DOROTA SKRAJNOWSKA, REGINA OLĘDZKA BILANS MAGNEZU

RO C ZN . PZH , 2000, 51, N R 4, 403-415
DOROTA SKRAJNOWSKA, REG INA OLĘDZKA
B IL A N S M A G N E Z U I Ż E L A Z A O R A Z IC H Z A W A R T O Ś Ć W N A R Z Ą D A C H
I P Ł Y N A C H U S T R O JO W Y C H S Z C Z U R Ó W P O D D A N Y C H
S U P L E M E N T A C JI W Ę G L A N E M M A G N E Z U
MAGNESIUM AND IRO N BALANCE AND T H E IR CONCENTRATIONS IN TISSUES
AND BODY FLUIDS O F RATS A FTER SUPPLEM ENTATION W ITH M AGNESIUM
CARBONATE
Katedra i Zakład Bromatologii
Wydział Farmaceutyczny, Akademia Medyczna
02-097 Warszawa, ul. Banacha 1
Kierownik: prof. dr hab. R. Olędzka
Badano oddziaływanie węglanu magnezu (w dawkach 2,5; 5,0 i 10,0 mg
Mg/kg m.c./24 h) w czasie jego podawania oraz po zaprzestaniu suplementacji
na bilans magnezu i żelaza oraz ich zawartość w narządach, płynach ustrojowych,
kości udowej i sierści szczurów. Stwierdzono znaczne obniżenie współczynnika
retencji pozornej żelaza oraz zmiany jego zawartości w tkankach. Nie wykazano
trwałych zmian w retencji magnezu.
WSTĘP
D o p raw idłow ego fu n kcjonow ania organizm u n ie z b ę d n e je st d o sta rc z e n ie
z żyw nością od p o w ied n ich składników odżywczych, w tym sk ład n ik ó w m in eraln y ch .
J e d n a k ż e n a b io d o s tę p n o ś ć m a k ro - i m ik ro e le m e n tó w w pływ a b a rd z o w iele cz y n ­
nik ó w n p . s to p ie ń w ysycenia tk a n e k , w ielk o ść z a p asó w (s ta n d efic y tu lu b n a d m ia ru
p ie rw ia s tk a ), o b ecn o ść jo n ó w konkurencyjnych o raz sub stan cji u tru d n ia jąc y ch alb o
ułatw iających w chłanianie, stres (uw alnianie ho rm o n ó w ), używki (kaw a, h e rb a ta , a lk o ­
hol), w sp ó łistn iejące ch o ro b y [5, 11, 14, 17, 22]. W śró d m a k ro e le m e n tó w często
w ystępują n ie d o b o ry m ag n ezu [6, 7, 9]. D zien n e za p o trze b o w a n ie m ag n ezu w ed łu g
danych W H O w ynosi: 5 -6 m g M g/kg m .c./24 h [7]. W iad o m y m je s t ró w n ież, że
p o w szech n e sto so w an ie naw ozów sztucznych, zanieczyszczenia przem ysłow e, k w aśn e
deszcze d o d atk o w o zubożają żyw ność w ten pierw iastek [2, 10]. P o śp iech życia co d z ie n ­
neg o u tru d n ia praw idłow e sk o m p o n o w an ie diety, d la teg o ch ę tn ie sięgam y p o su p le ­
m enty. D łu g o trw ała p o d aż je d n e g o pierw iastk a przypuszczalnie o d działyw uje n a in n e
m a k ro - i m ik ro elem en ty . P o stan o w io n o p rześledzić losy żelaza w u stro ju p o d o u stn y m
p o d a n iu m ag nezu. N iew iele je s t p rac dotyczących in terak cji m ag n ez - żelazo, ale wyniki
ich są b a rd z o ciekaw e i w skazują n a isto tn e w zajem n e oddziaływ anie [4, 12].
C elem p racy była p ró b a o k reśle n ia n a m odelu zw ierzęcym wpływu d o u stn e j s u p le ­
m en tacji m ag n ezem w daw kach: 2,5; 5,0 i 10,0 m g M g/kg m .c./24 h szczurów k a r ­
m ionych p aszą sta n d a rd o w ą n a rete n cję i ro zm ieszczen ie m ag n ezu i żelaza
404
D. Skrajnowska, R. Olędzka
Nr 4
Bilans magnezu i żelaza u szczurów
Tabela
I.
405
Współczynnik retencji pozornej magnezu i żelaza (%)
Percentage of magnesium and iron retention
* -
różnica pomiędzy grupą kontrolną i badaną w danym tygodniu doświadczenia istotna
statystycznie (p < 0,05)
± - odchylenie standardowe
g ru p ac h b adanych. Z a b u rz o n a h o m e o sta za żelaza u trzym u je się d ługo p o z a p rz e sta n iu
su p le m e n tac ji m ag n ezem , co świadczy o niew ydolności u stro ju d o szybkiej a d a p ta cji
w sto su n k u d o zm ien io n ej p o d aży m agnezu. W zastosow anych w a ru n k ac h d o św ia d ­
czenia m a m iejsce n a d m ie rn e w ydalanie żelaza z kałem i m oczem i zn a cz n e o b n iż e n ie
rete n cji żelaza. M e tab o lizm żelaza odbyw a się n o rm aln ie w u k ła d zie zam k n ięty m .
W iększa część żelaza uw aln ian eg o przez ro zp a d hem oglobiny je st zachow yw ana i p o w ­
tó rn ie w ykorzystyw ana p rzez organizm . Ż e la z o w ch łan ian e je s t głów nie w d w u n astn icy
i g ó rn ej części je lita czczego w wyniku tra n sp o rtu aktyw nego.
S tęż en ie m agnezu w surow icy było dość w yrów nane. Z m ian y w ystępow ały w o k resie
p o za k o ń czen iu p o d aw a n ia m agnezu (6 i 8 tydzień) w g ru p ie b a d a n e j I, kiedy w y k azan o
o b n iż en ie o śre d n io 26% w sto su n k u d o grupy k o n tro ln e j (T ab . II). W g ru p ie b a d a n e j
II nie w ystąpiły ża d n e zm iany. D o p ie ro w g ru p ie o najwyższym p o b ra n iu m ag n ez u 10,0 m g M g/kg m .c./24 h (b a d a n a III) stę że n ie m agnezu w surow icy zw iększyło się w 2
tyg. d o św iadczenia o 14% , a w 6 tyg. o 46% . D a n e w piśm ien n ictw ie n a te m a t zm ian
ilości teg o p ierw iastk a w surow icy są z m ien n e - od b rak u ró żn ic w zaw arto ści m ag n ezu
[16], po k o rela cję ze w zro stem spożycia m agnezu [22]. Je d n a k ż e stę że n ie m ag n ezu
w surow icy, ch o ć nie m usi być w rów now adze z zaw arto ścią teg o jo n u w innych
tk a n k ac h , je st wyjściowym te ste m do w ykryw ania ew entu aln y ch za b u rzeń w je g o m e ­
tab o lizm ie.
S u p lem e n ta cja m ag n ezem w ydaje się w m ałym sto p n iu w w aru n k ac h d o św iad czen ia
w pływ ać n a zaw artość m ag n ezu w przeb ad an y ch n arz ąd ac h i tk a n k ac h (T ab . II i III).
N ie stw ierd zo n o p raw ie żadnych zm ian w stężen iu m agnezu w n erk a ch i w sierści dla
Nr 4
Bilans magnezu i żelaza u szczurów
407
w szystkich g ru p bad an y ch w p o ró w n a n iu d o kontroli. Je d y n ie w śled zio n ie w ystąpi!
stały w zrost stę że n ia m ag n ezu (w gru p ach b adanych I i II). O d n o to w a n o rów nież
pojed y n cze zm iany w zrostow e poziom u m agnezu w w ątro b ie (w g ru p ie b a d a n e j III
w 4 i 8 ty g odniu), w m ózgu (tylko w g ru p ie b ad a n ej II w 6 ty g o d n iu ) i w tk a n c e je lita
(w gru p ach : b a d a n a I - 2 tydzień o 28% , b a d a n a II o 13% i 22% w 2 i 6 tygodniu o raz
b a d a n a III o 20% - 6 tydzień). Je d n ak ż e w innych p rac ach w ykazano że, in d u k o w an a
h ip e rm ag n ez em ia w yw ołuje w zro st stę że n ia m agnezu w m ózgu [22].
In teresu jący m je st fak t stw ierd zen ia w sercu szczurów su p lem en to w an y ch m a g n ez em
p o początkow ym w zroście o 8% (w g ru p ac h b adanych II i III), o b n iż en ie ilości m a g ­
nezu w e w szystkich g ru p ac h o k ilkanaście p ro c e n t (8 tydzień). W p o p rz e d n ic h p rac ach
[20, 21] w ykazano tak że zm niejszenie zaw artości m agnezu w sercu szczurów p o p o d aży
m agn ezu w daw ce 20,0 m g M g/kg m .c./24 h p raktyczn ie p rzez cały o k res b a d a ń ,
zarów n o w o k resie su p le m e n tac ji (4 tydzień), ja k i p o jej z a p rz e sta n iu (6 i 8 ty d zień )
z je d n o czesn y m w zrostem stę ż e n ia w apnia w sercu. Ja k w iad o m o m a g n ez sp o w aln ia
p ra c ę se rc a i działa antyarytm icznie. W w aru n k ach jeg o n ie d o b o ru zw iększa się ryzyko
zaw ału m ięśn ia sercow ego, zw łaszcza że w ystępuje też często m iażdżyca naczyń. N ależy
w ięc p o d k reślić, że ju ż p o 4 tygodniach od z a p rzestan ia su p le m e n tac ji m ag n ezem
w ystąpiło o b n iż en ie stę że n ia teg o p ierw iastka w sercu szczurów b ad an y ch n ie za leż n ie
o d w ielkości daw ki.
Z p rzep ro w ad zo n y ch b a d a ń w ynika, że zaw artość m agn ezu w kości u dow ej szczurów
su p lem en to w an y ch m ag n ezem je st zależn a od zastosow an ej daw ki m ag n ezu . W g ru ­
pach o niższym p o b ra n iu (czyli badanych I i II) w ykazano p o za p rzestan iu su p le m e n ­
tacji m ag n ezem o b n iż en ie zaw artości m agnezu w kości udow ej szczurów . N a to m ia st
w g ru p ie b a d a n e j III o trzym ującej m agnez w daw ce 2,5 -k ro tn ie p rze k ra cza ją ce j d zien n e
za p o trze b o w a n ie w ystąpił w zro st w 2, 4 i 8 tygodniu b a d a ń . Zw ażywszy n a to , że 2/3
całkow itej ilości m agnezu zlokalizow ane je st w szkielecie i że w pływ a on n a h o m e o sta z ę
m in e ra ln ą kości i funkcje k o m ó re k kości - tym sam ym deficyt m ag n ezu m o że p ro w ad zić
do zm ian gęstości kości i ich o d p o rn o ści [24]. Bow iem n aw et u m iark o w an y n ie d o b ó r
m agn ezu p o n a d 21 dni p o w o d u je ró żn e zm iany w kościach np. sp a d e k stę ż e n ia
m agn ezu [5]. W ynikałoby z tego, że p o u m iarkow anej su p le m e n tac ji m ag n ez em m o g ą
m ieć m iejsce zm iany w zaw artości m agnezu w kości.
U zy sk an e wyniki częściow o p o tw ierd zają sp o strz eż en ia innych au to ró w , że d o d a te k
m ag n ezu d o diety w m ałym sto p n iu wpływa na jeg o zaw arto ść w n arz ąd ac h [3, 23]. W
p rez en to w an e j pracy w ykazano dość dużą stałość stę że n ia m ag n ezu w p rze b ad an y c h
tk an k ach m im o 2,5 k ro tn eg o p rze k ro c zen ia daw ki d zien n eg o za p o trz e b o w a n ia n a te n
p ie rw ia ste k (tj. 4,0 m g M g/kg m .c./24 h).
Z p rzep ro w ad zo n y ch b a d a ń w ynika, że zaw artość żelaza w surow icy szczurów s u p le ­
m ento w an y ch zastosow anym i daw kam i m agnezu nie zm ien ia się w sto su n k u do k o n tro li
(T ab . IV ). B rak różnic w zaw artości żelaza w surow icy w poszczególnych g ru p ac h
zw iązany je st być m oże z tym , że ok. 2/3 całkow itej ilości żelaza w o rg an iz m ie za w arte
je st w k rw inkach czerw onych w hem oglobinie. N a to m ia st stę że n ie żelaza w o soczu o raz
całk o w ita zd o ln o ść osocza d o w iązania żelaza osiągają b a rd z o ró ż n e w arto ści w
zależności o d sta n u fizjologicznego lub chorobow ego. D la p rzy k ład u przy deficytach
m ag n ezu o d n o to w a n o zw iększone stężen ie żelaza w surow icy, ze w zględu n a w zm o żo n ą
h em o lizę krw inek.
Bilans magnezu i żelaza u szczurów
413
N a to m ia st su p le m e n ta c ja m ag n ezem w zastosow anych d aw k ach w znacznym sto p n iu
oddziaływ uje n a zaw arto ść że la za w p rzeb ad an y ch n arz ąd ac h (T ab . IV ). W o rg an iz m ie
ssaków je s t ok. 4 ,0 -5 ,0 g żelaza, z teg o 1 6 % -2 9 % zm ag azy n o w an e je st w p o sta ci
ferrytyny i hem osyderyny, głów nie w w ątro b ie , śledzio n ie i szpiku kostnym [18].
W w yniku p rzep ro w ad zo n y ch b ad a ń stw ierdzono, że zaw arto ść żelaza w śle d zio n ie
szczurów w g ru p ac h bad an y ch I i II była niższa p raktyczn ie p rze z cały czas d o św ia d ­
czenia o o k o ło 2 0 % -3 0 % w sto su n k u do grupy k o n tro ln e j. N a to m ia s t w g ru p ie b a d a n e j
III zm iany stę że n ia żelaza w śledzionie dotyczą je d y n ie o k resu z a p rz e s ta n ia su p le m e n tacji i c h a rak te ry z u ją się zm n iejszen iem o 25% (6 tydzień ), a n a s tę p n ie w zro ste m o
24% (8 tydzień). P o d o b n ie w w ątro b ie w o k resie p o d aw a n ia m ag n ezu w g ru p ac h
b ad an y ch I i II w ystąpiło o b n iż en ie zaw artości żelaza w p o ró w n a n iu d o gru p y k o n tro l­
nej, p rzeciw nie d o o k resu z a p rz e sta n ia su p lem en tacji (6 i 8 tydzień).
W w aru n k ac h d ośw iadczenia w ykazano w g ru p ac h b ad an y ch I i II p o cz te ro ty g o d ­
niow ej p rzerw ie w su p le m e n tac ji m ag n ezem późny efe k t w p o staci o b n iż en ia ilości
żelaza w kości udow ej szczurów , p o d o b n ie ja k w przy p ad k u zaw arto ści teg o p ie rw ia stk a
w sercu, jelicie i śledzionie. Je d y n ie w g ru p ie b ad a n ej III stę że n ie żelaza w kości u dow ej
było 2 i 6 ty godniu podw yższone w sto su n k u do grupy k o n tro ln ej.
Z a w a rto ść żelaza w tk a n c e je lita w 4 i 8 tygodniu b a d a ń je s t isto tn ie o b n iż o n a
w sto su n k u d o k o n tro li: w g ru p ie b ad a n ej I o o d p o w ied n io 4 8 % i 2 2% , w g ru p ie
b ad a n ej II o 56% i 41% , a w g ru p ie b a d a n e j III o 41% (tylko 8 tydzień). W y k azan e
zm n iejszo n e stę że n ie żelaza w tk an ce je lita zaistn iałe po 8 ty godniu d o św iad czen ia,
czyli ju ż p o czterotygodniow ej przerw ie w su p lem en tacji, m o że su g ero w ać e w e n tu a ln e
za b u rzen ia w ch łan ian ia żelaza w skutek podaży m agnezu w zastosow anych d aw k ach , co
w ym aga dodatkow ych w yjaśnień.
Z aw a rto ść żelaza w sercu szczurów suplem en to w an y ch m ag n ez em w zrasta je d y n ie
w g ru p ie b a d a n e j III w 2, 4 i 6 tygodniu o o d p o w ied n io 3 6% , 7 5 % , i 5 8 %
w p o ró w n a n iu do k o n tro li. N ato m iast p od kon iec b a d a ń (8 ty d zień ) n a stą p iło w e
w szystkich g ru p ac h isto tn e o b n iż en ie stę że n ia żelaza w e w szystkich g ru p ac h b ad an y ch .
W sierści szczurów suplem entow anych m agnezem stężen ie żelaza ulega zm niejszeniu
w g ru p ach : b ad a n ej I o 47% (8 tydzień) i b a d a n e j II o 71% , 62% (o d p o w ied n io 2, 4
tydzień). W g ru p ie o najw iększym p o b ra n iu b ra k ju ż zm ian w sto su n k u d o grupy
k o n tro ln ej.
W śró d p rzeb ad an y c h n arz ąd ó w jed y n ie w n erk a ch i m ózgu m iał m iejsce ciągły
w zrost stę że n ia żelaza. Być m oże w iąże się to z p rzem ieszczen iem żelaza d o rejo n ó w
w których zapasy ferrytyny są niew ielkie, a n ie d o b ó r żelaza m o że w yw rzeć niek o rzy stn y
wpływ n a ich funkcje, dotyczy to zw łaszcza m ózgu [15].
R e asu m u jąc , na p o d sta w ie uzyskanych w yników m ożn a stw ierdzić, że w ie lo k ro tn e
p o d a n ie m agnezu w zastosow anych daw kach w yw ołało szereg za b u rzeń w re te n c ji i
rozm ieszczeniu pierw iastków , szczególnie żelaza, zarów n o w o k re sie su p le m e n tac ji
m ag n ezem ja k i p o je g o zakończeniu.
WNIOSKI
S tw ierd zo no, że w ielo k ro tn a p o d aż m agnezu w e w szystkich zasto so w an y ch d aw kach
za b u rza b io d o stęp n o ść żelaza w ustro ju szczura o raz je g o bilans. Z m ian y stę że n ia żelaza
w n iek tó ry ch tk a n k ac h dotyczą całego p rzebiegu b a d a ń , czyli zaró w n o o k resu su p le-
414
D. Skrajnowska, R. Olędzka
Nr 4
m en tacji m ag n ezem , ja k i czasu p o jej zaprzestaniu. P rzykładem m o że być stale zw ięk­
szo n e stę że n ie żelaza w m ózgu i n erkach lub zm niejszenie pozio m u teg o pierw iastk a w
śle d z io n ie i częściow o w jelicie. N a to m ia st o b n iż e n ie zaw arto ści że la z a w w ą tro b ie
było ściśle zw iązan e w yłącznie z o k rese m su p le m e n ta c ji m a g n ez em , bow iem p o je g o
z a k o ń cz en iu stę ż e n ie żelaza w zrosło. W pozostałych tk an k ach (serce, kość udo w a)
zm iany w stę że n iu żelaza w ystąpiły w postaci tzw. późn eg o efe k tu - d o p ie ro p o d k o n iec
b a d a ń (o p ró c z grupy o najw iększym p o b ra n iu m ag n ezu ). W spółczynnik rete n cji p o z o r­
nej żelaza n ie za leż n ie o d o k resu b a d a ń był znacznie obniżony.
W p o rów naniu d o żelaza, p o danie m agnezu w zastosow anych daw kach w mniejszym
stopniu wpływa na biodostępności m agnezu i jego bilans. W yjątkiem był niezm ienny w
czasie w zrost stężenia m agnezu w śledzionie i częściowo w w ątrobie i jelicie. W ykazano,
że jedynie w początkow ym okresie podaw ania m agnezu w zrosła jeg o ilość w sercu, a po
zaprzestaniu suplem entacji pod koniec dośw iadczenia w e wszystkich g rupach badanych
nastąpiło obniżenie stężenia m agnezu w sercu. Rów nież w tkance kostnej c h a rak te r zm ian
zależny był od zastosow anej dawki m agnezu i czasu badań. N atom iast w spółczynnik retencji
pozornej m agnezu w zrasta jedynie w początkow ym okresie suplem entacji.
D. Sk ra jno wska,
R.
Olędzka
M AGNESIUM AND IRO N BALANCE AND T H EIR CONCENTRATIONS IN TISSUES
AND BODY FLUIDS O F RATS A FTER SUPPLEM ENTATION W ITH M AGNESIUM
CARBONATE
Summary
Effect of magnesium on iron and magnesium metabolism in rats were investigated. 96 male
Wistar rats were divided into four groups received 2,5; 5,0 and 10,0 mg magnesium daily per kg
of body weight - dissolved in 2% - solution of arabie gum (tests groups) or clear 2% - solution
of arabie gum (test group) for 4 weeks and the next 4 weeks without supplements. Iron
concentrations increased in the brain and kidney of the experimental rats, but decreased in the
spleen, intestine and liver (2 and 4 weeks only) also in the heart and femur (only 8 week).
Percentage of iron retention decreased during the whole experiment.
Magnesium concentrations increased in the spleen, liver and intestine of rats. It was shown
that at 8 weeks of experiment the magnesium level of heart and femur decreased (only groups
received 2,5 mg and 5,0 mg Mg/kg b.w./24 h), but in group received 10,0 mg Mg/kg b.w./24 h
increased for all experiment. The apparent retention of magnesium increased in start of the
experiment.
This results show that oral magnesium supplementation disturbs metabolism of these ele­
ments, especially balance of iron.
PIŚMIENNICTW O
1. Carney S., Wong L., QuammegA. et al.: Effect of magnesium deficiency on renal magnesium
and calcium transport in the rat. J. Clin. Invest. 1980, 65, 180-186.
2. Bednarek W., Lipiński W.: Zapotrzebowanie na magnez jęczmienia jarego nawożonego
zróżnicowanymi dawkami nawozów mineralnych. Biul. Magnezol. 1994, 4, 12-14.
3. Brannan P., Vergne-Marini P. et al.: Magnesium absorption in the human small intestine. J.
Clin. Invest. 1976, 57, 1412.
4. Campos M.S., Barrionuevo М., Alferez M.J., Gomez Ayala A.E., Rodrigeuez-Matas M.C., Lopez
Aliaga /., Lisbona F.: Interactions among iron, calcium, phosphorous and magnesium in the
nutritionally iron-deficient rat. Experim. Physiol. 1998, 83, 771-81.
Bilans magnezu i żelaza u szczurów
415
5. Creedon A., Flynn A., Cashman K.: The effect of moderately and severely restricted dietary
magnesium intakes on bone composition and bone metabolism in the rat. Brit. J. Nutr. 1999,
82, 63-71.
6. Durlach J.: Magnez w praktyce klinicznej. PZWL, Warszawa 1991.
7. Durlach J., Вас P., Durlach V., Rayssiguier Y , Bara М., Guiet-Bara A.: Magnesium status and
ageing: an update (Review). Magn. Res. 1998, 11, 25-42.
8. Edited by Griffith and Farris. Lippincott Company, The rats in laboratory investigation, 1942,
97.
9. Gilligan C., Po A.L.W .: Magnesium therapeutic and dietary use. Pharm. J. 1992, 248, 81.
10. Harling B., Van Delft W.: Changes in the mineral composition of food as a result of cooking
in hard and soft water. Arch. Environ. Health 1998, 36, 33-35.
11. Hunt J.R., Roughead Z.K.: Adaptation of iron absorption in men consuming diets with high
or low iron bioavailability. Amer. J. Clin. Nutr. 2000, 71, 94-102.
12. Kimura M , Yokoi K : Iron accumulation in tissues of magnesium - deficient rats with dietary
iron overload. Biol. Trace Elem. Res. 1996, 51, 177-197.
13. Kuhn J., Jost V , Wieckhorst G. et al.: Renal elimination of magnesium as a param eter of
bioavilability of oral magnesium therapy. Methods. Find. Exp. Clin. Pharmacol. 1992, 14,
269-272.
14. Matsuzaki H., Arai K , Uchara М., Suzuki K., Sato S., Kanke Y., Goto S.: Increasing
magnesium intake prevents high phosphorus diet - induced kidney damage in young rats.
Nutr. Res. 1997, 17, 325-337.
15. Parks Y., Wharton B. \ Iron deficiency and the brain. Acta. Paed. Scand. 1989, Suppl. 361-371.
16. Plum-Wirell М., Stegmar B., Wester P.: Nutritional magnesium supplementation does not
changes blood pressure nor serum or muscle potassium and magnesium untreated hyper­
tension. A double - blind crossover study. Magnes. Res. 1994, 7, 277-283.
17. Princi Т., Artero M.} Malusa N., Uxa N., Livia V , Reina G .: Serum and intracellular in
intoxicated chronic alcoholic and control subjects. Drug and Alkohol D ependence 1997, 46,
119-122.
18. Rafalski Hr. Współczesne pojmowanie molekularnej, metabolicznej i klinicznej roli żelaza
w kształtowaniu zdrowia. Żyw. Człow. Metab. 1994, 21, Suppl., 111-131.
19. Skibniewska A., Smoczyński S.: Składniki mineralne w dietach szpitalnych z wybranych miast
w Polsce. Żyw. Człow. Metab. 1996, 23, 3-9.
20. Skrajnowska D., Olędzka R .: Wpływ suplementacji magnezem na bilans magnezu i wapnia
oraz ich zawarto w płynach i tkankach szczurów. Biul. Magnezol. 1999, 4, 412-417.
21. Skrajnowska D., Olędzka R.: Wpływ suplementacji węglanem magnezu na bilans magnezu
i żelaza oraz ich zawartość w narządach i płynach ustrojowych szczurów. Bromat. Chem.
Toksykol. 1998, 32, 387-393.
22. Standley C.A., Cotton D.B.: Brain ionized magnesium and calcium levels during magnesium
supplementation and deficiency in female long-evans rats. Obst. Gynecol. 1996, 88, 184-188.
23. Vorman J., Guntther Т., Hollrigel V. et al.: Effect of various degres and duration of magnesium
deficiency on lipid peroxidation and mineral metabolism in rats. Nutr. Biochem. 1995, 6,
681-688.
24. Wallach S.: Effects of magnesium on skeletal metabolism. Magnes. Trace Elem. 1990, 9,
1-14.
Otrzymano: 2000.07.11