401 staw teorii sentymentalizmu moralnego. Sam S. nie może być

SIDNEY ALGERNON
staw teorii sentymentalizmu moralnego. Sam S. nie może być wszakże uznany
za sentymentalistę, obstawał bowiem przy istnieniu obiektywnej moralności.
Podobnie jak jego wielki dziadek i słynny nauczyciel, S. był zdeklarowanym wigiem. Zarówno jego ożywiona działalność w parlamencie, jak
i projekt filozoficzno-wychowawczy, mający na celu intelektualną, etyczną
i estetyczną formację przedstawiciela nowej brytyjskiej elity władzy — wigowskiego dżentelmena (upodobanie do hellenizmu, pochwała swobodnej
debaty, obrona wolności słowa i innych swobód obywatelskich, krytyka monarchii absolutnej i zinstytucjonalizowanej religii), wymierzone były przeciw
toryzmowi i legitymizowały sytuację społeczno-polityczną powstałą w następstwie Chwalebnej Rewolucji.
WYBRANA LITERATURA
D. Carey Locke, S., and Hutcheson. Contesting Diversity in the Enlightenment and Beyond,
Cambridge 2005; S. Darwall The British Moralists and the Internal Ought: 1640–1740,
Cambridge 1995; M.B. Gill Lord S. (Anthony Ashley Cooper, 3rd Earl of S.), w: The Stanford Encyclopedia of Philosophy, red. E.N. Zalta (Fall 2011 Edition); S. Grean S.’s Philosophy of Religion and Ethics, Athens 1967; L. Jaffro Ethique de la communication et art d’écrire.
S. et les Lumières anglaises, Paris 1998; L.E. Klein S. and the Culture of Politeness: Moral
Discourse and Cultural Politics in Early Eighteenth-Century England, Cambridge 1994;
J. McAteer The Third Earl of S. (1671–1713), w: Internet Encyclopedia of Philosophy (2011);
R. Voitle The Third Earl of S., 1671–1713, Baton Rouge 1984.
J. M.
SIDNEY Algernon, angielski mąż stanu i myśliciel polityczny, przeciwnik
→absolutyzmu i zwolennik →republikanizmu. Ur. 14 lub 15 I 1623 r. w Londynie, zm. 7 XII 1683 r. tamże. Pochodził ze starej rodziny arystokratycznej
(hrabiów Leicester). W młodości towarzyszył swemu ojcu, ambasadorowi,
w misjach dyplomatycznych do Danii i Francji, w której spędził 5 lat. Od
1641 r. uczestniczył (pod komendą starszego brata) w pacyfikacji zbuntowanych Irlandczyków. Powróciwszy w 1643 r. do Anglii, zerwał z rojalistami
i walczył w wojnie domowej po stronie Parlamentu (→rewolucje angielskie),
awansując do rangi pułkownika. Od 1645 r. zasiadał w Długim Parlamencie.
W 1649 r. sprzeciwił się detronizacji i egzekucji Karola I Stuarta, ale już 10
lat później nazwał obalenie króla „najbardziej sprawiedliwym i bohaterskim
czynem, jakiego kiedykolwiek dokonano w Anglii czy gdziekolwiek indziej”.
W dobie →republiki (Commonwealth) nadal był parlamentarzystą, pozostając
w opozycji wobec →O. Cromwella, którego uważał za tyrana, pod koniec
1652 r. został nawet członkiem Rady Państwa. Kiedy w 1653 r. Cromwell pod
groźbą użycia siły rozwiązał Parlament Kadłubowy, S. wycofał się z polityki, wybierając wewnętrzną emigrację w wiejskiej posiadłości. Powrócił do
życia publicznego po śmierci Lorda Protektora, biorąc udział w poselstwie
401
SIDNEY ALGERNON
kończącym wojnę duńsko-szwedzką. →Restauracja Stuartów w 1660 r. zastała go poza granicami Anglii. Mimo pewnych wahań zachował wierność
republikańskim ideałom i pozostał na emigracji, która trwała niemal 18 lat.
Przez pewien czas oddawał się studiom w Rzymie, przeżył też kilka skrytobójczych zamachów na swoje życie. Po wybuchu II wojny angielsko-holenderskiej w 1665 r. bez powodzenia zabiegał u władz Niderlandów (Jana de
Witta), a następnie Francji (Ludwika XIV) o wsparcie planu republikańskiej
rebelii przeciw Stuartom. Napisał w tym czasie dzieło Court Maxims, które
na publikację czekało 330 lat. Resztę wygnania spędził na południu Francji,
gdzie zamierzał osiąść na stałe.
W 1677 r. przyjechał do Anglii w sprawach rodzinno-majątkowych, ale
szybko wpadł w wir działalności opozycyjnej, spiskując z Francją. Wbrew
złożonemu królowi przyrzeczeniu trzykrotnie kandydował do parlamentu,
ale dwór skutecznie zablokował jego elekcję. S. podjął współpracę z liderem
opozycji, księciem Shaftesbury, stając się jednym z najbardziej radykalnych
konspiratorów przygotowujących zbrojne powstanie. Aresztowany wraz
z towarzyszami latem 1683 r. po wykryciu spisku „Domu Zbożowego” (mającego na celu zabójstwo króla i księcia Yorku) i pod zarzutem zdrady stanu osadzony w londyńskiej Tower, jesienią stanął przed sądem. Osławiony
„wieszający sędzia” George Jeffreys skazał go na śmierć za „spiskowanie
i knucie śmierci króla”. Ponieważ oskarżenie dysponowało zeznaniami
tylko jednego świadka, a prawo wymagało dwóch, w charakterze „drugiego świadka” Jeffreys posłużył się skonfiskowanymi podczas aresztowania
S. fragmentami rękopisu Discourses Concerning Government (specjalnie na tę
okazję ukuł słynną maksymę scribere est agere). Przed egzekucją S. napisał
jeszcze własną Apologię. Krótko po zwycięstwie Chwalebnej Rewolucji został
całkowicie zrehabilitowany.
WAŻNIEJSZE PRACE
Court Maxims, Discussed and Refelled (1665–66), 1. wyd.: Cambridge 1996; Discourses
Concerning Government (1681–83), 1. wyd.: London 1698; The Apology of Algernon Sydney, in the Day of his Death (1683).
S., polityczny radykał i niezmordowany spiskowiec, którego długoletnia, zaciekła batalia z →absolutyzmem zaprowadziła w końcu pod katowski
miecz, do mniej więcej połowy XIX w. funkcjonował w angloamerykańskiej
kulturze politycznej jako mityczny heros →wigizmu i męczennik sprawy
republikańskiej, nowożytny Brutus (nota bene, jak głosi legenda, w okresie
Protektoratu S. wcielił się właśnie w rolę Brutusa w inscenizacji szekspirowskiego Juliusza Cezara, co miało stanowić polityczną prowokację wobec Cromwella). Jego ideowy wpływ na „ojców założycieli” Stanów Zjednoczonych
można porównać tylko z oddziaływaniem →J. Locke’a, a Discourses odegrały
402
SIDNEY ALGERNON
rolę podręcznika →rewolucji amerykańskiej. Wielbił to dzieło →B. Franklin,
→T. Jefferson przywoływał je jako jedno z głównych źródeł Deklaracji Niepodległości, określając je „skarbcem zasad republikańskich”; równie entuzjastyczną opinię wyrażał →J. Adams. Nie było ono jednak wznawiane drukiem od
przełomu XVIII i XIX w., a S. stopniowo popadał w zapomnienie. Renesans
studiów nad S. nastąpił w l. 80. XX w. wraz z odkryciem przez profesora Blaira Wordena (w 1978 r.) rękopisu wcześniej nieznanego dzieła Court Maxims.
Od tego czasu ukazało się wiele znakomitych publikacji naukowych, które
już bez zbędnej mitologizacji na nowo zaprezentowały postać i dorobek S. na
tle epoki, oceniając też jego wpływ na rewolucję amerykańską.
Commonwealth był w dziejach Anglii zaledwie kilkuletnim epizodem, ale
to właśnie ten okres definitywnie ukształtował polityczne przekonania S. Już
wtedy zasłynął na forum parlamentu jako jeden z najbardziej żarliwych stronników republiki, a po jej upadku przez niemal ćwierćwiecze dążył do jej przywrócenia wszelkimi możliwymi środkami. W Apologii tak scharakteryzował
swą działalność: „Od młodości starałem się bronić powszechnych praw ludzkości, praw tej ziemi i prawdziwej protestanckiej religii przeciwko zepsutym
zasadom, arbitralnej władzy i papiestwu”. Nie da się jednak ukryć, że przyłączył się do stronnictwa republikańskiego głównie z powodu osobistej sytuacji
majątkowej i politycznej ambicji. Choć pochodził ze znamienitego i zasłużonego rodu, to jako drugi syn przez całe życie znajdował się w stosunkowo kiepskiej sytuacji finansowej. Jej poprawę, a także dostęp do politycznych zaszczytów umożliwiła mu właśnie służba republice, która uzależniała awans nie od
primogenitury, lecz przede wszystkim od osobistych zasług.
Oba główne dzieła S., tj. spisane w klasycznej formie dialogów Court
Maxims oraz Discourses (to drugie, tak jak Dwa traktaty o rządzie Locke’a, powstało jako szczegółowa polemika z opublikowanym w 1680 r. Patriarchą
→R. Filmera), są gorącym wyznaniem republikańskiej wiary i bezkompromisowym, frontalnym atakiem skierowanym przeciwko →monarchii. Oba
mają także doraźny, polityczny kontekst i mocno propagandowy wydźwięk,
który sprawia, że trudno nazwać je — w przeciwieństwie do wspomnianego
dzieła Locke’a — ponadczasowymi. Jednak nie sposób traktować ich wyłącznie jako pamfletów propagandowych. Prócz odniesień do bieżącej sytuacji
politycznej i płomiennych wezwań do walki z reżimem Stuartów, mnóstwo
jest świadczących o głębokiej erudycji S. nawiązań do Biblii, klasyków greckich (do →Platona, →Arystotelesa) i rzymskich (Tacyta, Tytus Liwiusza), autorów nowożytnych (→H. Grotiusa, →N. Machiavelliego, →J. Bodina), jak
również ogólnych rozważań na temat wolności, władzy, poddaństwa itd.
Dzieła S. choć w istocie mało oryginalne, zbierają w sobie wszystkie ważniejsze wątki dotychczasowej myśli wolnościowej.
Polityczne poglądy S. ukształtowały się m.in. pod wpływem →stoicyzmu, klasycznej myśli republikańskiej i chrześcijańskiej teorii →prawa naturalnego; kluczową rolę odegrał też jego →protestantyzm. Od autorów
403
SIDNEY ALGERNON
starożytnych zaczerpnął koncepcję obywatelskiej cnoty. Dwuznaczny był
jego stosunek do Machiavellego. Z dwu najsłynniejszych dzieł Florentczyka
Rozważania stały się dlań głównym źródeł inspiracji, szczególnie w zakresie
wojowniczego etosu obywatelskiego, a do usprawiedliwiającego absolutne
rządy Księcia odnosił się z najwyższą dezaprobatą. W opozycji do twierdzeń
Filmera o „boskim uprawnieniu królów” do rządzenia i państwie jako boskim narzędziu poskramiania grzechu (Filmer szedł tu w ślady →św. Augustyna), podobnie jak Locke S. opowiadał się za istnieniem pochodzących
od Boga i rozumowo poznawalnych naturalnych uprawnień jednostki do
życia, wolności i majątku. Jednostki są z natury wolne i (wobec Boga) moralnie równe. Jako zwolennik teorii →umowy społecznej S. twierdził, że dobrowolnie zjednoczeni ludzie mają „lepszy dostęp do wygody, bezpieczeństwa
oraz obrony”. Społeczeństwo polityczne istnieje po to, aby chronić naturalną
wolność. Ma więc w tym celu suwerenne prawo do wyłonienia przedstawicielskiego rządu, a ten jest związany prawem. Odpowiedzialność rządu
przed społeczeństwem uzasadnia czynne →prawo oporu. Nadużycie władzy oznacza powrót do →stanu natury i daje prawo powołania nowego rządu. S. zdefiniował pojęcie rebelii jako „wznowienie wojny” (rebellare) przeciw
władzy, która sprzeniewierzywszy się społeczeństwu utraciła swą legitymację. Rozważając kwestię prawa oporu, sporo zaczerpnął od →hugenockich
→monarchomachów, posiłkował się również zmodyfikowaną koncepcją
sprawiedliwej wojny w obronie praw naturalnych autorstwa Grotiusa. Jedną
z kluczowych przesłanek sprzeciwu wobec absolutyzmu była dla S. wolność
wyznania, wzywał zatem do walki z prześladowaniami religijnymi i państwowym Kościołem. Całkowicie obcy był mu →erastianizm głoszony wówczas zwłaszcza przez →T. Hobbesa, a realizowany przez Stuartów.
W istocie S. był przede wszystkim wojującym antymonarchistą. Pisał: „Tak
jak śmierć jest największym złem, które może spotkać człowieka, monarchia
jest największym złem, które może spotkać naród”. Oskarżał monarchów
o rządy we własnym interesie, ograniczanie wolności i sprzyjanie moralnemu zepsuciu poddanych dla łatwiejszego ich zniewolenia. Strach, podłość,
chciwość i głupota — oto czym żywi się absolutyzm. Nic więc dziwnego, że
S. dopuszczał wszelkie możliwe środki ratunkowe (z →rewolucją i →tyranobójstwem włącznie) prowadzące do restytucji rządów republikańskich.
S. nie był natomiast wyrafinowanym teoretykiem ustroju republikańskiego. Jego rozważania w niczym nie przypominają konstytucyjnego →mechanicyzmu, jaki prezentował współczesny mu →J. Harrington; mają raczej charakter moralizatorski, bliższy purytańskiej refleksji →J. Miltona. Republika
nie jest dla S. perfekcyjnie nastrojoną i wyważoną machiną, która dobrymi
prawami kształtuje z natury ciążących ku złu ludzi, lecz wyidealizowaną
wspólnotą zbudowaną na jakości charakterów tworzących ją jednostek. Republika naturalnie sprzyja cnocie obywatelskiej i indywidualnemu samodoskonaleniu, zapewniając dzięki temu wspólne dobro i potęgę polityczną
404
SIENKIEWICZ KAROL
państwa. Ponadto jest ona ustrojem najlepiej stworzonym do prowadzenia
wojen zaborczych (inspirowana myślą Machiavellego wojowniczość to jeden
z najbardziej charakterystycznych rysów politycznej refleksji S.).
S. nieznośnie idealizował czasy Commonwealthu, twierdząc, że w ciągu zaledwie kilku lat jej istnienia „dobra dyscyplina oraz słuszna zachęta dawana
tym, którzy czynili dobrze, wytworzyły więcej przykładów czystej, zupełnej, nie ulegającej zepsuciu i niezwyciężonej cnoty, niż było ich kiedykolwiek
w Rzymie czy Grecji”. Utrzymywał, że to właśnie dzięki zaletom charakteru
przywódców Anglia odniosła wówczas wyjątkowe sukcesy militarne na arenie międzynarodowej. Jego republikanizm miał zresztą silnie arystokratyczny rys. To od nielicznych, wybitnie rozumnych i cnotliwych jednostek (wśród
których widział samego siebie) oczekiwał odbudowy republiki i sprawowania w niej rządów. S. nie był zwolennikiem mieszanej formy ustroju (choć
sporo o niej pisał), jego ideałem ustrojowym były raczej rządy jednoizbowego parlamentu, w którym mieli zasiadać najlepsi spośród obywateli.
WYBRANA LITERATURA
J. Carswell The Porcupine: The Life of A.S., London 1989; J. Conniff Reason and History
in Early Whig Thought: The Case of A.S., „Journal of the History of Ideas” 1982, t. 43;
A.C. Houston A.S. and the Republican Heritage in England and America, Princeton 1991;
J.G.A. Pocock England’s Cato: The Virtues and Fortunes of A.S., „The Historical Journal”
1994, t. 37; Z. Rau Zapomniana wolność. W poszukiwaniu historycznych podstaw liberalizmu, Warszawa 2008; C. Robbins A.S.’s Discourses Concerning Government: Textbook of
Revolution, „The William and Mary Quarterly” 1947, t. 4; J. Scott A.S. and the English
Republic, 1623–1677, Cambridge 1988; idem, A.S. and the Restoration Crisis, 1677–1683,
Cambridge 1991; idem, A.S. (1623–1683), w: Oxford Dictionary of National Biography,
Oxford 2004; B. Worden The Commonwealth Kidney of A.S., „The Journal of British Studies” 1985, t. 24.
J. M.
SIENKIEWICZ Karol, pseud. Karol z Kalinówki, polski pisarz i działacz polityczny, poeta i tłumacz, współtwórca Biblioteki Polskiej w Paryżu.
Ur. 20 I 1793 r. w Kalinówce na Wołyniu, zm. 7 II 1860 r. w Paryżu. Był synem
średniozamożnego szlachcica, początkowo kształcił się u księży bazylianów
w Humaniu, następnie w Winnicy, a w l. 1810–1812 w Liceum Wołyńskim
(Krzemienieckim), po którego ukończeniu i śmierci jego założyciela, Tadeusza Czackiego (1765–1813), został sekretarzem jego następcy (1813–1816).
Należał do Towarzystwa Młodzianów Gimnazjum Wołyńskiego i Klubu
Piśmienniczego, zyskując uznanie w tych środowiskach próbami poetyckimi utrzymanymi w konwencji klasycystycznej, choć niepozbawionymi
elementów preromantycznych. Jego dokonaniami zainteresował się książę
→A.J. Czartoryski, który wysłał S. za granicę w latach 1817–1818 (do Szwajcarii, Włoch, Niemiec) i 1819–1822 (odbył studia bibliotekarskie w Paryżu, był
405