pobierz artykuł - Journal of Modern Science

Robert Dębiński
WSGE | 255
256 | WSGE
European safety and the development of new religious
movements and sects
Bezpieczeństwo Europejczyków, a rozwój nowych
ruchów religijnych i sekt
Robert Dębiński
Wyższa Szkoła Gospodarki Euroregionalnej
im. Alcide De Gasperi w Józefowie
[email protected]
Abstract
Late twentieth and early twenty-first century is characterized by major changes and new threats to the safety of European states and other
continents. So far, issues of state and societies safety have been often associated with international conflicts and armed forces. Nowadays, armed
forces meet one of the important features, but not the most important. The
experience of recent years showed that the risk in the form of war is unlikely on the European continent. However, countries and citizens of Europe
may not feel safe and secure. We have to expect a completely new quality of
a crisis and conflict. One of the factors that shape the world in the twenty-first century is a religious aspect. These are especially new religious
movements and sects. The attitude of states towards the above mentioned
threats is therefore within the complex issue of democratic rights and
freedoms. These do not only involve the right to religious freedom, but
also the right to freedom of thought, expression, belief and association,
as they grow from foundations of a democratic political system. Violations
of these rights and freedoms by new religious movements and sects is a basic ground to empower the authorities of the united Europe to deal with
this issue. All democracies face the problem of determining the relationship between State and the risks posed by sects.
Keywords: church, religion, religious security, rituals, religious denominations.
WSGE | 257
Wprowadzenie
Koniec XX i początek XXI wieku charakteryzuje się poważnymi zmianami oraz nowymi zagrożeniami dla bezpieczeństwa państw Europy, jak
i innych kontynentów. Dotychczas kwestie bezpieczeństwa państw i społeczeństw były najczęściej kojarzone z konfliktami międzynarodowymi
i siłami zbrojnymi. Obecnie siły zbrojne spełniają jedną z ważnych funkcji,
ale nie najważniejszą. Doświadczenia ostatnich lat pokazały, że zagrożenie
w postaci wojny jest raczej mało prawdopodobne na kontynencie europejskim. Jednak państwa i obywatele Europy nie mogą czuć się bezpiecznie
i pewnie. Trzeba spodziewać się zupełnie nowych jakościowo sytuacji kryzysowych i konfliktowych. Wśród czynników kształtujących świat w XXI
w. należy wskazać aspekty religijne. Będą to szczególnie nowe ruchy religijne i sekty1.
Zagadnienie określenia stosunku państw do wspomnianych zagrożeń
mieści się zatem w złożonym zagadnieniu demokratycznych praw i wolności człowieka, obejmującym nie tylko prawo do wolności religijnej, lecz
także prawo do wolności myśli, słowa, przekonań i zrzeszeń, ponieważ wyrastają one z podstaw demokratycznego ustroju politycznego. Naruszanie
tych praw i wolności przez nowe ruchy religijne i sekty jest podstawową
przesłanką upoważniającą organy państw zjednoczonej Europy do zajęcia
się tą problematyką. Wszystkie kraje demokratyczne stoją przed problemem określenia stosunku państwa do zagrożeń ze strony sekt.
1. Kościół, związek wyznaniowy, nowy ruch religijny, sekta –
próba zdefiniowania
Każdy człowiek posiada niezaprzeczalne prawo do wzniesienia się
ponad zwykłą rzeczywistość w celu wyjaśnienia racji bytu, pochodzenia
świata i ludzkiego życia. Czyni to przy pomocy religii. Instytucje religijne
wydają normy postępowania dla poszczególnych osób oraz grup społecznych. Normy te dotyczą najczęściej styku świata naturalnego i nadnaturalnego, ludzkiego i boskiego. Ponadto regulują wzajemne stosunki między
ludźmi. Religia sprawia, że ludzie organizują się w grupy społeczne auto1 A. Antczak, Unia Europejska, Bezpieczeństwo-Strategia-Interesy, Józefów 2011,
s. 85; J. Zawisza, S. Kustra,
Bezpieczeństwo województwa mazowieckiego, wyzwania i zagrożenia, w okresie
powszechnej globalizacji
XXI, Journal of Modern Science. Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne, t. 3/10/2011,
Bezpieczeństwo Wewnętrzne,
s. 27.
258 | WSGE
nomiczne i niezależne od organizacji państwowej. Religia może posiadać
powiązania prawne z państwem, ale może też ich nie posiadać. Niekiedy
mogą istnieć jedynie więzy faktyczne z państwem lub innymi grupami religijnymi. Nie ulega wątpliwości, że religia ma także dzisiaj poważny wpływ
nie tylko na życie człowieka indywidualnego, ale również na życie społeczeństw, całych narodów lub państw o czym można dowiedzieć się praktycznie każdego dnia z mediów.
Religie charakteryzują się dużym stopniem organizacji. Jednolitość
wierzeń oraz uczestnictwo w zbiorowych obrzędach i praktykach religijnych sprzyja organizowaniu się wyznawców we wspólnoty religijne. Te zaś
tworzą odpowiadające im struktury organizacyjne, z określonymi systemami władz, regułami postępowania wyznawców, zwyczajami, obyczajami,
a przede wszystkim naznaczone pewnymi zasadami religijnymi. Organizacja jest przydatna zarówno ze względów wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Potrzebę jej istnienia można uzasadniać dążeniem do zapewnienia
prawidłowej interpretacji zasad wiary, jednolitości czynności kulturowych
oraz rozwiązywaniem konfliktów wewnątrz wspólnot wyznaniowych. Organizacja umożliwia reprezentację i obronę interesów społeczności religijnej wobec władz państwowych. Ułatwia oddziaływanie na życie społeczne,
polityczne i kulturalne. Pozwala przystosowywać założenia doktrynalne
i obrzędy kultowe do zmieniających się warunków życia społecznego2.
Systemy organizacyjne, jakie wykształciły poszczególne społeczności
religijne, przybierały różny charakter. Ich specyfika warunkowana była
wieloma czynnikami. Dlatego wśród struktur organizacyjnych można
spotkać dużą różnorodność. Występują zarówno formy demokratyczne,
w których wyznawcom przysługują uprawnienia w życiu społeczności
religijnej oraz formy autokratyczne i hierarchiczne oparte na absolutnej
władzy zwierzchnika religijnego, w których wierni świeccy są pozbawieni
wpływu na wybór władz, a także kierunek działania organizacji religijnej.
Duża różnorodność cechowała również nazwy, jakie przybierały organizacje religijne. Ludzie poszukując odpowiedzi na fundamentalne pytania
dotyczące sensu i celu życia, przystępują do wspólnot religijnych, zorganizowanych wokół określonych zespołów przekonań. Wspólnoty te przybierają różne nazwy. Bez względu na nazwę mogą zostać zaliczone do prawnej
kategorii – związków wyznaniowych3.
2 W. Wysoczański, M. Pietrzak, Prawo Kościołów i związków wyznaniowych
nierzymskokatolickich w Polsce, Warszawa 1997, s. 7.
3 A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, Prawo wyznaniowe, Warszawa 2008, s. 3.
WSGE | 259
W prawie polskim pod pojęciem związek wyznaniowy należy rozumieć wspólnotę religijną zakładaną w celu wyznawania i szerzenia wiary
religijnej, posiadającą własny ustrój, doktrynę i obrzędy kultowe4.
Wśród związków wyznaniowych wyróżniane są kościoły. Termin ,,kościół” stosowany jest zazwyczaj przez te związki wyznaniowe, które opierają się na doktrynie chrześcijańskiej. Jednak zdarzają się wyjątki. Występują
grupy religijne posiadające w nazwie słowo ,,kościół”, ale w swojej działalności nie odwołują się do tradycji chrześcijańskiej, np. Polski Kościół
Słowiański, Rodzimy Kościół Polski5. Wyróżnienie ,,kościołów” spośród
innych związków wyznaniowych nie wywołuje żadnych konsekwencji
prawnych, ponieważ brak jest w prawie polskim unormowań, które byłyby
przewidziane w stosunku do innych związków wyznaniowych. W obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej znajduje się zapis dotyczący
konkretnie Kościoła katolickiego6. Jednak nie jest to forma uprzywilejowania tego Kościoła, a jedynie wskazuje na wyjątkową pozycję Stolicy Apostolskiej na gruncie prawa międzynarodowego.
Spośród nowych ruchów religijnych opinię publiczną szczególnie interesują te, których wierzenia i praktyki budzą największe społeczne kontrowersje. Ponadto ich doktryny zostały uznane przez władze państwowe
za sprzeczne z przepisami ustaw chroniących bezpieczeństwo publiczne,
porządek, zdrowie, moralność publiczną oraz podstawowe prawa i wolności obywatelskie. Ruch religijny można zdefiniować jako względnie trwałe
zbiorowe działanie spontaniczne ludzi, zmierzające do urzeczywistnienia
określonych wartości religijnych7.
Określenie „nowe ruchy religijne” jest bardziej neutralne niż „sekty”.
Termin „nowe” wskazuje nie tylko, że pojawiły się w obecnej postaci po
II wojnie światowej, ale także dlatego, że jawią się jako alternatywa wobec religii oficjalnych i instytucjonalnych oraz dominującej kultury. Termin „religijne” występuje dlatego, ponieważ zwolennicy wspomnianych
ruchów twierdzą, że ukazują wizję rzeczywistości religijnej czy sakralnej
bądź drogę do osiągnięcia innych celów, np. takich jak poznanie transcendentne, oświecenie duchowe lub autorealizacja albo też pozwalają swoim
4 Art. 2 n. 1, Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U. 1989 nr
29 poz. 155, tekst jednolity Dz. U. 2005 nr 231 poz. 1965.
5 A. Mezglewski, H. Misztal, P. Stanisz, dz. cyt., s. 4.
6 ,,Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają
umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy - Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 roku, Dz. U. 1997 nr 78 poz. 483.
7 J. Sztumski, Sekty i związki wyznaniowe. Studia wybranych ugrupowań
religijnych, Kielce 2000, s. 9.
260 | WSGE
członkom znaleźć odpowiedź na podstawowe pytania8.
Zdefiniowanie pojęcia ,,sekta” jest wyjątkowo trudne. W Polsce na
gruncie prawa pozytywnego pojęcie sekty nie istnieje. W prawodawstwie
nie stosuje się terminu „sekta”. Ustawodawca polski w żadnym z obowiązujących aktów prawnych nie podał znaczenia tego terminu, nie dokonał
wykładni autentycznej. Podjęto jednak próbę zdefiniowania sekty kryminogennej. A mianowicie ,,jest to zespół ludzi powiązanych ze sobą wspólnym, z reguły uformowanym przez nich, światopoglądem oraz stałymi
bądź okresowymi formami kultowymi, pseudokultowymi oraz organizacyjnymi, zaś cele działania tego zespołu bądź formy realizacji wynikające
z ich światopoglądu, zachowań kultowych lub pseudokultowych, nie są
uznane przez państwo oraz są sprzeczne z prawem lub z zasadami współżycia społecznego”9.
Sekta (od łac. secta – kierunek, droga, postępowanie, zasady, stronnictwo, nauka, od sequi – iść za kimś, postępować, towarzyszyć lub seco,
secare – odcinać, odrąbywać, odcinać się od czegoś)10 - grupa społeczna
izolująca się od reszty społeczeństwa, mająca własną hierarchię wartości,
zespół norm zachowania się, silnie akcentująca rolę przywódcy11. Sektę
charakteryzuje zespół wybranych cech, które często uznawane są za negatywne przez oficjalne instytucje państwowe lub religijne, m.in. autorytarne sprawowanie władzy przez przywódcę sekty, traktowanie członków
sekty w sposób instrumentalny przez jej kierownictwo, łączenie celów
politycznych i ekonomicznych (czerpanie korzyści materialnych z działalności sekty przez wybrane osoby lub grupy osób) z celami religijnymi
lub parareligijnymi, brak samokrytycyzmu, dążenie do uniezależnienia się
od uznawanych przez społeczeństwo czynników kontroli (np. rodzina lub
media)12.
Tak naprawdę nie ma większego znaczenia, co będzie określane jako sekta, a co jako ,,nie-sekta”. Usystematyzowanie pojęciowe nie doprowadzi
8 F. Arinze, Sekty i nowe ruchy religijne jako problem duszpasterski, L’Osservatore
Romano, wyd. polskie, nr 7 (134) 1991, s. 12.
9 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (dalej cyt. MSWiA),
Międzyresortowy Zespół do Spraw Nowych Ruchów Religijnych, Raport
o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, Warszawa
2000, s. 14.
10 Słownik łacińsko – polski, red. K. Kumanieckiego, Warszawa 1957, s. 450.
11 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczaka, Warszawa 1981, t. 3, s. 193; M.
Sitek, B. Dobrańska, Polsko- angielski mini leksykon zagadnień Unii Europejskiej,
Józefów 2009, s. 40.
12 Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, red. B. Kaczorowski, Warszawa, 2004,
t. 7, s. 483.
WSGE | 261
do rozwiązania problemu. Pojawia się nawet niebezpieczeństwo, że jeśli
jakąś grupę będzie się określać jako sektę, może się to skończyć rozprawą
sądową o zniesławienie. Słowo ,,sekta” posiada bowiem w mowie potocznej pejoratywne znaczenie, negatywne zabarwienie emocjonalne.
Należy stwierdzić, że dla przeciętnego człowieka nie ma żadnego znaczenia, czy daną grupę można nazwać sektą, czy też nie. Jeśli stanowi ona
zagrożenie, to określenie jej tą nazwą nic nie zmieni.
Światopoglądy propagowane przez sekty są niekiedy dziwne i niebezpieczne, innym zaś razem oryginalne i inspirujące dla poszukiwań intelektualno – duchowych, wchodząc w lukę ludzkich pytań i oczekiwań. Jednak
trzeba stwierdzić, że nie wszystkie nowe ruchy religijne są destruktywne
i całkiem złe. Sektę można spotkać na gruncie każdej religii, a także na
płaszczyźnie niewiary, czy to ateizmu, czy liberalizmu współczesnej kultury13. Słowo ,,sekta” często jest zastępowane wspomnianym określeniem
- ,,nowy ruch religijny”. Na pewno wiąże się to z pewną delikatnością, aby
żadnej grupy religijnej nie urazić. Jednak w swojej strukturze, funkcjonowaniu, ideologii grupy te zawierają elementy charakterystyczne dla sekty.
Z jednej strony są natury teologicznej, dotyczą kultu, objawienia, światopoglądu. Z drugiej zaś, posiadają wymiar socjologiczny, czyli swoistą strukturę, metody przekazu istotnych treści, stosunek do autorytetów, wartości,
kultury, a także do innych grup społecznych i w ogóle społeczeństwa14.
Dokument wydany przez Stolicę Apostolską precyzuje to następująco:
,,słowo „sekta” zdaje się odnosić w sposób bardziej bezpośredni do małej
grupy, która odłączyła się od większej społeczności religijnej, najczęściej
chrześcijańskiej i której wierzenia oraz praktyki uważane są za odchylenie”15. W środowiskach nastawionych bardziej ekumenicznie słowo „sekta”
używane jest w odniesieniu do grup skrajnych i agresywnych. W zachodniej Europie zaś termin ten budzi skojarzenia negatywne.
2. Atrakcyjność ,,obcych” religii dla Europejczyków
W XX i XXI wieku pojawiły się kolejne fale migracji oraz powstające
dzięki nim nowe wspólnoty religijne w Europie. Ułatwiły one Europejczykom odkrycie obcych zwyczajów religijnych. Islam, buddyzm oraz hinduizm towarzyszyły imigrantom, których wierzenia nadawały sens ich
13 A. Posacki, Wprowadzenie w tematykę sekt i kultów, ,,Drogami Sekt i Kultów”,
Kraków 1999, n. 1, s. 2.
14 T. Alexiewicz, J. Maruchin, Wiara w pigułce, czyli sekty, Poznań 1999, s. 7.
15 F. Arinze, dz. cyt., s. 12.
262 | WSGE
tożsamości. Grupy te stopniowo przystosowały się do funkcjonowania
w nowych warunkach, a w końcu zaczęły pociągać swoją odmiennością
ludzi żyjących w zasięgu cywilizacji zachodniej, która zawsze kojarzona
była z chrześcijaństwem.
Jednym ze źródeł atrakcyjności kultury Wschodu w Europie jest wyłom, jakiego dokonał darwinizm. Głównie dotyczy to ludzi żyjących w XIX
wieku. Zaskoczone chrześcijaństwo uległo osłabieniu. W takiej kryzysowej
sytuacji filozofie hinduistyczne i buddyjskie, które głoszą możliwość rozwoju osoby w kolejnych reinkarnacjach były odbierane jako interpretacja
nowej teorii ewolucjonizmu16. Ludzie zafascynowani religiami Wschodu
zaczęli wychodzić ze swoimi przekonaniami na zewnątrz i propagować
nowy nurt wśród społeczności zachodniej. Pokazywali nowe podejście do
religii już nie dogmatyczne, lecz synkretyczne, pozbawione ograniczeń,
które skupiało się jedynie na woli swobodnych poszukiwań w dziedzinie
duchowości. Takie podejście przyczyniło się m.in. do powstania bardzo
popularnego w Europie New Age, a także wielu nowych ruchów religijnych
i rozwijających się sekt.
Wskutek kryzysu religijnego, zapotrzebowania w dziedzinie duchowości, a także fascynacji innością zaczął rozwijać się na kontynencie europejskim islam. Trzeba nadmienić, że bardzo duży wpływ na rozwój tej religii
w Europie miała i ma nadal migracja z krajów muzułmańskich. Wyznawcy
islamu charakteryzują się wiernością tradycji muzułmańskiej, a co za tym
idzie zasadom życia opartego na religii. W przypadku islamu nie istnieje rozróżnienie pomiędzy zasadami życia religijnymi a świeckimi. Postępowanie muzułmanów zawsze jest podyktowane względami religijnymi.
Do cech rodzin muzułmańskich należy wielodzietność oraz nieuleganie
asymilacji z otoczeniem, co sprawia, że stanowią społeczność zauważalną
i wyróżniającą się w środowiskach europejskich.
Taka zdecydowana postawa rodzimych wyznawców islamu sprawia,
że mahometanizm staje się atrakcyjną propozycją duchowości w dobie
kryzysu religijnego na kontynencie europejskim.
3. Atrakcyjność nowych ruchów religijnych i sekt dla
Europejczyków
Zjawisko nowych ruchów religijnych i sekt jest najbardziej powszechne w państwach Europy Zachodniej oraz USA. Przyczyn ich atrakcyjności
16 N. Luca, Sekty, Warszawa 2005, s. 41.
WSGE | 263
jest wiele. Najczęściej wyznawcami odmiennych kultów są osoby zagubione, osamotnione, z zaburzeniami psychicznymi, poważnymi problemami
emocjonalnymi lub po ciężkich, tragicznych przeżyciach. Nowe ruchy religijne, a szczególnie sekty reklamują się jako ,,jedyne rozwiązanie” problemów osobistych i społecznych, prawdziwe poznanie prawdy o sobie
i świecie (wschodnie ruchy samoświadomości, jogi i medytacji np. Haare
Kriszna, Kościół Scientologiczny). Proponują bardzo uproszczone rozwiązania wszystkich najtrudniejszych problemów, uzdrowienie ze wszystkich
chorób i szczęście bez cierpienia już tu, na ziemi. Oferują ciepło, opiekę,
wsparcie w niewielkich i silnych wspólnotach, wspólny cel, koleżeństwo.
Okazują uwagę każdej osobie. Stwarzają ,,pewne” warunki ochrony i bezpieczeństwa, szczególnie w sytuacjach krytycznych. Obejmują resocjalizacją osoby zepchnięte na ,,margines społeczny” (np. rozwiedzionych czy
emigrantów).
W złożonych i trudnych sytuacjach ludzie stawiają pytania i szukają
rozwiązań. Sekty dają proste, gotowe odpowiedzi. Proponują grupę, która
często zastępuje osobę w myśleniu17. Wiele osób uważa, że straciło kontakt
z sobą, z innymi, z kulturą i otoczeniem. Zostali zranieni przez ludzi i instytucje, czują się wykluczeni. Mają poczucie rozbicia. Pragną uleczenia
zarówno duchowego, jak i cielesnego. Sekty proponują uzdrowienie, satysfakcjonujące przeżycia religijne, dostosowanie do sytuacji życiowej.
Reklamują się jako odkrywcy zagubionej czy nowo objawionej prawdy,
znawcy psychiki i duchowości człowieka. Posługują się przy tym fałszywymi autorytetami, pseudonaukowymi teoriami i mitami. Prezentują się
często (dla ukrycia swych prawdziwych celów) jako grupy i organizacje
chrześcijańskie, dobroczynne, terapeutyczne, czy naukowe.
Wielokrotnie nowe ruchy religijne, a szczególnie sekty przedstawiają
świat jako opanowany przez grzech, zło, szatana i skazany na zagładę. Jedynymi ,,sprawiedliwymi”, którzy będą ocaleni, są członkowie danej grupy.
Tylko oni będą uratowani.
4. Niebezpieczeństwa wynikające z przynależności do nowych
ruchów religijnych i sekt
Upadek komunizmu przyniósł w efekcie straszliwą destabilizację
w Europie. Nastąpił rozpad struktur cywilizacji, która chciała jeszcze trzy17 Raport Watykański, Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie,
L’Osservatore Romano, wyd. polskie, nr 5 (79) 1986, s. 8.
264 | WSGE
mać swoją agonię w ukryciu. Polityczny podział świata umożliwiał precyzyjne utożsamianie dobra i zła, co mogło stwarzać różne utopie i scalać
społeczeństwa. Bez wrogów, jako punktów odniesienia, społeczeństwa
poczuły się bezradne. Prawdy, która stała się całkowicie względna, odtąd
poszukiwać musi każdy z osobna. Już nie można sobie wyobrażać, że jest
ona prawdziwa dla wszystkich. Nagle okazało się, że polityka została pozbawiona koncepcji. Stała się niepewna swoich własnych kategorii i zastąpiono ją żarliwymi przejawami współczesnej religijności18. Najbardziej
upolitycznione ruchy drugiej połowy XX wieku, niezależnie od tego, czy
wywodzą się z Indii, Japonii, Korei dostrzegły w Europie Wschodniej nowe
tereny działalności.
Upadek muru berlińskiego pociągnął za sobą konsekwencje nie tylko wobec krajów, w których panował komunizm, ale dał się także odczuć
w krajach kapitalistycznych. W tej sytuacji, ponieważ zabrakło dyskursu
mogącego zmobilizować społeczeństwa i przygotować je na nową rzeczywistość, zaczęły mnożyć się nowe ruchy religijne. Wykorzystały one
okoliczności i stały się pewnego rodzaju odskocznią, środkiem znieczulającym. Środkiem, który pozornie pomagał ludziom zagubionym w odnalezieniu się w nowych warunkach. Nowe ruchy religijne przywracały uporządkowaną wizję świata, wyznaczając punkty odniesień i w ten sposób
pomagały uciec od otaczającego chaosu. Niektóre próbują zbudować przyszłość, uczestnicząc w rozwoju całego społeczeństwa, inne zaś z uporem
powracają do przeszłości. Grupy te wykorzystują kryzys w celu wskazania
rozbitym społecznościom nowego przeciwnika i zmobilizowania przeciw
niemu.
Rozwój i mnogość nowych ruchów religijnych bardzo utrudnia identyfikację grup społecznie nieprzystosowanych. Odpowiadają one bardzo
zróżnicowanym potrzebom i w różny sposób zaznaczają swój dystans wobec społeczeństwa. Niektóre wywodzą się z kontrkultury19 i chciałyby się
zdystansować od społeczeństwa, inne zaś przeciwnie, wydają się być wierną kopią nowoczesności. Właśnie one bywają czasami uważane za najgroźniejsze. Jakkolwiek grupy te mogą być szkodliwe dla swoich członków, to
trzeba przyznać, że nowoczesne społeczeństwo samo pozbawia jednostkę
wszelkich stałych punktów odniesienia. Sprawia, że niekiedy tak ją osłabia,
18 P. Michel, Religion et démocratie: nouvelles situations, nouvelles approaches,
[w:] P. Michel, Religion et Démocratie,Paris 1997, s. 17.
19 Kontrkultura- ruch społeczny, kwestionujący podstawowe normy, wartości
i sposoby komunikowania współczesnej kultury masowej, odrzucający rozwiązania tradycyjne w imię wolności, tolerancji, nieskrępowanej twórczości.
WSGE | 265
że łatwo popada w skrajności20.
Należy stwierdzić, że nowoczesne społeczeństwa charakteryzują się
pewnym wypaczeniem, a jest nim indywidualizm. Na jednostce ciąży coraz większa odpowiedzialność i nieustannie jest ona zmuszana do podejmowania wciąż nowych decyzji oraz wyborów. Osoba odczuwa na sobie
presję społeczeństwa i narastające obciążenie psychiczne. W takim momencie niekiedy pojawia się propozycja zdania się na jakąś grupę, w której
znajdzie oparcie, zrozumienie. Wówczas może uwolnić się od odpowiedzialności i od popełnianych błędów. Jednak takie postępowanie może
mieć jak najgorsze skutki dla danej osoby i jej rodziny. Rzutować będzie na
stan jej zdrowia oraz mieć konsekwencje dla niezależności ekonomicznej,
jeżeli powierzy zarządzanie swoimi dochodami wspólnocie, która je wykorzysta do swoich celów21. Dlatego że na jednostce spoczywa zbyt dużo odpowiedzialności, różne grupy religijne proponują pewne rozwiązania, aby
,,ulżyć”. Niezależnie od rodzaju grupy, czy stopnia jej uznania, większość
z nich ma wspólną cechę – podsuwają osobie metodę skupienia się na samej sobie. Głównym powodem atrakcyjności nowych ruchów religijnych
i sekt jest zainteresowanie okazywane każdemu człowiekowi oraz propozycja pracy nad sobą. Różne techniki mają pomóc jednostce osiągnąć jak
największą korzyść ze swojego ziemskiego życia. Wszystkie nurty religijne,
od najbardziej zinstytucjonalizowanych po najbardziej podejrzane, usiłują
wypracować metody, mogące rozwiązywać problemy, które napotykają ich
adepci w codziennym życiu.
Największe powodzenie, a zarazem najwięcej zastrzeżeń budzi charyzmat uzdrawiania, który jest propagowany szczególnie w działalności sekt.
W tej dziedzinie wszelkie odchylenia okazują się bardzo niebezpieczne,
ponieważ dotyczą zdrowia, a nawet życia wyznawcy. Pod wpływem tego
typu grup religijnych ludzie niekiedy ciężko chorzy rezygnują z medycyny tradycyjnej i powierzają swoje zdrowie rozmaitym guru, rzekomo natchnionym przez Boga22.
Rozwiązywanie problemów współczesnego Europejczyka nie zawsze ma związek z uzdrawianiem z nieuleczalnych chorób. Często w celu
zwiększenia skuteczności wystarczy zapewnić ,,dobre samopoczucie” osobie nieusatysfakcjonowanej obecną sytuacją życiową. Zatem prowadzi się
wszelkiego rodzaju porady psychologiczne. Osoba, aby mogła odnieść
20 N. Luca, dz. cyt., s. 47.
21 Tamże, s. 48.
22 Tamże, s. 51.
266 | WSGE
sukces w życiu, ,,zrobić karierę”, powinna rozwiązać swoje problemy psychologiczne. W ten sposób ruchy i działania psychoterapeutyczne stają się
bardzo popularne, a nawet modne. To sprawia, że następuje szybki rozwój
technik psychoterapeutycznych, praktykowanych indywidualnie, w rodzinie lub w grupie. Oczekiwaniom często wychodzą naprzeciw sekty, z całym wachlarzem propozycji. Wypaczenia deontologiczne, które tam mają
miejsce, prowadzą do uzależnienia pacjenta, do dominującego wpływu
psychoterapeuty (niekiedy samego guru), do zerwania kontaktu z rodziną,
współmałżonkiem, przyjaciółmi, środowiskiem i proponują nową wizję
świata.
Mówiąc o nowych ruchach religijnych, często trzeba po prostu mieć na
myśli sekty. Członkowie sekt są zwykle nietolerancyjni, a czasem agresywni wobec inności, różnorodności. Swoją doktrynę zaś, formy kultu i religijności uważają za jedyne słuszne. Do swojej grupy starają się wciągnąć
nowych członków, skłaniając ich do porzucenia Kościoła, a nierzadko do
opuszczenia rodzin i środowiska, w którym funkcjonują.
W werbowaniu sekty wykorzystują różne instytucje: od organizacji
młodzieżowych, do szkół i gabinetów masażu, w tym również klubów psychotronicznych i kursów medycyny niekonwencjonalnej. Wykorzystują
różne czasy i miejsca, np. zloty młodzieżowe, spotkania modlitewne, a nawet pielgrzymki.
Werbunek do sekt prowadzony jest przeważnie metodami nieetycznymi. Zwykle wobec nowego adepta stosuje się manipulację, aby ukryć
prawdziwy cel zainteresowania nim. Aranżuje się ,,przypadkowe” spotkanie, okazuje ,,bezinteresowną” miłość, a członków sekty przedstawia
jako wspaniałych i wyjątkowo dobrych ludzi. Ta pozorna bezinteresowność, ,,bombardowanie miłością”, okazywanie pomocy psychicznej (kursy rozwoju osobowości) i materialnej (bezpłatne posiłki) są natychmiast
wycofywane w razie braku posłuszeństwa. Kandydat do sekty poddawany
jest ukrytej indoktrynacji przy zastosowaniu różnych metod manipulacji,
hipnozy, a nawet działaniu narkotyków. W literaturze przedmiotu często
określa się to ,,praniem mózgu”. Przywódcy próbują różnymi sposobami
przejąć kontrolę nad sposobem postępowania nowego członka, także nad
jego sposobem myślenia.
Forma nakazów i zakazów wpływa na poczucie dyscypliny oraz porządku w sektach. Wiele osób, zwłaszcza młodych, jest niezadowolonych
i rozczarowanych rodzajem wymagań, jakie główne religie czy Kościoły
narzucają swoim wyznawcom. Natomiast gotowi są oni odpowiedzieć na
WSGE | 267
zaproszenie grupy oferującej wyraźne normy, wysuwającej bezkompromisowe żądania. Różnego rodzaju kodeksy zasad regulują życie poszczególnych sekt. Przestrzeganie ich jest sprawdzianem posłuszeństwa członków,
zaś treść w nich zawarta wielokrotnie stanowi element manipulacji osobami23.
W nauczaniu sekt pojawiają się różne półprawdy i kłamstwa. Terminy chrześcijańskie utożsamiane są między innymi z hinduskimi (miłość,
prawda, oświecenie, światłość). Podobnie zestawia się różnych guru i hinduskich duchowych ,,mistrzów” medytacji zen i jogi z bohaterami biblijnymi oraz z katolickimi świętymi. Mistyczne doświadczenia świętych Kościoła utożsamiane są z hipnozą, euforią narkotyczną, czy doświadczeniami
joginów. Mitologia przedstawiana jest jako ,,źródło mądrości”. Werbując
nowych członków, sekty posługują się oczernianiem innych grup religijnych. Używa się też pochlebstwa, obietnic, a niekiedy nawet zastraszania.
Wszystkie te zabiegi mają na celu ukształtowanie adepta wedle wymagań
przywódcy grupy.
Skutkiem indoktrynacji w sekcie najczęściej jest zatrzymanie albo
wręcz cofnięcie się w rozwoju osobowościowym. Prowadzi to aż do poziomu niezaspokojonego i zagubionego dziecka (pomimo dojrzałego wieku), które jest gotowe na wszystko, aby tylko otrzymać uznanie, akceptację
i poczucie bezpieczeństwa od guru oraz współbraci. Wszystkie relacje zewnętrzne, nawet z najbliższą rodziną są pod kontrolą (często nakazuje się
je zerwać), aby nikt poza sektą nie miał wpływu na jej członka. Członek
takiej grupy jest często nieprzystosowany do normalnego życia w społeczeństwie, gdyż boi się zagłady i potępienia wraz z grzesznym światem.
Dlatego tak trudno mu opuścić sektę, która zapewnia o swym wybraniu
(i to wyłącznym) potrzebnym do zbawienia. W przypadku opuszczenia
sekty, rodzą się lęki przed ludźmi, nieufność, wrogość i stany depresyjne.
Pojawia się ponadto problem związany z odnalezieniem się i funkcjonowaniem w normalnym środowisku.
Psychologowie w wielu publikacjach wskazują, że efektem uczestnictwa w niektórych ruchach religijnych oraz parareligijnych jest destrukcja
osobowości, która pojawia się w miejsce rozwoju. Polega ona na zniszczeniu dotychczasowych cech osoby oraz jej roli w rodzinie i społeczeństwie.
Symptomem destrukcji może być nagła zmiana wyznawanych przez osobę
23 R. Dębiński, Funkcjonowanie sekt a bezpieczeństwo państwa i obywateli, [w:]
Bezpieczeństwo dużych i średnich aglomeracji z perspektywy europejskiej, red. M.
Lisieckiego i B. Sitka, Józefów 2011, s. 195.
268 | WSGE
wartości, obniżenie elastyczności umysłowej, posługiwanie się ustalonymi
stereotypami reakcji psychicznych24.
Zagrożenia związane z destrukcją osobowości nabierają szczególnie
dramatycznej wymowy w odniesieniu do najbardziej drastycznych – mających miejsce w latach 90. XX wieku we Francji, Szwajcarii, USA, Ukrainie – przypadków zbiorowych samobójstw oraz zabójstw wyznawców
tzw. sekt apokaliptycznych. Rezultaty te osiągane są stosowaniem metod
i technik psychologicznych, parapsychologicznych, socjologicznych oraz
farmakologicznych, opartych na najnowszych zdobyczach wiedzy medycznej, a także socjotechniki. Techniki te budzą kontrowersje co do ich
zgodności z obowiązującym prawem i zasadami określającymi tolerancję
w zakresie wolności sumienia, religii, światopoglądu oraz zrzeszania.
Wśród najbardziej znanych wydarzeń tego typu na świecie można wymienić25:
• 18 listopada 1978 roku w Jonestown w Gujanie ponad 900 członków
Świątyni Ludu Jima Jonesa popełniło zbiorowe samobójstwo, wypijając napój z cyjankiem potasu podczas makabrycznej ceremonii; niektórzy z nich
zostali zastrzeleni (w tym małe dzieci);
• w 1993 roku członkowie ukraińskiej sekty „Białe Bractwo” usiłowali
popełnić masowe samobójstwo; tragedii dało się jednak zapobiec dzięki
interwencji milicji, która w listopadzie tego roku zatrzymała przywódców
tej sekty wraz z 700 wyznawcami i zwolennikami, którzy byli całkowicie
przygotowani na śmierć;
• 4 i 5 października 1994 roku jednocześnie w Kanadzie i Szwajcarii 53
wyznawców Zakonu Świątyni Słońca zginęło od broni palnej, noża i trucizny;
• 24 grudnia 1995 roku w okolicach Grenoble we Francji znaleziono
16 ciał członków Zakonu Świątyni Słońca, ułożonych w kształt gwiazdy.
W Polsce dotychczas nie odnotowano przykładów zbiorowych samobójstw na dużą skalę na tle rytualnym. Jednak znane są przypadki zabójstw,
samobójstw, uprowadzeń i innych przestępstw popełnianych w związku
z działalnością sekt26:
• w latach 1990-1992 przywódca Kościoła Zjednoczonych Chrześcijan dopuścił się szeregu przestępstw, takich jak fałszowanie dokumentów,
24 MSWiA, dz. cyt., s. 4.
25 Tamże, s. 5.
26 Tamże, s. 7.
WSGE | 269
oszustwa podatkowe i celne;
• w czerwcu 1992 roku członkini sekty „CHRISTIANIE” została skazana za uprowadzenie dwóch nieletnich dziewcząt; czyn ten miał miejsce
w związku z naczelnym przykazaniem sekty „Kto opuści matkę i ojca swego będzie podwójnie wynagrodzony”;
• w sierpniu 1993 roku zaginął 16-latek po tym, jak kontakty z „Międzynarodowym Centrum Odnowy Ludzi i Ziemi – ANTROVIS” przekonały go o ewakuacji w kosmos; według Policji bez wieści zaginęły też dwie
inne osoby związane ze stowarzyszeniem;
• w 1995 roku miały miejsce dwa grupowe samobójstwa młodych ludzi: 20-latka, 18-latka i dwóch 16-latków, obaj nieletni samobójcy mieli
twarze pomalowane na czarno i wyrysowane na czołach krzyże;
• w sierpniu 1996 r. założyciel Bractwa Zakonnego Himawantii w formie anonimów kierował pogróżki o tym, że 15 sierpnia tego roku zdetonuje ładunki wybuchowe w klasztorze na Jasnej Górze, a także rozesłał
również w formie anonimów „wyroki śmierci” osobom zajmującym się
nowymi ruchami religijnymi i sektami;
• w 1996 roku w Opolu dokonano zabójstwa 73-letniej kobiety; sprawczyni 15-letnia wnuczka związana była z subkulturą satanistów;
• w grudniu 1997 roku Sąd Rejonowy w Lubartowie skazał założyciela
sekty „NIEBO” za bezprawne przetrzymywanie 14-letniego syna; członkowie tej sekty byli ponadto wielokrotnie skazywani za inne przestępstwa;
• w 1997 roku doszło do popełnienia dwóch samobójstw uczniów
szkół średnich w Białej Podlaskiej, trzecie planowane samobójstwo udaremniono; przyczyną śmierci były praktyki satanistyczne;
• 31 marca 1998 roku skierowany został do Sądu Rejonowego w Lipnie akt oskarżenia przeciwko założycielowi Zgromadzenia Wyznaniowego
„Ruch Taoistyczny” oskarżonemu o bezprawne udzielanie uzdrowicielskich świadczeń lekarskich;
• w 1998 roku na terenie Lublina popełniła samobójstwo członkini
sekty „NIEBO” – przyczyną były nieporozumienia małżeńskie z innym
członkiem sekty;
• w marcu 1999 roku w Rudzie Śląskiej dwóch 19-latków dokonało
rytualnego zabójstwa na tle satanistycznym 19-letniej dziewczyny i 17-letniego chłopaka;
• w lipcu 1999 roku Sąd Rejonowy w Ełku wydał wyrok w sprawie
270 | WSGE
znieważenia zwłok ludzkich przez dwóch satanistów.
Są to jedynie przykładowe przejawy działalności sekt. Jednak na ich
podstawie widać zagrożenia wynikające z przynależności do niektórych
nowych ruchów religijnych i sekt. Niekiedy nie trzeba być członkiem danej grupy, aby nie czuć się bezpiecznie. Działalność sekt obejmuje swoim
zasięgiem coraz szerszy obszar. Manipulacja, która dokonuje się w tego
typu grupach, ,,chore” wyobrażenia świata, mogą sprawić, że niebezpieczeństwo będzie zagrażało nie tylko pojedynczym osobom, ale całym społecznościom, czy konkretnym państwom.
W 1996 r. Parlament Europejski wydał rezolucję ,,W sprawie ruchów
kultowych w Europie”. Uznał, że działalność grup kultowych bądź stowarzyszeń o takim charakterze jest zjawiskiem szybko rozszerzającym się,
o rosnącym zróżnicowaniu i charakterze działania. Zauważając międzynarodowy charakter pewnych ruchów kultowych, stwierdził: ,,Dostrzegając międzynarodowy charakter pewnych ruchów kultowych (...), jak
też fakt, że ruchy te angażują się w działalność niedozwoloną lub wręcz
przestępczą (...), a do takich zalicza się: znęcanie się, wykorzystywanie
seksualne, bezprawne zatrzymanie, niewolnictwo, zachęcanie do działań
agresywnych, propagowanie idei rasistowskiej, oszustwa podatkowe, nielegalny obrót pieniędzmi, przemyt broni i narkotyków, pogwałcenie prawa
do pracy, nielegalne praktyki medyczne itd. (...) - wzywa się kraje członkowskie do zagwarantowania skutecznej działalności władzy sądowniczej,
policji, współpracy międzynarodowych organów ścigania, do zaniechania
wydawania automatycznych zezwoleń i przyznawania statusu religijnego
zwłaszcza w tych przypadkach, gdzie rzekoma działalność religijna jest
osłoną procederu przestępczego”27. Była to już druga rezolucja w tej sprawie. Poprzednią Parlament Europejski uchwalił w 1984 r.
Potencjał, jakim dysponują liderzy grup religijnych wobec bezgranicznego posłuszeństwa ich członków i skali działalności, stwarza realne
zagrożenie dla bezpieczeństwa europejskiego. Działalność ekonomiczna
sekt daje im możliwość wywierania wpływu na gospodarkę, na terroryzm,
który bezpośrednio uderza w bezpieczeństwo międzynarodowe.
Niezależne nowe ruchy religijne i sekty stanowią problem zarówno
społeczny, jak i polityczny. Regulacje prawne na szczeblu krajowym, a także międzynarodowym pozwalają na częściową kontrolę sekt i zmniejszają
27 Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie ruchów kultowych w Europie
z 28 lutego 1996 r. [w:] http://forum.iskk.pl/index.php/leksykon-pojec/14-sekty
[17.02.2012].
WSGE | 271
ich wpływ na politykę. Tymczasem na szczeblu społecznym wszelkie ruchy
religijne mają zagwarantowane prawo do istnienia i każdy człowiek może
przynależeć do dowolnej grupy religijnej. Tego typu gwarancja zawarta
została w najważniejszym dokumencie w dziedzinie praw człowieka przyjętym w Rzymie, dn. 4 listopada 1950 r. w ramach Rady Europy, a mianowicie w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności:
,,1. Każda osoba ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolności uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.
2. Wolność uzewnętrzniania religii lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez prawo i są konieczne w społeczeństwie demokratycznym ze względu na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia, moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”28.
Wobec braku narzędzi do walki z destrukcyjną działalnością sekt na
poziomie społecznym, waga problemu sekt znacznie wzrasta. Niebezpieczeństwo, jakie niosą ze sobą nowe ruchy religijne i sekty, jest znacznie poważniejsze jako problem społeczny niż polityczny. Zwłaszcza, że na szczeblu społecznym zagrożenie jest dotkliwsze i bardziej realne.
Podsumowanie
Destrukcyjna rola niektórych nowych ruchów religijnych i sekt polega na tym, że stosują one wyrafinowane, głęboko nieetyczne metody oraz
techniki manipulacji. Wszystko to w celu pozyskania nowych członków,
narzucenia im określonych stereotypów reakcji psychicznych, kontroli
ich myśli, zachowania i uczuć. Jest to niewątpliwie problem na ogromną
skalę, burzący podstawowe relacje międzyludzkie w obrębie rodziny i innych grup społecznych. Założenie o całkowitym poświęceniu się dla sekty
powoduje wyłączenie jednostki ze społeczeństwa. Członkowie niektórych
nowych ruchów religijnych i sekt tracą zdrowie fizyczne i psychiczne, majątki, a czasem nawet życie. Szkodliwość społeczna, bezprawne i niejednokrotnie kryminalne zachowania członków i sympatyków nowych ruchów
religijnych i sekt znajdują swoje odzwierciedlenie w poczuciu zagrożenia
28 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, art. 9,
[w:] Prawa Człowieka, Dokumenty międzynarodowe, pod red. B. Gronowskiej, T.
Jasudowicza, C. Miki, Toruń 1996, s. 128.
272 | WSGE
ze strony Europejczyków. Poczucie to wzmocnione jest poprzez brak informacji i często bezradność organów ścigania. A wszystko w imię szeroko
pojętej demokracji. Nie oznacza to bynajmniej, że organy państwowe nie
dostrzegają zagrożeń związanych z działalnością sekt w państwach zjednoczonej Europy i nie podejmują żadnych kroków, ażeby im przeciwdziałać.
Organy państwowe jednak starają się stać na straży międzynarodowych
gwarancji wolności sumienia i religii. Działania państw nie mają na celu
oceny prawdziwości, czy słuszności głoszonych przekonań religijnych lub
światopoglądowych. Ta sfera pozostaje całkowicie poza zainteresowaniem
służb państwowych. Państwo w sprawach przekonań religijnych i światopoglądowych swoich obywateli pozostaje bezstronne.
Jednak może warto byłoby zastosować lepszą kontrolę nad nowymi
ruchami religijnymi i sektami zarówno w wymiarze krajowym, jak i międzynarodowym, przynajmniej o zasięgu regionalnym? W wyjątkowych
przypadkach może warto byłoby stosować zdecydowane działania prewencyjne oraz wprowadzać pewne ograniczenia, przewidziane przez prawo i konieczne w społeczeństwie demokratycznym ze względu na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia,
moralności lub ochronę praw i wolności innych osób29, a niekiedy samych
adeptów uwikłanych w działalność specyficznych grup religijnych?
Organy administracji państwowej zobowiązane są do zapewnienia
przestrzegania porządku prawnego w państwie prawa. Niektóre sekty będące zagrożeniem dla obywateli prowadzą działania łamiące podstawowe normy tego porządku. Wobec powyższego państwo powinno dołożyć
wszelkich starań w celu zapewnienia ochrony swoim obywatelom przed
tymi zagrożeniami30.
29 Tamże.
30 W. Pokruszyński, Bezpieczeństwo narodowe u progu XXI wieku, Journal of
Modern Science. Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne, t. 1/4/2008, Administracja
i Bezpieczeństwo, s. 7-8; B. Sitek, Bezpieczeństwo prawne. Nowy poziom
bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczpospolitej
Polskiej na tle innych państw Unii Europejskiej. Stan obecny oraz perspektywy
zmian, Józefów 2009, s. 365 in.
WSGE | 273
References
1. Alexiewicz T., Maruchin J., Wiara w pigułce, czyli sekty, Poznań 1999.
2. Antczak A., Unia Europejska, Bezpieczeństwo-Strategia-Interesy, Józefów 2011.
3. Arinze F., Sekty i nowe ruchy religijne jako problem duszpasterski, L’Osservatore Romano, wyd. polskie, nr 7 (134) 1991.
4. Dębiński R., Funkcjonowanie sekt a bezpieczeństwo państwa i obywateli, [w:] Bezpieczeństwo dużych i średnich aglomeracji z perspektywy
europejskiej, red. M. Lisieckiego i B. Sitka, Józefów 2011.
5. Luca N., Sekty, Warszawa 2005.
6. Mezglewski A., Misztal H., Stanisz P., Prawo wyznaniowe, Warszawa
2008.
7. Michel P., Religion et démocratie: nouvelles situations, nouvelles approaches, [w:] P. Michel, Religion et Démocratie, Paris 1997.
8. Pokruszyński, W. Bezpieczeństwo narodowe u progu XXI wieku, Journal of Modern Science. Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne, t. 1/4/2008,
Administracja i Bezpieczeństwo, s. 1-9.
9. Posacki A., Wprowadzenie w tematykę sekt i kultów, ,,Drogami Sekt
i Kultów”, Kraków 1999.
10. Sitek B., Bezpieczeństwo prawne. Nowy poziom bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne Rzeczpospolitej Polskiej na tle
innych państw Unii Europejskiej. Stan obecny oraz perspektywy zmian,
Józefów 2009.
11. Sitek M., Dobrzańska B., Polsko-angielski mini leksykon zagadnień Unii
Europejskiej, Józefów 2009.
12. Sztumski J., Sekty i związki wyznaniowe. Studia wybranych ugrupowań
religijnych, Kielce 2000.
13. Wysoczański W., Pietrzak M., Prawo Kościołów i związków wyznaniowych nierzymskokatolickich w Polsce, Warszawa 1997.
14. Zawisza J., Kustra S., Bezpieczeństwo województwa mazowieckiego, wyzwania i zagrożenia, w okresie powszechnej globalizacji XXI, Journal of
Modern Science. Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne, t. 3/10/2011, Bezpieczeństwo Wewnętrzne, s. 19-38.
1. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, red. B. Kaczorowski,
274 | WSGE
Warszawa, 2004, t. 7.
2. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczaka, Warszawa 1981, t. 3.
3. Słownik łacińsko – polski, red. K. Kumanieckiego, Warszawa 1957.
Ustawodawstwo:
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dn. 2 kwietnia 1997 roku, Dz.
U. 1997 nr 78 poz. 483.
2. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,
art. 9, [w:] Prawa Człowieka, Dokument międzynarodowe, pod red. B.
Gronowskiej, T. Jasudowicza, C. Miki, Toruń 1996.
3. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Międzyresortowy
Zespół do Spraw Nowych Ruchów Religijnych, Raport o niektórych
zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce, Warszawa 2000.
4. Raport Watykański, Sekty albo nowe ruchy religijne. Wyzwanie duszpasterskie, L’Osservatore Romano, wyd. polskie, nr 5 (79) 1986.
5. Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie ruchów kultowych
w Europie z 28 lutego 1996 r.[w:] http://forum.iskk.pl/index.php/leksykon-pojec/14-sekty [17.02.2012].
6. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz.U. 1989 nr
29 poz. 155, tekst jednolity Dz. U. 2005 nr 231 poz. 1965.
WSGE | 275
276 | WSGE