elektroniczne archiwa instytucjonalne jako skarbce kultury i myśli

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Maria Anna Jankowska
University of Idaho, University Library
USA
e-mail: [email protected]
ELEKTRONICZNE ARCHIWA INSTYTUCJONALNE JAKO
SKARBCE KULTURY I MYŚLI AKADEMICKIEJ
[INSTITUTIONAL REPOSITORIES AS CULTURAL AND INTELLECTUAL TREASURES]
Abstrakt: Nowe technologie wykorzystywane dla celów informacji i komunikacji naukowej wpłynęły nie tylko na
zmianę zakresu usług, działań i formatów kolekcji w amerykańskich bibliotekach akademickich ale także spowodowały dynamiczny rozwój uczelnianych archiwów elektronicznych, institutional repositories. Przedstawiono genezę, koncepcje i zadania archiwów instytucjonalnych jako skarbców kultury i myśli akademickiej.
AMERYKAŃSKIE AKADEMICKIE KOLEKCJE CYFROWE – BIBLIOTEKI AKADEMICKIE – INFORMACYJNE SKARBCE
KULTURY – KOMUNIKACJA NAUKOWA – USA
Abstract: New information and communication technologies have not only influenced the development of libraries’ services, operations and formats of collections in American academic libraries but also have impacted creation of the institutional repositories. This article presents the background, history and roles of institutional repositories as treasures of cultural and intellectual life of academia.
AMERICAN ACADEMIC LIBRARIES – CULTURAL TREASURES – INSTITUTIONAL DEPOSITORIES – SCHOLARLY
COMMUNICATION – USA
*
*
*
Wprowadzenie
Współczesne technologie informacyjno-komunikacyjne wpłynęły na zmiany usług, operatywność działania
i formaty kolekcji bibliotek akademickich. Książki elektroniczne, pełnotekstowe elektroniczne czasopisma naukowe, bibliograficzne i pełnotekstowe elektroniczne bazy danych oraz kolekcje multimedialne są obecnie stałymi komponentami zbiorów akademickich. Drastycznie rosnące ceny opartych na World Wide Web elektronicznych, komercyjnych zasobów informacyjnych sprowokowały środowisko akademickie do masowego ich bojkotowania i wykreowania nowego modelu komunikacji – „open access”– czyli wolnego dostępu do komunikacji
i informacji naukowej. W amerykańskim uniwersyteckim świecie nauki zarysował się wyraźny trend w kierunku
tworzenia „institutional depositories” zawierających naukowe elektroniczne teksty, raporty z wyników badań
naukowych, artykuły samodzielnie udostępniane przez autorów, naukowe bazy danych, materiały do nauczania
studentów, naukowe dokumenty zawierające wiedzę wygenerowaną w danej instytucji naukowej, historie i tra-
7
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
dycje kulturowe tej instytucji. Autorka oprócz prezentacji koncepcji i genezy uniwersyteckich kolekcji cyfrowych zastanawia się nad ich funkcjami jako skarbnicami kultury i myśli intelektualnej.
Zmiany w systemie komunikacji naukowej
Wyniki aktywności naukowej i badawczej wymagają formalnych jak i nieformalnych sposobów komunikacji pomiędzy środowiskami naukowymi i specjalistami. Dzielenie się rezultatami badań, które wpływają na generowanie ocen i opinii środowiska naukowego stanowi ważny element komunikacji naukowej. Sposób, tempo,
rodzaje i formaty komunikacji naukowej odgrywają istotna rolę w procesie postępu naukowego. Tradycyjnym
i sprawdzonym sposobem formalnej komunikacji naukowej są publikacje naukowe, w których do wiadomości
publicznej podawane są wyniki prowadzonych badan. Artykuły publikowane w recenzowanych przez specjalistów czasopismach naukowych oraz referaty wygłoszone na konferencjach naukowych uzyskały najwyższa ocenę i uznanie środowisk naukowych jako sprawdzone nośniki komunikacji naukowej. Struktura komunikacji naukowej szeroko opisywana przez Garvey i Griffith [Garvey, Griffith 1972] słynie z doskonałej organizacji,
w której istotną rolę odgrywają nie tylko autorzy publikacji, ale i edytorzy, wydawcy, uniwersytety i biblioteki
uniwersyteckie.
W ostatnich 30. latach sprawność działania tradycyjnego modelu komunikacji naukowej została zachwiana
poprzez:
•
nowoczesne technologie komunikacyjno – informacyjne,
•
komercyjne trendy w systemie publikacji naukowych,
•
zmniejszające się fundusze uniwersyteckie.
Komputeryzacja, telekomunikacja, połączenia bezprzewodowe, digitalizacja, Internet i jego narzędzie, jakim jest World Wide Web (Web) wraz z szerokim wachlarzem zasobów i usług elektronicznych zmieniły procesy tworzenia, dystrybuowania, przekazywania, gromadzenia, archiwizowania, zarządzania oraz dostępu do informacji. Technologie komunikacyjno-informacyjne (ICT) stały się niezbędnymi narzędziami nowoczesnego
procesu funkcjonowania, działalności oraz nauczania zarówno w uczelniach, jak i w bibliotekach akademickich
[Jankowska 2005, dok. elektr.]. Wykorzystanie tych technologii wzbogaciło proces komunikacji naukowej
wprowadzając szereg nowych formatów i elementów takich jak e-prints, e-documents, e-research data, epapers, e-articles, e-journals, e-scholarship digital learning materials, course packs, digital video, images, etc.
Ponadto zbudowanie w 1999 r. Open Archives Initiative [Open, dok. elektr.] pozwoliło na rozwój i promowanie
wspólnych standardów w dostępie do zawartości e-print archives co w przyszłości może wpłynąć na zwiększenie efektywność komunikacji naukowej.
Drugim istotnym czynnikiem wpływającym na zachwianie tradycyjnego modelu komunikacji naukowej
były dynamicznie rosnące ceny zakupów czasopism naukowych, odpowiedzialne ze aż 260.-procentowy wzrost,
pomiędzy rokiem 1986 a 2002, wydatków bibliotek naukowych przeznaczonych na ten cel. Rosnące rocznie
o ponad 7% koszty zakupu jednego czasopisma [ARL, dok. elektr.] i prawie całkowita monopolizacja rynku
przez kilku wydawniczych potentatów (ich liczba z 13 w 1998 spadla do 7 w roku 2002) przyczyniła się do ich
20% zysków w skali rocznej [Office..., dok. elektr.]. W dobie zmniejszających się funduszy na szkolnictwo wyższe i w związku z tym masowym obcinaniem funduszy bibliotek akademickich zjawisko to wywołało frustracje
zarówno środowiska bibliotekarzy jak i naukowców. Wprowadzone i zastosowane nowoczesne technologie in-
8
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
formacyjno-komunikacyjne, gigantyczny wzrost cen czasopism naukowych i zmniejszające się fundusze uniwersytetów zmobilizowały środowisko akademickie do zmiany tradycyjnego modelu komunikacji naukowej na
rzecz otwartego dostępu do informacji i komunikacji naukowej.
Nowy model komunikacji naukowej
Model otwartego dostępu do informacji i komunikacji naukowej, wykorzystujący możliwości Internetu,
technologii cyfrowej i biznesowych rozwiązań, coraz bardziej powszechnych w szkolnictwie wyższym, zdobywa
coraz szersza popularność w środowisku akademickim. W rozpowszechnianiu informacji naukowej model ten
wykorzystuje open-access publishing, author self-archiving, institutional repositories oraz disciplinary repositories.
Przez institutional repositories, uczelniane archiwa cyfrowe, należy tutaj rozumieć zespól usług oferowanych członkom społeczności uniwersyteckiej w celu gromadzenia, archiwizowania i zarządzania kulturowym
i intelektualnym dorobkiem wytwarzanym przez uniwersytet i jego członków. Archiwa te, aby spełnić wymóg
institutional repositories musza charakteryzować się następującymi cechami:
•
wyłącznością formatów naukowych zarówno recenzowanych jak i nierecenzowanych przez środowisko
naukowe,
•
wolnym dostępem,
•
łatwością wyszukiwania w oparciu o protokoły Open Archives Initiative zapewniające uniwersalną
platformę szukania połączonych ze sobą archiwów, których liczba w przyszłości będzie rosła,
•
archiwizowaniem i rozpowszechnianiem dorobku naukowego pracowników uniwersytetów w celu
ułatwienia komunikacji naukowej,
•
konserwacją kulturowego dorobku instytucji i myśli intelektualnej w formatach informacyjnych zapewniających ich przetrwanie dla przyszłych pokoleń [Lynch 2003, dok. elektr.].
Zaprojektowanie i wykonanie uczelnianych archiwów cyfrowych wymaga wysiłków i całkowitej kooperacji
przedstawicieli wielu środowisk akademickich. Biblioteki jako centra organizacji, zarządzania i przechowywania
informacji odgrywają w tych działaniach rolę szczególną. Niemniej jednak na efekt ich pracy i końcowy produkt
w postaci cyfrowego archiwum ogromny wpływ ma właściwa kooperacja i współpraca z profesorami, badaczami, odkrywcami naukowymi, pracownikami pomocniczymi, specjalistami komputerowymi i artystami. Ta wzajemna komunikacja oparta na wspólnych celach i wartościach zapewnia gwarancję utworzenia produktu końcowego o wysokiej jakości.
Uniwersytety jako organizacje kultury i myśli intelektualnej
Uniwersytety i biblioteki akademickie jako organizacje kulturowe wypracowały własny zespól wartości,
przekonań, zachowań, tradycji i języka, określających normy interakcji społecznej niezbędnej do prawidłowego
współdziałania profesorów, pracowników naukowych i pomocniczych, studentów, oraz pozostałych członków
akademickiej społeczności. Prawidłowa, pozytywnie ukierunkowana interakcja społeczna sprzyja rozwojowi
nowych idei, pomysłów, odkryć, wspólnych wartości i celów usprawniających efektywność komunikacji społecznej i naukowej [Jankowska, Marshall 2003].
9
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Cyfrowe archiwa uniwersyteckie, realizujące model nowej komunikacji naukowej, stały się odpowiedzią
środowisk akademickich na szybko postępującą komercjalizację nauki, z której zbyt małe korzyści czerpią sami
jej twórcy. Doprowadziło to do podziału na tych, którzy mają i tych, którzy nie mają dostatecznej ilości nośników komunikacji naukowej, niezbędnej dla prawidłowego i swobodnego rozwoju procesu komunikacji naukowej.
Przed cyfrowymi archiwami uniwersyteckimi jako nowymi nośnikami komunikacji naukowej stoi wiele nierozwiązanych problemów. Niemniej jednak istotną sprawą jest fakt, iż institutional repositories nie mogą stać
się tylko kolekcją narzędzi i technologii. Powinny one odzwierciedlać charakter i unikalność danej instytucji.
Oprócz stymulowania komunikacji naukowej środowiska akademickiego powinny one także oferować lokalnej
społeczności dodatkowe usługi wzbogacające ich wiedzę na temat kulturowego dorobku uniwersytetu i myśli
akademickiej.
Wykorzystane źródła i opracowania
ARL Statistics 2000–03: Research Library Trends, http://www.arl.org/stats/arlstat/03pub/03intro.html#f16to20 [odczyt:
4.04.2005].
Garvey, W.D; B.C. Griffith (1972). Communication and information processing within scientific disciplines: Empirical
findings for psychology. Information and Storage No. 8, p. 123–126.
Jankowska, M.A. (2005). Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut bibliotekarstwa akademickiego
Biuletyn EBIB nr 1 (62) styczeń. [dok. elektr.] http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php [odczyt: 4.04.2005].
Jankowska, M.A; L. Marshall (2003). Why Social Interaction and Good Communication in Academic Libraries Matters. [In:]
Cooperative Reference: Social Interaction in the Workplace, edited by Celia Hales Mabry. New York: Haworth Press,
p. 131–145.
Lynch, C. (2003). Institutional repositories: essential infrastructure for scholarship In the digital age. ARL Bimonthly Report
No. 226, http://www.arl.org/newsltr/226/ir.html [odczyt: 4.04.2005].
Office of Scholarly Communication. http://www.arl.org/scomm/open_access/framing.html [odczyt: 4.04.2005].
Open Archives Initiative. http://www.openarchives.org/documents/index.html [odczyt: 4.04.2005].
10