Wstępna wersja raportu

Komitet Badań nad Migracjami
Polskiej Akademii Nauk
Społeczne skutki najnowszej fali
wychodźstwa
Raport opracowany
przez Komitet Badań nad Migracjami PAN
wersja wstępna
Warszawa, grudzień 2013
Skład zespołu autorów
Anacka Marta (Uniwersytet Warszawski)
Brzozowski Jan (Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków)
Chałupczak Henryk (UMCS, Lublin)
Fihel Agnieszka (Uniwersytet Warszawski)
Firlit-Fesnak Grażyna (Uniwersytet Warszawski)
Heffner Krystian (Politechnika Opolska)
Garapich Michał (Roehampton University, Wielka Brytania))
Jaźwińska Ewa (Uniwersytet Warszawski)
Jończy Romuald (Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław)
Lesińska Magdalena (Uniwersytet Warszawski)
Grabowska-Lusińska Izabela (SWPS, Warszawa)
Kaczmarczyk Paweł (Uniwersytet Warszawski)
Krzyżowski Łukasz (AGH, Kraków)
Okólski Marek (SWPS, Warszawa oraz Uniwersytet Warszawski)
Praszałowicz Dorota (Uniwersytet Jagielloński)
Rauziński Robert (Politechnika Opolska)
Rokita-Poskart Diana (Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław)
Slany Krystyna (Uniwersytet Jagielloński) – przewodnicząca zespołu
Solga Brygida (Instytut Śląski, Opole) - koordynatorka
Ślusarczyk Magdalena (Uniwersytet Jagielloński)
Urbańska Sylwia (Uniwersytet Warszawski)
Struktura raportu
•
Wprowadzenie
•
Część I - Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych w latach 1989-2013
- Migracje zagraniczne przed 1 maja 2004 roku
- Migracje zagraniczne po akcesji Polski do Unii Europejskiej
- Regionalny wymiar migracji zagranicznych w Polsce
•
Część II - Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych
- Demograficzne konsekwencje migracji
- Ekonomiczne skutki migracji
- Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji
•
Część III - Migracje powrotne Polaków
- Szacunki skali powrotów po 2004 roku
- Charakterystyki społeczno-demograficzne powracających
- Reintegracja na polskim rynku pracy
- Konsekwencje migracji powrotnych
•
Część IV - Polityka migracyjna Polski
- Polska polityka migracyjna – stan obecny
- Polityka wobec migracji na poziomie regionów
- Polityka migracyjna jako element polityki społecznej w Polsce
- Rekomendacje dla różnych podmiotów, instytucji, organizacji
•
Podsumowanie
Wnioski z raportu
I. Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych
w latach 1989-2013
____________________________________________
I. 1. Migracje zagraniczne przed 1 maja 2004 r.
 Uwarunkowania migracji: niekorzystna sytuacja na rynku pracy (wysokie
bezrobocie, niewielka elastyczność i niedostosowanie strukturalne)
 Migranci należeli do grupy najsłabiej osadzonej na rynku pracy (młodzież,
absolwenci szkół) i pochodzili z obszarów dotkniętych brakiem ofert pracy
 Migranci udawali się do tradycyjnych krajów docelowych emigracji z Polski,
w których rozwinięte były sieci migracyjne
 Większość migracji przybierała formy czasowe (cyrkulacyjne) i wiązała się z
podejmowaniem prac podrzędnych w szarej strefie
Wnioski z raportu
I. Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych
w latach 1989-2013
____________________________________________
I. 2. Migracje zagraniczne po akcesji Polski
do Unii Europejskiej
 Uwarunkowania migracji: czynniki instytucjonalne, pogłębiająca się
integracja, przemiany gospodarcze; mniejsza rola tradycyjnych sieci
 Gwałtownie nasilona skala migracji (w oparciu o dane spisowe oraz dane
BAEL)
 Zarobkowy charakter wyjazdów (swobodny dostęp do rynków pracy) i
zyskujące z upływem czasu na znaczeniu emigracje osiedleńcze
 Zmiana w geografii polskich migracji
Wnioski z raportu
I. Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych
w latach 1989-2013
______________________________________________
I. 3. Regionalny wymiar migracji zagranicznych
w Polsce
 Dysfunkcje w sferze demograficznej i ekonomicznej regionu. Istotne
następstwa natury politycznej (np. zmiany w strukturze etnicznej,
opcjach narodowych, w zachowaniach wyborczych). Konsekwencje w
sferze społecznej (np. obniżona aktywność mieszkańców, niższy poziom
przedsiębiorczości) i gospodarczej (niższa stopa zatrudnienia i
bezrobocia, ograniczony dostęp do wyspecjalizowanych zasobów pracy)
 Zmieniająca się rola migracji zagranicznych w rozwoju regionów w kraju
 Znacząca rola tradycyjnych regionów emigracji, w których skutki
długotrwałych wyjazdów są najbardziej odczuwalne na płaszczyźnie
ekonomicznej i społecznej
 Duże wyzwania przed nowymi regionami odpływowymi, ukierunkowane
na diagnozowanie mobilności zagranicznej mieszkańców oraz
wyznaczanie wynikających z tej mobilności kierunków rozwoju
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych
________________________________________________________
II. 1. Demograficzne konsekwencje migracji

Wyniki NSP 2011: 2 017 tys. (5,2% ludności Polski);
PESEL i BAEL: emigracja w latach 2004-2012: 220 tys. „definitywna” oraz
1.100 tys. „czasowa”

NSP 2011: najwięcej emigrantów pochodzi z woj. śląskiego,
małopolskiego, dolnośląskiego, natomiast w stosunku do potencjału
populacyjnego: z woj. opolskiego (10,6%), podlaskiego (9,1%),
podkarpackiego (8,4%), warmińsko-mazurskiego (7,5%)

Ubytek urodzeń (np. w 2011 r. – 37,5 tys., jeśli płodność za granicą taka
sama jak w Polsce); 2004-2011 – 200 tys. (tylko Wk.Bryt., RFN i Irlandia)

Intensyfikacja procesu starzenia się populacji (2004-2012 – ponad 50%
emigrujących to osoby w wieku 18-29 lat); nie tylko „wyrwa
pokoleniowa” wśród najliczniej emigrujących, ale też trwały ubytek
wśród nadchodzących pokoleń
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych
____________________________________________________
II. 2. Ekonomiczne konsekwencje migracji
 Punkt wyjścia: hipoteza „pętli/pułapki migracyjnej” i
„migracji rozgęszczającej”
 W perspektywie krótkookresowej: stosunkowo nieduże
efekty migracji dla rynku pracy (wynagrodzenia); łagodzenie
zjawiska niedoborów pracy (bezrobocie młodych)
 W perspektywie długookresowej: neutralny charakter
zjawisk migracyjnych względem rynku pracy, jednak z
możliwością istotnych zmian strukturalnych i
modernizacyjnych
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych
____________________________________________________
II. 2. Ekonomiczne konsekwencje migracji
c.d.

Transfery pieniężne i rzeczowe (duży napływ, zarówno w sensie
absolutnym jak i relatywnym; w 2007 Polska była jednym z 10 krajów
o największym napływie; 2,5% PKB)

Ograniczony wpływ transferu dochodów migracyjnych na rozwój
regionów i kraju, ale zarazem zmniejszenie sfery ubóstwa i
dysproporcji dochodowych w skali lokalnej

Efekt fiskalny: korzystny dla budżetu centralnego (wpływy z VAT),
niekorzystny dla budżetów lokalnych (wpływy z PIT i CIT)

Selektywny odpływ kapitału ludzkiego (wysokie kwalifikacje, casus:
personel medyczny); jednak raczej nie „drenaż”, lecz „wypychanie”
(brak pracy, marnotrawstwo kwalifikacji w kraju)
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych
________________________________________________
II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji
 Przeobrażenia polskich rodzin oraz modyfikacja więzi
 Dywersyfikacja polskie rodziny co do form, struktury i jakości
relacji; fenomen rodziny transnarodowej i jej właściwości
 Rodziny transnarodowe rozbijają homogeniczny obraz idealnej
polskiej rodziny
 Dezorganizacja więzi rodzinnych (wysoki poziom rozwodów,
problemy rozpadających się związków binacjonalnych i ich
dzieci)
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych
___________________________________________________
II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji
c.d.
 Centralną pozycję w transnarodowej rodzinie zajmują kobiety
 Migracje generują problemy związane z funkcjonowaniem
polskich rodzin w krajach napływu (problematyka
wielokulturowości)
 Wyłaniają się poważne problemy emocjonalno-wychowawcze
dzieci migrantów
 Wyzwania przed systemem edukacji i prawnym (np. związane z
rozpadem związków mieszanych i decyzjami o miejscu
zamieszkania dzieci), a także związane z funkcjonowaniem
rodzin wielokulturowych
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji
zagranicznych
________________________________________________
II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji
c.d.
Migracje a kapitał ludzki  transfery społeczne, wykorzystanie
zasobów i konwersja kapitałów
 Kwalifikacje, umiejętności i kompetencje nabyte za granicą
jako kapitał migracyjny
 Transfer kapitału migracyjnego i jego wykorzystanie po
powrocie
 Wykorzystanie kapitału migracyjnego a zmiana (brak zmiany)
praktyk społecznych migrantów po powrocie
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji
zagranicznych
________________________________________________
II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji - c.d.
Wpływ najnowszej polskiej diaspory na społeczeństwo polskie

Wpływ na przestrzeń publiczną: emigracja nadal jest rodzajem
narzędzia, jakim politycy i publicyści posługują się w celu
udowodnienia danej tezy

Wpływ na politykę społeczną: z inicjatywy najnowszej polskiej
emigracji zorganizowano szereg akcji społecznych

Dyfuzja kulturowa, transfery społeczne: migranci powrotni są
potencjalnymi katalizatorami zmian kulturowo-społecznych w Polsce;
przeznaczanie transferów na konsumpcję oraz inwestycje w
nieruchomości (ziemia, dom), rzadziej w innowacyjne projekty

Pod wpływem migracji rozwija się specyficzna kultura migracyjna, w
której akceptowaną normą i drogą zawodową jest wyjazd w celach
zarobkowych
Wnioski z raportu
II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji
zagranicznych
________________________________________________
II. 4. Skutki regionalne i lokalne
 Śląsk Opolski: etniczny charakter emigracji, wyraźne skutki
ekonomiczne, demograficzne, społeczne
 Podlasie: region peryferyjny o dużych problemach
strukturalnych, duże znaczenie migracji powrotnych,
konsekwencje natury społecznej
 Małopolska: duże zróżnicowanie przestrzenne migracji,
konsumpcyjny charakter dochodów migracyjnych, duże
znaczenie migracji powrotnych
Wnioski z raportu
III. Migracje powrotne Polaków
______________________________
 Migranci powrotni - od 23% do 32% ogółu emigrantów czasowych
 Migracje powrotne okresu poakcesyjnego są w większym stopniu
powrotami porażki (return of failure) niż powrotami innowacji (return of
innovation), stopa bezrobocia wśród migrantów powrotnych jest wyższa
niż dla ogółu populacji w kraju
 Najwyższą skłonność do powrotów wykazują osoby z wykształceniem
zasadniczym zawodowym (najniższą z wykształceniem wyższym),
mieszkańcy obszarów wiejskich, powyżej 40 roku życia
 Większe prawdopodobieństwo powrotu wiąże się z pobytem w jednym
z tzw. starych krajów emigracji, natomiast w latach 2007-2011 nasiliła się
skala migracji powrotnych z Irlandii, Hiszpanii, Holandii i Wielkiej Brytanii
 Korzyści (ewentualna poprawa sytuacji demograficznej w kraju) i koszty
(wynikają z relatywnie mniej korzystnej sytuacji remigrantów na rynku
pracy)
Wnioski z raportu
IV. Polityka migracyjna Polski – rekomendacje działań
w sferze polityki państwa
______________________________
 Dotychczasowe działania (MSZ, MPiPS, MSW, Parlament)
 Potrzeba tworzenia polityki wobec migracji zagranicznych na
poziomie regionów
 Polityka migracyjna jako element polityki społecznej
 Podstawowa rekomendacja: dążenie do wykreowania spójnej i
konsekwentnej polityki migracyjnej jako ważnej polityki
publicznej państwa, która powinna uwzględniać i być
realizowana na trzech podstawowych poziomach: centralnym,
regionalnym oraz lokalnym
Wnioski z raportu
V. Podsumowanie (w przygotowaniu)
- Próba bilansu poakcesyjnych skutków
migracji
- Scenariusze dalszych przepływów
migracyjnych i ich skutków