O zrównoważonym rozwoju polskiego rolnictwa

Jarosław Kalinowski*
WYZWANIA PRZED ROLNICTWEM W POLSCE W ŚWIETLE
KONCEPCJI JEGO ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU
1. Wstęp
Jednym z głównych zadań wspólnej polityki rolnej UE po 2013 roku jest wzrost
zrównoważenia rolnictwa europejskiego. Koncepcja zrównoważonego rozwoju rolnictwa
(ang. sustainable development) powstała jako odpowiedź na globalne problemy przyrodnicze,
pojawiające się na przełomie lat 70 i 80-ych XX wieku, wynikające z postępującego
uprzemysławiania produkcji rolnej. Naruszało ono dawną harmonię sektora rolnego ze
środowiskiem naturalnym. W efekcie coraz bardziej wydajne technologie i struktury
wytwórcze zastępowały dotychczasowe, zostawiając jednakże coraz bardziej wyraźny ślad
ekologiczny w postaci: utraty żyzności gleb, zanieczyszczeń wód i powietrza, czy
bioróżnorodności ekosystemów. Pojawiło się też zagrożenie środowiska wynikające z
nadużywania syntetycznych substancji chemicznych i innych wzrostowych1. Jednocześnie
rolnictwo industrialne natrafiło na barierę środowiskową, uniemożliwiającą dalsze
wyłączanie procesu produkcji rolnej z warunków naturalnych, co skutkowało intensywnym
stosowaniem środków produkcji pochodzenia przemysłowego, nadmierną koncentracją
produkcji i zwiększaniem jej skali2. W związku z tym: „model rozwoju rolnictwa, w którym
dominowały aspekty ekonomiczne, związane przede wszystkim z poprawą efektywności
wykorzystywanych zasobów sektora rolnego i towarzyszące temu unowocześnienie metod
produkcji, wymagał głębszej analizy długookresowych skutków intensywnej produkcji dla
środowiska – tak w skali lokalnej, jak i globalnej3. Potrzeba zmiany paradygmatu rolnictwa
także europejskiego, po okresie jego industrializacji, na zrównoważony stała się więc faktem,
doprowadzając w efekcie do przyjęcia tej koncepcji, jako jednego z podstawowych
priorytetów wspólnej polityki rolnej UE. Rolnictwo zrównoważone definiuje się przez
pryzmat trzech podstawowych ładów: ekonomicznego, społecznego i środowiskowego. W
*
Jarosław Kalinowski – poseł do Parlamentu Europejskiego.
Szerzej na ten temat zob. J. St. Zegar, Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012.
2
Szerzej na ten temat zob. A. Czyżewski., O nowy paradygmat rozwoju rolnictwa. Refleksje na książką J. St.
Zegara pt. „Współczesne wyzwania rolnictwa”, [w:] Ekonomista 2013, nr 6.
3
G. Ślusarz, Studium społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich w świetle zagrożenia
marginalizacją na przykładzie województwa podkarpackiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów 2005, s. 282.
1
1
aspekcie ekonomicznym rolnictwo uznaje się za zrównoważone, gdy umożliwia ono
wypracowanie dochodu rolniczego zapewniającego godziwy poziom życia ludności
pracującej w tym sektorze, co oznacza osiągnięcie parytetu dochodów rolniczych do
pozarolniczych4. Zrównoważenie środowiskowe rolnictwa określa się jako jego zdolność w
długim okresie do zapewnienia równowagi agrosystemu i zapobiegania degradacji
środowiska naturalnego przez ochronę gleb, wód, powietrza, krajobrazu rolniczego oraz
zwierząt gospodarskich5. Ostatni z podstawowych ładów zrównoważonego rolnictwa
obejmuje wymiar społeczny. Rolnictwo zrównoważone społecznie jest zdolne do waloryzacji
usług środowiskowych, spożytkowania rolniczych zasobów pracy, ale także ma wkład w
utrzymanie lub rozwijanie żywotności ekonomicznej i społecznej wsi oraz wartości
kulturowych6. Przyjęcie koncepcji zrównoważonego rozwoju rolnictwa, jako jednej z
głównych zasad wspierania sektora rolnego przez wspólną politykę rolną UE tworzy
określone perspektywy dla rozwoju rolnictwa Polsce, ale także stawia przed nim szereg
wyzwań. Sprostanie im będzie decydowało o kształcie sektora rolnego w Polsce, a także jego
konkurencyjności na rynkach europejskich i światowych w nadchodzących latach. W
związku z tym celem artykułu jest wskazanie na wyzwania jakie stoją przed sektorem rolnym
w Polsce w świetle koncepcji jego zrównoważonego rozwoju. W pierwszej części artykułu
wskazano na związki wspólnej polityki rolnej z intensyfikacją rolnictwa europejskiego,
następnie określono przesłanki powodujące przyjęcie zasady zrównoważonego rozwoju
rolnictwa jako priorytetowej we wspólnej polityce rolnej UE na lata 2014-2020. W kolejnej
części zidentyfikowano wyzwania stojące przed rolnictwem w Polsce w świetle koncepcji
zrównoważonego rozwoju.
2. Wspólna Polityka Rolna a intensyfikacja rolnictwa europejskiego
Od początku istnienia Unii Europejskiej wspólna polityka rolna miała olbrzymi
wpływ na rozwój rolnictwa w Europie. Pochłaniając około 40% całego budżetu Wspólnoty, z
4
A. Harasim, B. Włodarczyk, Możliwości zrównoważonego rozwoju gospodarstw o różnych kierunkach
produkcji na glebach lekkich, [w:] Roczniki Naukowe SERiA tom IX, zeszyt 1, Warszawa 2000, s. 167, J. St.
Zegar, Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym nr 11, Wyd. Instytutu Ekonomiki
Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005, [za:] A. Matuszczak, Zróżnicowanie rozwoju
rolnictwa w regionach Unii Europejskiej w aspekcie jego zrównoważenia, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2013, s. 88-89.
5
A. Harasim, B. Włodarczyk, Możliwości…, op. cit., s. 167, P. Vereijken, A methodical way of prototyping
integrated and ecological arable farming system (I/EAFS) in interaction with pilot farms, [w:] Pespectives for
Agronomy, developments in Crop Science nr 25, Elsevier, Amsterdam 1997, s. 293-308, [za:] A. Matuszczak,
Zróżnicowanie…, dz. cyt.., s. 88-89
6
J. St. Zegar, Koncepcja badań…, dz. cyt., [za:] A. Matuszczak, Zróżnicowanie…, dz. cyt., s. 88-89.
2
zawiłymi zasadami - dla wielu obywateli często wręcz niezrozumiałymi - zawsze była, jest, i
najprawdopodobniej będzie, przedmiotem krytyki i kontrowersji. WPR funkcjonuje już od
ponad 50 lat: pierwsze wzmianki o polityce rolnej pojawiły się w Traktacie Rzymskim w
1957 r., a pierwsza uchwała Rady WE w sprawie polityki dotyczącej struktury rolnej została
przyjęta w 1962 r. Nadrzędnym zadaniem WPR było wspieranie rolników i ochrona rynku
przed zaburzeniami oraz konkurencją spoza UE. Działania te miały wtedy charakter
rynkowych interwencji. Początkowo WPR nie wdrażała zbyt wielu projektów dotyczących
spraw strukturalnych, nie było też mowy o działaniach pro-środowiskowych. Wraz z
następującymi w Europie transformacjami politycznymi, zmianami oczekiwań rynku i
konsumentów, zmieniała się również wspólna polityka rolna. Interwencje rynkowe przestały
być głównym sposobem funkcjonowania polityki, dlatego zmalała zarówno ich ilość jak i
częstotliwość, a coraz większy nacisk położono na bezpośrednie wsparcie dochodów
rolników. Pierwsze przedsięwzięcia rolno-środowiskowe przedstawiono w 1975 - wsparcie
dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania i w 1985 - dla obszarów
wrażliwych na zagrożenia. Natomiast reforma Mac Sharry’ego z 1992 r. zaowocowała
opracowaniem i przyjęciem światowego programu zrównoważonego rozwoju. Działania
prośrodowiskowe wraz z różnymi projektami na rzecz rozwoju obszarów wiejskich stanowią
od tamtej pory rosnący komponent WPR7. Obecnie, działania wspierające europejskich
rolników wdrażane są w ramach dwu-filarowej struktury WPR:
 I filaru, do którego należą przede wszystkim tzw. płatności bezpośrednie, wypłacane
w ramach Systemu Płatności Jednolitej, bądź - jak ma to miejsce w większości
„nowych” państw członkowskich, w tym w Polsce - Systemu Jednolitej Płatności
Obszarowej. Płatności te, w większości przypadków, nie są powiązane z produkcją,
choć wielkość wsparcia w poszczególnych państwach członkowskich jest uzależniona
od historycznych wielkości produkcji (np. zbóż). Przyznanie wsparcia bezpośredniego
uwarunkowane jest spełnieniem wymogów tzw. zasady wzajemnej zgodności, która
obejmuje m.in. kryteria środowiskowe, dobrostanu zwierząt i inne. W skład I filaru
7
Szerzej na ten temat zob. M. Marcinkowska, S. Narojczyk, S. Stępień, Kierunki zmian funkcjonowania
wybranych rynków rolnych w kontekście ewolucji wspólnej polityki rolnej, [w:] A. Czyżewski (red.), S. Stępień
(red.), Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w warunkach ewolucji WPR, Wyd. Kujawsko-Pomorskiej Szkoły
Wyższej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2011 oraz A. Czudec, Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju
wielofunkcyjnego rolnictwa, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2010.
3
wchodzą też interwencje rynkowe, takie jak np. opłaty celne, subsydia eksportowe,
czy systemy kwot produkcyjnych,
 II filaru, którego nadrzędnym celem jest wspieranie obszarów wiejskich. Są to
projekty finansowane z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich (w Polsce wdrażane w ramach Programu Rozwoju Obszarów
Wiejskich), mające na celu m.in. modernizację infrastruktury, podniesienie
konkurencyjności rolnictwa, ochronę środowiska i szeroko pojętą poprawę jakości
życia mieszkańców wsi.
Nie będzie błędem stwierdzenie, iż na przestrzeni minionego półwiecza wspólna
polityka rolna zdecydowanie zachęcała rolników do zwiększania produkcji. Dopłaty
bezpośrednie i regulacje cenowe motywowały ich do zwiększania podaży, nie zwracając
nader uwagi na popyt i wymogi rynku. Większa wydajność gospodarstwa oznaczała w
praktyce otrzymanie większych dopłat. Dlatego nie należy się dziwić, że rolnicy zaczęli
intensywnie stosować praktyki, pozwalające uzyskać lepsze plony, a w rezultacie wyższe
dochody. Niestety, jak można było przewidzieć, wraz z upływem czasu takie podejście
pokazało, jak duże konsekwencje intensyfikacja produkcji miała dla handlu oraz środowiska.
Wykorzystanie nawozów i pestycydów, ekspansja terenów uprawnych kosztem naturalnych,
dzikich obszarów, wykorzystanie maszyn i zwiększenie emisji gazów cieplarnianych zaczęły
zagrażać równowadze środowiskowej8. Komisja Europejska przyznaje, że produkcja
żywności jest przyczyną aż jednej trzeciej wszystkich problemów środowiskowych, z jakimi
mamy dzisiaj do czynienia9.
Nieodpowiednie stosowanie powszechnych praktyk rolnych, takich jak orka, wypas
bydła czy przekierowanie naturalnych zasobów wodnych w celach nawadniana, mogą
prowadzić do zanieczyszczenia środowiska i degradacji bioróżnorodności. Według
Europejskiej Agencji Środowiska do największych szkód, jakie rolnictwo wyrządza
przyrodzie, zaliczyć należy:

zanieczyszczenie powierzchni i złóż wód gruntowych azotanami, fosforanami i
pestycydami oraz zanik źródeł wodnych i ich jakości, wynikające z nadmiernej
8
W ciągu ostatnich 35 lat w rolnictwie zużycie nawozów sztucznych wzrosło o 708%, zużycie pestycydów o
4500%, a energii o 5245%. Proces tak znacznej intensyfikacji rolnictwa światowego musiał wywołać degradację
środowiska naturalnego zob. E. Otoliński, W. Wielicki, Europejski model rolnictwa i wsi XXI wieku, [w:]
Regionalne zróżnicowanie agrobiznesu, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Poznań 2002, s. 20.
9
World Wide Fund for Nature: Reforming the CAP. WWF Vision for Rural Europe: 2013 and beyond. A
discussion paper. WWF 2008, s. 5.
4
irygacji, a także zanik obszarów podmokłych i obszarów zalewowych z powodu
takich aktywności jak drenaż ziemi oraz nieodpowiednie reżimy pastewne.

eoliczną i wodną erozję gleby, stanowiące problem głównie w południowych
i wschodnich państwach członkowskich.

zanieczyszczenie powietrza amoniakiem (prowadzące do zakwaszenia zwłaszcza na
północy Unii Europejskiej) oraz odorem z intensywnej produkcji trzody.

degradację środowiska, skutkującą spadkiem liczby niektórych gatunków roślin
i zwierząt.

zaniki charakteru i jakości krajobrazów z powodu ujednolicania sposobów
użytkowania terenów.

produkcję gazów cieplarnianych, takich jak metan z żywego inwentarza, tlenek azotu
z nawozów, czy dwutlenek węgla uwalniany z gleby10.
2. Rozwój rolnictwa zrównoważonego jako priorytet wspólnej polityki rolnej na
lata 2014-2020 – próba uzasadnienia zmiany paradygmatu
W związku z powyższym w przyszłej wspólnej polityce rolnej wprowadzono
konkretne rozwiązania, które nie tylko zachęcają, ale wręcz zobowiązują rolników do
stosowania odpowiednich praktyk pro-środowiskowych. W konsekwencji mają one
doprowadzić do rozwoju rolnictwa zrównoważonego w UE nie tylko w aspekcie
środowiskowym, ale także umożliwić rolnikom osiąganie dochodów na poziomie
parytetowym, tworząc warunki do pozostania większości z nich w sektorze rolnym i
sprzyjając zachowaniu żywotności ekonomicznej obszarów wiejskich. Zmiany te pozwalają
jednocześnie uzasadnić wydatki na wsparcie rolnictwa w opinii mieszkańców Unii
Europejskiej. Sposób uprawy ziemi przez rolnika, to, w jaki sposób wykorzystuje on
dostępne bogactwa naturalne, decyduje o wpływie jego działalności na środowisko.
Oczywiście, o aktualnych nawykach rolników decyduje wiele czynników – zmiany
klimatyczne, uwarunkowania rynkowe (ceny towarów, upodobania konsumentów), dostępna
technologia i, naturalnie, polityka. Pewne dobre praktyki rolne mogą wręcz – jeśli tylko
zostaną wdrożone we właściwy sposób – zwiększyć zdolności ekosystemów do samodzielnej
odbudowy np. poprawiając żyzność gleb poprzez wzbogacenie jej w naturalne związki
10
Europejska Agencja Środowiska, Środowisko Europy - Czwarty Raport Oceny, EEA, Belgrad 2007, s. 294304.
5
chemiczne. Do praktyk takich można zaliczyć np. dywersyfikację upraw (rośliny strączkowe,
odmiany odporne na mróz), czy też utrzymywanie trwałych użytków zielonych. W przyszłej
perspektywie finansowej praktyki te będą objęte dodatkowym wsparciem, przyznawanym w
ramach tzw. zazielenienia.
Nie można zapomnieć, że rolnicy dostarczają także szeregu dóbr publicznych. Mowa
tutaj o ich „opiece” nad ekosystemami (regulację gospodarki wodnej i utrzymywanie ziemi w
dobrej kondycji), dbanie o bioróżnorodność (ochrona pewnych gatunków fauny i flory),
starania dążące do zachowania krajobrazów, czy też ogólnie utrzymanie społecznogospodarczej użyteczności terenów wiejskich. Są to tzw. dobra publiczne, z których korzysta
całość społeczeństwa, niejednokrotnie, nie zdając sobie z tego sprawy. W związku z tym
wspólnej polityce rolnej po 2013 r. „przyświeca” także przesłanie większego doceniania
rolników za dostarczanie nie tylko żywności, ale także dóbr publicznych, oddziałujących
korzystnie na egzystencję całości społeczeństwa. Zdaniem B. Czyżewskiego rozpoznanie
procesu dostarczania dóbr publicznych przez czynnik ziemi jest kluczowe dla sformułowania
współczesnej teorii renty gruntowej. Autor ten stawia tezę o występowaniu samoistnej
użyteczności czynnika ziemi rolniczej. Samoistność oznacza zdolność do dostarczania
użyteczności przez ziemię rolniczą, bez udziału czynnika kapitału i pracy11. Można
stwierdzić, że we wspólnej polityce rolnej na lata 2014-2020 w zdecydowanie większym
stopniu niż we wcześniejszych latach doceniono i wyeksponowano samoistną użyteczność
czynnika
ziemi,
tworząc
warunki
sprzyjające
jej
zachowaniu
poprzez
działania
ukierunkowane na poprawę dobrostanu kapitału naturalnego obszarów wiejskich.
Aktualnie we wspólnej polityce rolnej ponownie znaczenia nabiera także czynnik,
który stał się podstawą jej powstania po II wojnie światowej. Było nim dążenie do
zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Wówczas to politycy i władze państw
członkowskich UE zdały sobie sprawę, jak ważne jest, obok zapewnienia pokoju
i bezpieczeństwa, zarówno militarnego jak i gospodarczego, zadbanie o odpowiednią ilość
żywności. Dlatego zrozumiałe jest, iż przez cały okres funkcjonowania wspólnej polityki
rolnej bezpieczeństwo żywnościowe stanowiło jej nadrzędny cel. Europejscy rolnicy
wykorzystali sprzyjające warunki i w ciągu kilkudziesięciu lat nie tylko zdołali zaspokoić
potrzeby rynku, ale doprowadzili wręcz do nadprodukcji. W wyniku tego pojawiła się
konieczność wprowadzenia ograniczeń ilościowych, czego przykładem są np. kwoty
11
Szerzej na ten temat zob. B. Czyżewski, Renty ekonomiczne w gospodarce żywnościowej w Polsce, Polskie
Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2013, s. 58-90.
6
mleczne. Płatność stymulująca wzrost produkcji stała się przedmiotem krytyki i pośrednio
przyczyniła się do szkód ekologicznych, wynikających z intensyfikacji rolnictwa o czym
wspominano już wcześniej. Obecnie jednak ponownie dyskutuje się o wzrastającym
zapotrzebowaniu na żywność w ujęciu światowym. Wzrost liczby ludności, zmiany
klimatyczne, produkcja biopaliw, to czynniki, które powodują, że przed rolnictwem, nie tylko
europejskim ale i światowym, po raz wtóry pojawia się wyzwanie zagwarantowania
odpowiedniego poziomu produkcji żywności. W związku z tym, w obliczu faktu, że w UE
dostęp do jej wystarczającej ilości nie stanowi problemu, a wręcz rocznie w Europie wyrzuca
się, marnotrawi i przerabia około 50% wyprodukowanej żywności12, priorytetem staje się nie
tylko zrównoważony rozwój produkcji rolnej, ale także doprowadzenie do zrównoważonego
zarządzania żywnością przez przemysł spożywczy, a także zrównoważonej, rozsądnej
konsumpcji. Współcześnie wiadomo także, że bezpieczeństwo żywnościowe nie polega
jedynie na produkcji żywności w odpowiedniej ilości, ale także o odpowiedniej jakości, co
wyzwala potrzebę wzmocnienia reżimów technologicznych, sprzyjających produkcji
żywności o gwarantowanej, wysokiej jakości. Obniżenie standardów produkcji żywności po
to, aby osiągnąć niższą cenę i zwiększyć sprzedaż, odbywa się najczęściej kosztem zdrowia
konsumentów, zwierząt i środowiska przyrodniczego13. Wobec tego priorytetem w UE stało
się także znalezienie równowagi pomiędzy zdolnościami produkcyjnymi europejskiego
rolnictwa, a zapotrzebowaniem konsumentów na zdrową żywność w cenie możliwej przez
nich do zaakceptowania.
3. Wyzwania stojące przed rolnictwem w Polsce w perspektywie lat 2014-2020
W dążeniu do rozwoju zrównoważonego rolnictwa w Polsce należy wziąć pod
uwagę osobliwości tego sektora, sytuację ekonomiczną i warunki społeczne na obszarach
wiejskich w poszczególnych regionach. Obszary wiejskie zajmują 93% powierzchni Polski.
Ich tereny zamieszkuje około dwóch piątych Polaków. Polska wieś różni się zarówno od
miasta, jak i od obszarów wiejskich w UE-15. Od wielu lat podlega też dynamicznym
procesom deruralizacji i dezagraryzacji. Na tle Unii Europejskiej polską wieś wyróżnia
12
Unikanie marnotrawienia żywności; Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 19 stycznia 2012 r. Jak
uniknąć marnotrawienia żywności: strategie na rzecz poprawy wydajności łańcucha żywnościowego w UE
(2011/2175(INI), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z dnia 06.08.2013, s. 4, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2013:227E:0025:0032:PL:PDF, [02.02.2014 r.].
13
Szerzej na ten temat zob. S. Kowalczyk, Bezpieczeństwo żywności w erze globalizacji, Wyd. Szkoły Głównej
Handlowej, Warszawa 2008.
7
znaczna odporność na wpływy miasta, duży udział zatrudnionych w rolnictwie i mały
odsetek mieszkańców z wyższym wykształceniem – w 2009 roku stanowili oni 8% ogółu
ludności wiejskiej (o 16 punktów mniej niż w analogicznej kategorii w miastach)14.
Utrudniony dostęp do edukacji, słabo rozwinięty rynek usług oraz wysokie bezrobocie
powodują wyludnianie się terenów wiejskich, oddalonych od aglomeracji miejskich.
Zatrzymanie tej tendencji można zaobserwować jedynie na obszarach wiejskich położonych
w bezpośrednim sąsiedztwie większych miast – tam, gdzie wieś stanowi peryferia dużego
miasta, ludność miejska celowo wyprowadza się „pod miasto”, dążąc do zmniejszenia
kosztów utrzymania i poszukując jednocześnie dla siebie „lepszych” warunków życia.
Ogólnie w roku 2012, w porównaniu z rokiem poprzednim, liczba osób zamieszkałych na wsi
wzrosła o 230,0 tys., tj. o 1,5%. Należy też podkreślić, że zgodnie z wynikami opracowanej
przez Główny Urząd Statystyczny prognozy demograficznej ludności na lata 2008-2035, do
końca tego okresu będziemy obserwować ubytek ludności w miastach, natomiast na terenach
wiejskich do 2020 roku liczebność zamieszkującej tam populacji będzie wzrastała15. Mimo to
należy podkreślić, że zachodzące przemiany gospodarcze w Polsce w okresie transformacji
ustrojowej wpłynęły nie tylko na poziom aktywności zawodowej mieszkańców obszarów
wiejskich, ale ukazały społeczne i gospodarcze opóźnienia rozwojowe w rolnictwie i na
terenach wsi16. Bezrobocie na wsi ma inny charakter niż w mieście, jest bardziej trwałe,
a rynek pracy jest mniej elastyczny. W 2012 r. procentowy udział mieszkańców wsi
w ogólnej liczbie bezrobotnych w Polsce oscylował od 22,0% do 62,8%, przy czym aż w
9 województwach przekraczał średnią dla kraju17. Problemy rozwojowe polskiego rolnictwa
wynikają także z jego rozdrobnienia obszarowego względem UE, w szczególności UE-15.
W 2007 r. gospodarstwa o wielkości do 10 ha stanowiły aż 84,7% ogółu producentów
w Polsce i skupiały tylko 35% całości użytków rolnych. W UE-15 gospodarstw o wielkości
do 10 ha było o około 17% mniej. Na tle UE-27 bardzo niski jest natomiast w Polsce odsetek
gospodarstw większych obszarowo. W 2007 r. gospodarstwa o obszarze większym niż 50 ha
stanowiły tylko 1% ogółu (dla UE-15 było to około 10%), a o obszarze 20-50 ha 4,3%
14
Centrum Badania Opinii Społecznej, Wieś polska; postawy, styl życia, wydanie elektroniczne:
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_117_13.PDF, s. 1, [02.02.2014].
15
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Rynku Pracy, Stan i struktura rejestrowanego
bezrobocia na wsi w 2012 roku,
http://www.psz.praca.gov.pl/main.php?do=ShowPage&nPID=867743&pT=details&sP=CONTENT,objectID,10
14534, [02.02.2014].
16
Szerzej na ten temat zob. A. Czyżewski, K. Smędzik-Ambroży, Intensywne rolnictwo w procesach
specjalizacji dywersyfikacji produkcji rolnej (ujęcie regionalne i lokalne), PWN, Warszawa 2013, s. 38-41.
17
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Stan.., dz. cyt.
8
(dla UE-15 około 10%)18. W 2002 r. gospodarstw powyżej 1 ha było w Polsce ponad 1,5
mln19, a szacuje się, że w roku 2020 liczba ta wyniesie około 1,2 mln20. Rozdrobnienie
i zróżnicowanie rolnictwa, wynikające z dywersyfikacji i degradacji gleb, ale także przede
wszystkim z uwarunkowań historycznych i kulturowych, skutkuje słabym wykorzystaniem
potencjału produkcyjnego dostępnych terenów. Wyjściem może być popularyzacja i wsparcie
konsolidacji mniejszych gospodarstw, powstawanie grup rolników, które efektywniej
wykorzystywałyby fundusze na modernizację i zintensyfikowały innowacyjną produkcję.
Zintensyfikowanie produkcji wydaje się być właściwą odpowiedzią na wyzwanie stworzenia
w Polsce zrównoważonego rolnictwa21. W „starych państwach członkowskich”, wśród
nowoczesnych, wydajnych gospodarstw, w dążeniu do rolnictwa zrównoważonego, proekologicznego, stosuje się ograniczanie produkcji. Natomiast ze względu na specyfikę
rolnictwa w Polsce to rozwój obszarów wiejskich, modernizacja gospodarstw, łączenie się
rolników w grupy i racjonalna intensyfikacja produkcji mogą zaowocować lepszym
wykorzystaniem potencjału dostępnych terenów. W szczególności duże wyzwanie stanowi
zwiększenie zaangażowania rolników w procesy integracji. W literaturze wskazuje się na
szereg czynników, głównie o charakterze historycznym, powodujących niechęć rolników do
wchodzenia w związki integracyjne. Jak wykazały E. Halicka i K. Rejman do
najważniejszych należą: ich niechęć do kolektywnej działalności, brak dostatecznej wiedzy
na temat unijnych regulacji, brak zaufania do partnerów, obawa przed dużymi kosztami
organizacyjnymi, niemożność znalezienia lidera grupy, podwójne opodatkowanie –
podatkiem gruntowym od własnego gospodarstwa i podatkiem dochodowym, jako grupa22.
W związku z powyższym kluczowe jest wspieranie rozwoju obszarów wiejskich
i rolnictwa w Polsce przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich, wdrażany w Polsce w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich.
To właśnie środki finansowe, dostępne w ramach II filaru WPR, mogą stanowić fundament
18
W. Poczta, Wpływ integracji z UE na sytuację strukturalną, produkcyjną i ekonomiczną polskiego rolnictwa,
[w:] R. Urban (red.) Stan polskiej gospodarki żywnościowej po przystąpieniu do UE – synteza, Wydawnictwo
Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu Badawczego, Warszawa
2009, s. 57-61.
19
Powszechny Spis Rolny 2002, Wydawnictwo Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2002, s. 28.
20
W. Michna, Aktualizacja prognoz w zakresie struktury i liczby gospodarstw rolnych oraz pogłowia zwierząt
gospodarskich w Polsce w perspektywie 2020 r., w świetle wstępnych wyników spisu rolnego 2010,
Wydawnictwo Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowego Instytutu
Badawczego, Warszawa 2011, s. 10.
21
S. Kukuła, S. Krasowicz, Problemy zrównoważonego rozwoju rolnictwa w Polsce, Wydawnictwo Instytutu
Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowego Instytutu Badawczego, Puławy 2006, s. 10.
22
E. Halicka, K. Rejman, Powiązania poziome jako narzędzie umacniania pozycji rynkowej producentów
rolnych, [w:] „Wieś i Rolnictwo” 2006, nr 3, s. 132-145.
9
dla rozwoju polskiego rolnictwa i obszarów wiejskich. Stymulują one modernizację
infrastruktury, inwestycje w edukację, a także rozwój usług na obszarach wiejskich, które są
niezbędne, aby poprawić warunki egzystencji mieszkańców polskiej wsi, ale przede
wszystkim wspierają rozwój innowacyjnego, zrównoważonego rolnictwa w Polsce. Wzrost
poziomu wykształcenia rolników i poprawa dostępu do usług doradczych prowadzi także do
podniesienia poziomu kultury rolnej, czyli częstszego stosowania przez nich tzw. dobrych
praktyk – prowadzenia działalności rolnej z wykorzystaniem dostępnych technologii
i poszanowaniem środowiska.
Zrównoważone rolnictwo to także odpowiednia alokacja funduszy, czyli nie tylko
wsparcie działań pro-środowiskowych, ale także środki finansowe na badania naukowe
i innowacyjność, tworzenie nowych miejsc pracy, rewitalizację gospodarczą i wzrost
konkurencyjności rolnictwa. Niezmiennie ważne jest także zapewnienie rolnikom stałych,
godnych dochodów, które zapewnią im odpowiedni poziom życia, a także umożliwią rozwój
ich gospodarstw, w warunkach racjonalnego wykorzystywania przez nich zasobów
naturalnych. Rozwój zrównoważonego rolnictwa w poszczególnych krajach UE stanowi
zatem interes całej społeczności europejskiej, gdyż umożliwi jej w przyszłości dostęp do
odpowiedniej ilości bezpiecznej żywności, ale także szeregu dóbr publicznych. Wyzwanie to
jest więc najwyższej wagi i dotyczy, bez wyjątku, wszystkich, zarówno producentów
żywności jak i jej konsumentów.
4. Podsumowanie
Jednym z najważniejszych celów wspólnej polityki rolnej po 2013 r. jest rozwój
zrównoważonego rolnictwa w UE. Cel ten oznacza odejście od industrialnego modelu
rolnictwa w Europie, który wykreowała wspólna polityka rolna po II wojnie światowej, dążąc
do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Jak się okazało, w wyniku realizacji tego
modelu, rolnictwo europejskie przyczyniło się do szeregu negatywnych zjawisk, takich jak:
utrata gleb, zanieczyszczenia wód i powietrza, zanik bioróżnorodności ekosystemów, a także
powstanie znacznych nadwyżek żywności, przy jednoczesnym ograniczaniu jej jakości. W
konsekwencji zjawiska te spowodowały konieczność poszukiwania nowego modelu
rolnictwa europejskiego, który umożliwiałby osiąganie przez rolników odpowiednich
dochodów (na poziomie osób pracujących poza rolnictwem), ale także spowodowałby ich
gospodarowanie zgodnie z wymaganiami środowiska przyrodniczego. W realizację tych
potrzeb wpisują się instrumenty wspólnej polityki rolnej na lata 2014-2020, w których nacisk,
10
w zdecydowanie większym stopniu niż poprzednio, położono na wynagradzanie rolników za
dostarczanie dóbr publicznych, produkcję bezpiecznej żywności a także gospodarowanie
zgodnie z wymaganiami środowiska przyrodniczego. Instrumenty te mają doprowadzić
w długim czasie do powstania rolnictwa zrównoważonego w Unii Europejskiej. Na
wdrażanie tego modelu w Polsce po 2013 r. nakłada się jednocześnie dodatkowo konieczność
rozwiązania szeregu problemów występujących w sektorze rolnym, a wynikających zarówno
z osobliwości samego rolnictwa, jak i specyfiki obszarów wiejskich w naszym kraju
względem obszarów miejskich ale także UE, w szczególności UE-15. Należą do nich
w szczególności: utrudniony dostęp do edukacji mieszkańców wsi, słabo rozwinięty rynek
usług, wysokie bezrobocie, rozdrobniona struktura obszarowa polskiego rolnictwa, a także
dysparytet dochodowy ludności rolniczej względem osób zatrudnionych poza sektorem
rolnym. Te niekorzystne zjawiska wyzwalają więc konieczność realizacji w Polsce, przez
wspólną politykę rolną po 2013 r., szeregu dodatkowych wyzwań, takich jak: modernizacja
infrastruktury wiejskiej, rozwój usług, w tym usług edukacyjnych i doradczych, wzmocnienie
integracji gospodarstw rolnych, dalsza ich modernizacja, ale także transfer innowacji do
gospodarstw rolnych. Realizacja tych wyzwań umożliwi wzrost wykształcenia rolników,
poprawę ich dostępu do usług doradczych, prowadząc w konsekwencji do podniesienia
poziomu kultury rolnej w Polsce. Można zatem powiedzieć, iż efektywne wykorzystanie
instrumentów wspólnej polityki rolnej na lata 2014-2020, a w szczególności środków II
filaru, przyczyni się z całą pewnością do rozwoju zrównoważonego rolnictwa w Polsce, przez
co stanowi zadanie najwyższej wagi, zarówno z punktu widzenia rolników, jak i całości
społeczeństwa.
11