kolisty
profil
amorficzny
B7
B7a
0
40 cm
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
X
ró norodne
opis warstw:
B7a- ciemno-br zowo-szary piasek
Nr roboczy
B15
funkcja jama
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
B15
c3
176,11m. npm.
B15a
0
40 cm
66
ugo
102 cm
szeroko
38 cm
boko
12 cm
plan
owalny
profil
amorficzny
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
?
chronologia
?
wype nisko
jednorodne
ró norodne
X
opis warstw:
B15a- przemieszana warstwa piasku
5.2. 3
JAMY O PRZEKROJU SCHODKOWO ASYMETRYCZNYM
Nr
roboczy
Funkcja
B10
jama
B26
jama
Lokalizacja
(hektarar)
Bc4
Bh1,Bi1
Kształt
Zabytki ruchome
plan
profil
kolisty
schodkowo asymetryczny
ceramika
kolisty
schodkowo asymetryczny
kości
metal
Chronologia
inne
Najmniej liczn grup stanowi jamy o przekroju schodkowo asymetrycznym. Nale
tu tylko 2 obiekty – B10 i B26;
Nr roboczy
B10
tab. 5.III
funkcja jama
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
c4
176,10m. npm.
B10
B10a
ugo
55 cm
0
40 cm
67
szeroko
44 cm
boko
7 cm
plan
kolisty
profil
schodkowo
asymetryczny
kszta t
ceramika
ko ci
krzemienie
zabytki ruchome
metale
inne
faza zasiedlenia
chronologia
wype nisko
jednorodne
X
ró norodne
opis warstw:
wB10a- ciemno-szary piasek
Nr roboczy
B26
tab. 5.III
funkcja jama
hektar
B
ar
poziom niw. stropu
h1/i1
176,12m. npm.
B26
ugo
84 cm
szeroko
74 cm
boko
37 cm
plan
kolisty
profil
schodkowo
asymetryczny
kszta t
zabytki ruchome
ceramika
ko ci
krzemienie
metale
inne
faza zasiedlenia
chronologia
B26a
0
40 cm
68
wype nisko
jednorodne
ró norodne
X
opis warstw:
B26a- plamista warstwa piasku
5.2. 4
PODSUMOWANIE
Jak wspomniano wcze niej, zarówno w wypadku do ków pos upowych jak i jam,
obiekty wchodz ce w sk ad inwentarza stanowiska Swoboda Brzozowiec 5 posiadaj
ograniczon warto
bardzo
poznawcz . Wp ywa na to przede wszystkim ich ilo , uniemo liwiaj ca
praktycznie zastosowanie analizy statystycznej, jak równie niewielkie zró nicowanie pod
wzgl dem funkcjonalnym (2 kategorie) jak i formy przestrzennej wyra aj cej si w kszta cie
przekroju pionowego. St d te nie mo na na ich podstawie wyci ga miarodajnych wniosków
dotycz cych
charakteru
osadnictwa
na
badanym
wykorzystywania terenu w okresie nowo ytnym (
stanowisku,
rozdz. 6).
poza
stwierdzeniem
69
WYKAZ OBIEKTÓW
Nr
inw.
Nr
roboczy
(hektarnr)
Funkcja
Lokalizacja
(hektarar)
Poziom
eksploracyjny
Poziom
niwelacyjny
stropu
(m. n.p.m.)
Długość x
szerokość x
głębokość
(w cm)
Kształt
Zabytki ruchome
plan
profil
1.
A1
do ek pos upowy
Aa8
I
176,08
30x26x7
owalny
nieckowaty
2.
A2
jama
Ab9
I
176,10
124x98x24
owalny
nieckowaty
do ek pos upowy
Ab9
I
176,10
30x28x6
kolisty
nieckowaty
3.
A3
4.
A4
jama
Ab10
I
176,12
80x50x6
owalny
nieckowaty
5.
A5
jama
Ab10
I
176,12
62x62x8
amorficzny
nieckowaty
jama
Ab10
I
176,12
104x68x6
owalny
nieckowaty
6.
A6
7.
A8
jama
Ac10
I
176,10
114x72x20
owalny
amorficzny
8.
A9
jama
Ac9
I
176,10
?x47x12
owalny
nieckowaty
9.
A9.1
jama
Ac9
I
176,10
50x36x12
owalny
nieckowaty
10.
B1
do ek pos upowy
Bb1
I
176,09
26x24x5
owalny
nieckowaty
11.
B2
do ek pos upowy
Bb1
I
176,12
24x21x6
owalny
prostok tny
12.
B3
jama
Bb2
I
176,11
110x79x12
owalny
nieckowaty
13.
B4
jama
Bb3
I
176,08
106x32x14
owalny
amorficzny
14.
B5
jama
Bb3
I
176,08
50x34x19
owalny
nieckowaty
15.
B6
do ek pos upowy
Bb2
I
176,10
20x20x4
kolisty
amorficzny
jama
Bb3
I
176,08
118x108x25
kolisty
amorficzny
16.
B7
17.
B8
jama
Bc4
I
176,12
142x127x40
kolisty
amorficzny
18.
B10
jama
Bc4
I
176,10
50x44x7
kolisty
schodkowo asymetryczny
19.
B11
jama
Bc4
I
176,12
68x43x5
owalny
amorficzny
20.
B12
do ek pos upowy
Bc3
I
176,11
32x25x6
owalny
nieckowaty
21.
B13
do ek pos upowy
Bc3
I
176,10
38x29x8
kolisty
nieckowaty
jama
Bc3
I
176,11
102x38x12
owalny
amorficzny
22.
B15
ceramika
kości
metal
Chronologia
inne
X
nowo ytno
X
nowo ytno
X
nowo ytno
X
nowo ytno
70
23.
B16
jama
Bc1
I
176,10
88x75x21
owalny
amorficzny
24.
B17
jama
Bc1
I
176,09
39x34x13
owalny
nieckowaty
25.
B18
jama
Bd1
I
176,06
45x31x14
owalny
nieckowaty
26.
B19
jama
Bd1
I
176,00
52x46x14
amorficzny
amorficzny
27.
B20
jama
Be1
I
176,04
100x84x20
amorficzny
nieckowaty
28.
B21
do ek pos upowy
Bf1
I
176,02
30x28x14
amorficzny
schodkowo asymetryczny
29.
B22
do ek pos upowy
Bf1
I
176,04
44x35x13
owalny
schodkowo asymetryczny
30.
B23
jama
Bg1
I
176,02
81x56x9
owalny
nieckowaty
31.
B24
jama
Bg1
I
176,02
79x63x14
amorficzny
nieckowaty
32.
B25
jama
Bh1
I
176,02
90x68x25
amorficzny
amorficzny
33.
B26
jama
Bh1Bi1
I
176,12
84x74x37
kolisty
schodkowo asymetryczny
X
nowo ytno
Tab. 5.I
A1
B21
B2
B6
Tab. 5.II
B3
B17
B23
B8
Tab. 5.III
B19
B7
B10
B26
Rafa Maciszewski
6. PODSUMOWANIE
W trakcie bada
zarejestrowano 33 obiekty, z czego 9 z nich stanowi y do ki
pos upowe a 24 zakwalifikowano, jako jamy. Na stanowisku pozyskano nieliczne relikty
osadnictwa nowo ytnego pod postaci
5 obiektów wziemnych zawieraj cych w swych
wype niskach fragmenty ceramiczne (7 fragmentów ceramiki) datowanych na XIX/XX w..
Pozosta e obiekty nie zawiera y materia u zabytkowego.
W toku prac przebadano w pierwszej kolejno ci 18,51 ara od strony pó nocnej
wyznaczonego stanowiska. Nast pnie ze wzgl du na niewielk
znalezisk wykonano sonda
warto ci
poznawcz
o d ugo ci 5, 5 ara oraz szeroko ci 1 ara przez
rodek
wyznaczonej powierzchni badawczej ku po udniowi. Na podstawie wyników bada
z
wykonanego sonda u na stanowisku Swoboda Brzozowiec 5 wstrzymano dalsze prace.
Nale y zwróci uwag , i na warto
poznawcz
badanej przestrzeni decyduj cy
wp yw mia fakt, e pierwotny obszar stanowiska zosta silnie przekszta cony w wyniku
prowadzenia w tym miejscu upraw le nych (F ryc. 6). Badania prowadzone by y w
ryc. 6
warunkach zr bu le nego a obiekty rejestrowane na poziomie ich partii sp gowych. W
przypadku omawianego stanowiska zwraca uwag
fakt jego lokalizacji w bezpo rednim
siedztwie stanowiska nr 6. Najprawdopodobniej ich granic
wydzielono sztucznie, w
76
oparciu o przebieg drogi gruntowej oraz istniej ce wspó cze nie gospodarstwo rolne. Podczas
analizy przestrzennej stanowiska nie stwierdzono wyst powania reliktów konstrukcji
naziemnych, gospodarczych czy mieszkalnych. Sugeruje to, i mamy tu do czynienia ze stref
peryferyjn
zwi zan
z eksploatacj
otoczenia bli ej nieokre lonego siedliska / siedlisk.
Lokalizacja obecnego gospodarstwa rolnego mo e sugerowa , i posadowione jest w miejscu
istniej cej wcze niej, wspó czesnej odkrytym zabytkom zagrody. Z drugiej strony nie mo na
wykluczy , i badany teren stanowi skraj stanowiska nr 6 (F ryc. 7).
ryc. 7