Zaburzenia zachowania

UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI
INSTYTUT PEDAGOGIKI
Studia podyplomowe
mgr Ewa Derlikiewicz
Zaburzenia zachowania
a środowisko rodzinne dziecka
Praca dyplomowa napisana
w Zakładzie Pedagogiki Specjalnej
pod kierunkiem dr U. Morcinek
Szczecin 2001
SPIS TREŚCI
Wstęp .........................................................................................................
4
ROZDZIAŁ I.
ZABURZENIA ZACHOWANIA W ŚWIETLE LITERATURY .......
1.1.
5
Zakres pojęcia zaburzenia zachowania i stosowana
terminologia ...............................................................................................
5
1.2. Kryteria i klasyfikacje zaburzeń zachowania .............................
8
1.3. Etiopatogeneza
zachowań
nieprzystosowawczych
uwarunkowanych biologicznie ................................................... 14
1.3.1. Czynniki biologiczne ........................................................
15
ROZDZIAŁ II.
RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA . 18
2.1. Rozwój dziecka w środowisku rodzinnym ................................
18
2.2. Cechy charakterystyczne rodziny dysfunkcjonalnej ..................
20
2.3. Zaburzenia struktury a nieprzystosowanie społeczne dzieci ...... 25
2.4. Postawy rodzicielskie i ich znaczenie w życiu dziecka .............
29
2.5. Metody nadzoru i kontroli a zaburzenia zachowania ................. 31
2.6. Zjawiska patologiczne w życiu rodziny ..................................... 33
ROZDZIAŁ III.
DIAGNOZA,
TERAPIA
I
PROFILAKTYKA
ZABURZEŃ
ZACHOWANIA ...................................................................................... 35
3.1. Rozpoznawanie zaburzeń zachowania .......................................
35
3.2. Terapia i profilaktyka ................................................................. 38
PODSUMOWANIE ................................................................................
40
Bibliografia ..............................................................................................
42
3
WSTĘP
W dzisiejszych czasach bardzo często nawołuje się do kształtowania prawidłowych
postaw u dzieci i młodzieży, przekształcania negatywnych w pozytywne. Jednocześnie w
szkole coraz częściej spotykamy się z jednostkami odchylonymi od normy w zachowaniu.
Stawiamy sobie wówczas pytanie: co jest przyczyną takiego zachowania i jak tym
jednostkom pomóc. Towarzyszy temu często poczucie bezradności i niepewności w roli
opiekuna odpowiedzialnego za losy dziecka.
Często nie wiemy, czy zachowanie dziecka mieści się jeszcze w granicach normy, czy
jest też sygnałem o początkach rozwoju zaburzeń zachowania. Aby zrozumieć problemy
dziecka niezbędne jest poznanie przyczyn zaburzonego zachowania.
Od chwili urodzenia dziecko poddane zostaje skomplikowanym zabiegom
wychowawczym. Efekty tych oddziaływań zależą od zintegrowanego oddziaływania na
dziecko różnych grup i instytucji, wśród których pierwszoplanową rolę odgrywa rodzina.
To właśnie tutaj rozwijają się pierwsze wyobrażenia o własnym miejscu w życiu
społecznym, tu kształtują się określane nastawienia i aspiracje. Rodzina jest i będzie
niezastąpionym środowiskiem wychowawczym. Zadaniem rodziców jest wychowanie
zdrowego emocjonalnie i fizycznie dziecka. Nie wszystkie rodziny umieją jednak
ukształtować człowieka szczęśliwego, o adekwatnym poczuciu własnej wartości,
zdrowych granicach, umiejącego być empatycznym ale i asertywnym. Istnieje wiele
rodzin, które pod maską "rodziny modelowej'' świadomie lub nieświadomie ranią
delikatną, rozwijającą się psychikę dziecka. Często efektem praktyk wychowawczych są
zaburzenia zachowania o różnym nasileniu i objawach.
Pogłębienie wiedzy z zakresu zaburzeń zachowania i jego uwarunkowań umożliwi im
efektywniejszą pomoc dla wielu moich podopiecznych i ich rodzin. W pracy
pedagogicznej zdobytą wiedzę pragnę wykorzystać w celu właściwego poradnictwa dla
rodziców - w odniesieniu do wychowanków, pozwoli im to na wczesną interwencję i
właściwe ukierunkowanie pracy terapeutycznej i profilaktycznej.
Dzięki zdobytej wiedzy w swojej rodzinie preferować będę zdrowe formy opieki
rodzicielskiej. Nade wszystko pragnę nieść pomoc dziecku, które jest istotą zależną od
świata ludzi dorosłych i często bezbronną wobec ogromu nieszczęść i upokorzenia
dozowanego od ludzi, którzy z racji wieku i pokrewieństwa są za nie odpowiedzialni.
4
1.
1.1.
ZABURZENIA ZACHOWANIA W ŚWIETLE LITERATURY
ZAKRES POJĘCIA ZABURZENIA ZACHOWANIA I
STOSOWANA TERMINOLOGIA
Pojęcie ''zaburzenia zachowania'' i jego geneza nie są rozumiane jednoznacznie. W
literaturze brak jest zarówno jednolitej terminologii jak i klasyfikacji. Uwarunkowane to
jest orientacją teoretyczną twórców.
Współcześnie występują obok siebie, bądź stosowane są zamiennie terminy:
zaburzenia zachowania, nieprzystosowanie (niedostosowanie) społeczne oraz trudności
wychowawcze. Istniejący chaos terminologiczny sprawia, że trudno ustosunkować do
siebie poszczególne twierdzenia. Zdarza się często, że autorzy posługują się często tymi
samymi terminami zamiennie dla określenia różnych objawów oraz zespołów
objawowych, z drugiej zaś te same lub bardzo zbliżone objawy opisują i klasyfikują za
pomocą różnych terminów i kategorii pojęciowych. Dotyczy to zarówno kategorii
ogólniejszych, jak i szczegółowych typów i rodzajów zaburzonego zachowania.
Przykładem braku jednomyślności w zakresie terminologii ogólnej może być sprawa
wzajemnego ustosunkowania do siebie terminów: zaburzenia zachowania i
niedostosowanie (nieprzystosowanie) społeczne. Obydwa terminy bywają przez
niektórych autorów rozumiane tak szeroko, że zawierają w sobie właściwie wszelkie
odchylenia od normy w rozwoju dziecka, przez innych natomiast zarezerwowane są dla
wyodrębnienia tylko niektórych nieprawidłowych form kontaktu dziecka z otoczeniem
oraz dla oznaczenia pewnej grupy patologicznych reakcji dziecka na czynniki środowiska
(H. Spionek, 1975).
Termin zachowanie stosuje się do oznaczenia czynności ruchowych, pewnych
reakcji fizjologicznych i wypowiedzi słownych, które można badać w sposób obiektywny,
dokonać ich rejestracji i pomiaru (M. Pecyna, 1998, s. 193). Powszechnie uważa się, że
zachowanie człowieka, którego uważamy za społecznie przystosowanego powinno
spełniać dwie podstawowe funkcje:
1. zaspokajać potrzeby osobiste,
2. spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane społeczeństwo.
O zaburzeniach zachowania mówi się najczęściej wtedy, gdy nie spełnia ono obydwu
lub choćby tylko jednej z powyższych funkcji (A. Lewicki, 1974). Można je podzielić na
trzy kategorie: takie, które wynikają z nerwicowych zaburzeń psychicznych, są to wtedy
zachowania nie wykraczające poza granice codzienności ludzkich problemów i takie
zachowania, które wynikają z nieprawidłowej osobowości, zwłaszcza psychopatii, czyli
osobowości aspołecznej
(J. Formański, 1998, s. 35 ). Zakres tak pojmowanych zaburzeń jest bardzo szeroki,
obejmuje się bowiem tym terminem zarówno zjawiska psychopatologiczne, jak i formy
zachowań, których nie można zaliczyć do żadnej
5
kategorii psychopatologicznej (np. agresja związana z silną frustracją u ludzi fizycznie i
psychicznie zdrowych).
Niektórzy autorzy ograniczają zakres pojęcia zaburzenia zachowania tylko do form
zachowań występujących u ludzi fizycznie i psychicznie zdrowych, lecz wykazujących
reakcje i postawy aspołeczne.
J. Konopnicki definiuje zaburzenia zachowania jako odchylenia od normy
rozumianej jako zasady moralne, obyczaje i zwyczaje przyjęte w danym środowisku.
Stopień odchylenia od tej normy będzie świadczył o sile, czy też natężeniu zaburzenia.
Autor obejmuje tym terminem najlżejsze zaburzenia jakimi są trudności w nauce, jak i
najcięższe, jak nerwica czy przestępczość. Zaburzenie jest dowodem zmian, jakie musiały
nastąpić w psychice dziecka, jest ono wynikiem zachwiania równowagi pomiędzy
środowiskiem i organizmem (J. Konopnicki, 1964).
Termin zaburzenia zachowania - chętnie używany w piśmiennictwie
psychiatrycznym, psychologicznym i pedagogicznym określa wszelkie rodzaje zachowań
naruszających porządek społeczny, niezależnie od tego, czy już powodują konflikt z
prawem czy nie. W węższym znaczeniu rozpoznanie to znajduje zastosowanie w celu
określenia " (...) niepsychotycznego zespołu zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi
odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania
społecznego. Dotyczy to więc konkretnie zachowań w różnym stopniu aspołecznych,
antyspołecznych i przestępczych. W takim zachowaniu zawarty jest element pewnej
trwałości czy może raczej długotrwałości, jednak z możliwością (przynajmniej w
większości przypadków) różnego stopnia poprawy, a nawet normalizacji " (H.
Sulestrowska,
1989, s.118).
Badacze problemu ciągle podejmują próby uściślenia definicji oraz wypracowania
kryteriów zaburzeń oraz bardziej zróżnicowanego określenia ich typów i rodzajów.
Problematyka zaburzeń zachowania została również uwzględniona w dwóch
najbardziej aktualnych źródłach klasyfikacji, tj. DSM - IV i ICD - 10. Pierwsze z nich to
Diagnostyczny i Statystyczny Podręcznik Zaburzeń Psychicznych opracowany w roku
1994 przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, drugie obowiązujące obecnie w
Polsce to Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych rewizja 10.
Według DSM - IV pojęcie " zaburzenia zachowania" oznacza uporczywy i
powtarzający się wzorzec charakteryzujący się zachowaniem aspołecznym i
buntowniczym. Zaburzenia zachowania są czymś więcej niż dziecięcą złością czy buntem
- są względnie trwałym i społecznie nieaprobowanym nawykiem
(M. Pecyna,
1998, s. 195-196 ).
ICD - 10 definiuje wymienione zaburzenia następująco : " Zaburzenia
zachowania cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania dyssocjalnego,
agresywnego lub buntowniczego. W skrajnej formie, takie zachowanie
powoduje
poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla
danego wieku i tym samym jest czymś więcej niż zwykłą dziecięcą złością lub
młodzieżową buntowniczością. Izolowane działania dyssocjalne lub przestępcze same w
sobie nie stanowią podstawy do rozpoznania, które implikuje trwałość wzorca
nieprawidłowych zachowań.
6
Prócz pojęcia zaburzenia zachowania w literaturze funkcjonują inne terminy dla
oznaczenia nieprawidłowych relacji dziecka z otoczeniem społecznym. Odbiegające od
norm zachowania określa się bardzo często mianem "niedostosowania społecznego".
Termin ten został opracowany przez Światowy Związek Opieki Nad Dziećmi i
Młodzieżą, a przeszczepiony na grunt polski przez
M.
Grzegorzewską
(A.
Makowski, 1992). Pojęcie niedostosowania społecznego jest pojęciem wieloznacznym z
uwagi na to, że jest zjawiskiem które interesuje nie tylko pedagogów ale również
psychologów, psychiatrów, socjologów i prawników. W zależności od punktu widzenia,
pojęcie i zakres niedostosowania są różnie definiowane, a w związku z tym i terminologia
nie jest zgodnie stosowana. Generalnie pojęcie niedostosowania społecznego odnoszone
jest do dalszych etapów rozwojowych zaburzeń w zachowaniu, bądź też utożsamianie z
terminami: trudności wychowawcze i nieprzystosowanie społeczne.
O specyfice niedostosowania społecznego decydują nieprawidłowe stosunki
zachodzące między daną jednostką a innymi jednostkami, czy też jednostką a grupą
społeczną.
W literaturze psychologicznej istotę niedostosowania społecznego rozpatruje się w
ścisłym związku z wewnętrznymi przeżyciami jednostek (niepokojem, lękiem, frustracją,
czy wreszcie cierpieniem lub złym samopoczuciem)
(J. Konopnicki, 1972, s.1622).W socjologii traktowane jest jako poważne zaburzenie wobec wymagań społecznych,
wyrażające się w naruszeniu podstawowych norm społecznych i w niezrealizowaniu zadań
społecznych (Ostrihanska, 1972, s.251).
Pomimo różnych interpretacji, treści określające niedostosowanie społeczne są
wspólne:
- społeczne niedostosowanie wyraża się w negatywnym stosunku do norm
społecznych, do uznawanych społecznie wartości;
- jest wyrazem trudnej wewnętrznie sytuacji jednostki społecznie niedostosowanej;
- trudności wychowawcze wynikające ze społecznego niedostosowania
cechuje znaczna trwałość postaw aspołecznych lub antyspołecznych;
- jest ogólną postacią (syndromem) zachowania negatywnego wobec norm
społecznych (O. Lipkowski, 1976, s.106)
Zamiennie z powyżej wymienionymi terminami stosowany jest termin
"nieprzystosowanie społeczne". Według (L. Pytki, 1995) nieprzystosowanie
społeczne jest wadliwym przystosowaniem jednostki do społeczeństwa i jego kultury.
Wiążę się również z charakterystycznym układem postaw lub stanami
osobowości skłaniającymi jednostkę do reagowania w sposób niezgodny z zaleceniami
aksjologii pedagogicznej i wymaganiami ról społecznych.
Terminem powszechnie stosowanym choć wzbudzającym wiele kontrowersji jest
termin „trudności wychowawcze”. Zdaniem A. Lewickiego (1974) trudności
wychowawcze odnoszą się tylko do niektórych objawów zachowania dziecka, tj.
pozostających w niezgodzie z powszechnymi normami życia społecznego, a jednocześnie
charakteryzujących się uporczywością i nie poddających się zwykłym zabiegom
wychowawczym.
Konfrontując wymienioną terminologię należy stwierdzić, że żaden z terminów nie
jest rozumiany jednoznacznie. Wydaje się jednak, że nie sposób pominąć żadnego z nich,
bowiem każdy jest nośnikiem pewnych relacji między dzieckiem a jego środowiskiem.
7
1.2. KRYTERIA I KLASYFIKACJE ZABURZEŃ ZACHOWANIA
Stworzenie odpowiedniego podziału symptomów zaburzeń zachowania umożliwia
kwalifikowanie dzieci do określonego typu trudności wychowawczych. Chodzi tu o
osobliwe zespoły charakterystyczne dla pewnych grup uczniów albo z podziałem na
możliwe rodzaje i stopień nasilenia tych trudności. Klasyfikacja taka jest ciągle
problemem otwartym, niemniej jednak dokonano już pewnych interesujących prób
klasyfikacji.
W literaturze przedmiotu spotkać można klasyfikacje przeprowadzone w oparciu o
analizę czynnikową, klasyfikacje fenomenologiczne i klasyfikacje etiologiczne.
Pierwsze badania oparte o analizę czynnikową przeprowadzili L. E. Hewitt i R. L.
Jenkins w wyniku której wyodrębnili:
1. model agresji nieusocjalizowanej (przeciwstawianie się autorytetowi, tendencje
do atakowania, bójki, brak adekwatnego do sytuacji poczucia winy, nadmierna
wrażliwość);
2. model nieusocjalizowanej przestępczości (wagary, ucieczki z domu,
włóczęgostwo, udział w gangach);
3. model nadmiernego zahamowania ( wzmożona uległość, wrażliwość,
tendencje do odosobnienia, apatia ) ( H. Spionek, 1976, s. 227-229
Na uwagę zasługuje podział zaburzeń zachowania opracowany przez
K.
Hartmanna w roku 1978. Autor wyodrębnił 3 zespoły zaburzeń naruszających przyjęte
normy społeczne:
1. 1. zespół niestabilności ( skłonności depresyjne, tendencje do wycofywania się,
słabość kontaktów społecznych, skłonność do konfliktów, ucieczki ) stanowiący
niewielkie zagrożenie społeczne,
2. zespół zachowania aspołecznego ( niechęć do nauki i pracy, nadużywanie alkoholu,
włóczęgostwo, konfliktowość ) - jest to średni stopień zagrożenia dla
społeczeństwa,
3. zespół przestępczości (zagrożenie dla innych osób, niszczenie mienia, znęcanie się
nad innymi osobami, wczesne przed 14 r. ż. ujawnianie skłonności przestępczych,
wykroczenia przeciw prawu (ujawnione i nieujawnione ) stanowiący znaczne
zagrożenie dla porządku społecznego
(H. Sulestrowska, 1989 r. s. 120 ).
Według DSM - IV uznaje się, że istotnym objawem zaburzeń zachowania jest
powtarzający i utrzymujący się wzorzec zachowania, w którym podstawowe prawa innych
i ważne, stosowne do wieku życia normy społeczne i reguły są łamane, a manifestują
się wystąpieniem trzech lub więcej spośród następujących zachowań w ciągu
ostatnich 12 miesięcy:
8
1. ZACHOWANIA AGRESYWNE, które powodują zagrożenie fizyczne lub
wyrządzają krzywdę innym ludziom lub zwierzętom.
Kwalifikują się do nich:
- tyranizowanie, grożenie, zastraszanie innych,
- częste inicjowanie walk fizycznych,
- używanie broni, mogącej powodować poważne fizyczne uszkodzenia,
- okrucieństwo fizyczne wobec ludzi,
- okrucieństwo wobec zwierząt,
- dokonywanie kradzieży bezpośrednio od ofiary (wymuszanie, kradzieże
kieszonkowe i inne ),
- świadome branie udziału w podpaleniu z intencją spowodowania poważnej
szkody,
- świadome niszczenie cudzej własności.
2. OSZUSTWA LUB KRADZIEŻE, do których zalicza się:
- włamania do domu, budynku lub samochodu,
- kłamstwo w celu uniknięcia zobowiązań lub uzyskania określonych dóbr,
- kradzież rzeczy o większej wartości bez konfrontacji z ofiarą
3. POWAŻNE ŁAMANIE ZASAD, NORM, REGUŁ, NAKAZÓW I PRAW.
- przebywanie wbrew zakazom rodziców poza domem rodzinnym w nocy przed 13
r. ż.,
- ucieczka z domu bez zamiaru powrotu,
- wagarowanie (częste).
Uwzględniając wiek życia dziecka w chwili wystąpienia zaburzeń wyróżnia się
następujące ich kategorie:
- typ dziecięcych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło przed 10 r. ż. ),
- typ młodzieńczych zaburzeń (zaburzenie wystąpiło po 10 r. ż.).
W nasileniu zaburzeń zachowania różnicuje się 3 stopnie:
- stopień lekki - zaburzenie powoduje niewielkie szkody,
- stopień umiarkowany - liczba zaburzeń zachowania i ich wpływ na
innych są
pośrednie między stopniem lekkim a znacznym,
stopień znaczny - liczba zaburzeń i ich wpływ na innych jest duży, objawy
zaburzeń są sprzężone ze sobą np. kradzież w konfrontacji agresywnej z ofiarą (
M. Pecyna, 1998, s. 196 - 197 )
W rozpoznaniu powinny być uwzględnione również kryteria ogólno środowiskowe i
normy zachowania akceptowane w najbliższym otoczeniu dziecka.
W niniejszej pracy przyjmuję badawcze kryteria diagnostyczne zaburzeń zachowania
oraz kategorie wyróżnione zgodnie z podziałem zaproponowanym przez ICD - 10, a
mianowicie:
G1. Powtarzający się i utrwalony wzorzec zachowania, cechujący się gwałceniem
albo podstawowych praw innych osób, albo poważniejszych norm
i reguł społecznych
właściwych dla wieku, trwających co najmniej 6 miesięcy, w czasie których występują
niektóre z następujących przejawów:
1. wybuchy złości nadzwyczaj częste lub ciężkie w stosunku do poziomu
rozwojowego,
9
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
częste kłótnie z dorosłymi,
często aktywne odrzucanie wymagań dorosłych lub niespełnianie reguł,
często jakby rozmyśle robienie rzeczy, które budzą gniew u innych ludzi,
częste oskarżenie innych za swoje własne pomyłki lub niewłaściwe zachowanie,
częsta "wrażliwość" i łatwość wprowadzania w złość przez innych,
częste wpadanie w złość lub rozżalenie,
częsta złośliwość lub mściwość
częste kłamstwa lub zrywanie obietnic w celu uzyskania dóbr lub przywilejów, lub
dla uniknięcia obowiązków,
10. częste inicjowanie starć fizycznych (nie obejmuje to starć z rodzeństwem),
11. używanie broni, która może powodować u innych poważne uszkodzenia ciała (np.
kij, cegła, rozbita butelka, nóż, strzelba),
12. pozostawanie poza domem po zapadnięciu zmroku, mimo zakazu rodziców
(rozpoczynające się przed 13 rokiem życia),
13. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec innych osób (np. krępowanie, ranienie
lub podpalanie ofiar ),
14. przejawianie fizycznego okrucieństwa wobec zwierząt,
15. rozmyślne niszczenie własności innych osób inaczej niż przez podpalenie).
16. rozmyślne podkładanie ognia ze stwarzaniem ryzyka lub z zamiarem spowodowania
poważnych zniszczeń,
17. kradzieże przedmiotów o niebanalnej wartości bez konfrontacji z ofiarą,
zarówno w domu, jak i poza nim (np. kradzieże w sklepach, włamania,
fałszerstwa ),
18. częste wagary ze szkoły, rozpoczynające się przed 13 rokiem życia,
19. co najmniej dwukrotne ucieczki z domu rodzicielskiego lub zastępczego,
albo
ucieczka jednorazowa trwająca dłużej niż jedną noc (nie obejmuje opuszczania
domu w celu uniknięcia molestowania fizycznego lub seksualnego),
20.popełnianie przestępstw wymagających konfrontacji z ofiarą (włączając kradzieże
kieszonkowe, wymuszania, napady ),
21.zmuszanie innych osób do aktywności seksualnej,
22.częste terroryzowanie innych (np. rozmyślne zadawanie bólu lub ran
połączone z
uporczywym zastraszaniem, dręczeniem, molestowaniem ),
23.włamanie do cudzego domu, samochodu, budynku.
Do spełnienia kryterium wystarczy choćby jednorazowe wystąpienie objawów
wymienionych w punktach 11, 13, 15, 16, 20, 21, 23.
G2. Zaburzenie nie spełnia kryteriów osobowości dyssocjalnej, schizofrenii, epizodu
maniakalnego, epizodu depresyjnego, całościowego zaburzenia rozwojowego, ani
zaburzenia hiperkinetycznego. Jeżeli spełnione są kryteria zaburzenia emocjonalnego,
należy rozpoznać mieszane zaburzenia zachowania i emocji:
- postać z początkiem w dzieciństwie: początek przynajmniej jednego rodzaju
trudności z zachowaniem przed 10 rokiem życia.
- postać z początkiem w wieku młodzieńczym : bez trudności z zachowaniem
przed 10 rokiem życia.
10
Ciężkość zaburzeń zachowania:
- łagodna - tylko nieliczne ( lub prawie żadne ) trudności z zachowaniem
przekraczają granice wymagane dla ustalenia rozpoznania oraz trudności z
zachowaniem powodują tylko małe schody u innych osób
- umiarkowana - liczba trudności z zachowaniem oraz ich wpływ na innych
pozostaje pośrednia pomiędzy "łagodnym" i "ciężkim"
- ciężka - występują liczne trudności z zachowaniem przekraczające granicę
uprawiającą do ustalenia rozpoznania albo problemy z zachowaniem powodują
istotne szkody u innych, np. ciężkie urazy fizyczne, akty wandalizmu, kradzieże.(
T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999 r. s. 107 - 109 ).
Klasyfikacja ICD - 10 dzieli zaburzenia zachowania na następujące kategorie:
· zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego
· zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji
· zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji
· zaburzenie opozycyjno - buntownicze.
Zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego:
· występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania,
· występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym co
najmniej trzy z punktów (9)-(23),
· co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował przez co najmniej
6 miesięcy,
· zaburzenia zachowania są ograniczona do środowiska (kontekstu) rodzinnego
"(T.Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s.109).
Do tej kategorii zaliczane są zaburzenia zachowania, które charakteryzuje
zachowanie dyssocjalne, agresywne a nie tylko zachowania buntownicze, opozycyjne lub
niszczycielskie i są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do środowiska
rodzinnego albo do interakcji z członkami rodziny. Mogą występować kradzieże w domu,
zachowania destrukcyjne jak łamanie zabawek, niszczenie ubrań, uszkadzanie mebli,
przemoc wobec członków rodziny i celowe podpalenia ograniczone do domu rodzinnego (
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy
kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 221 ).
Rozpoznanie wymaga, aby nie było poważniejszych zaburzeń zachowania poza
środowiskiem rodzinnym i aby relacje społeczne dziecka poza nim mieściły się w normie
(T.Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1998, s.221).
Zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji:
· występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania,
· występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryteriach G1, w tym
co najmniej trzy z punktów (9)-(23),
· co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował przez co
najmniej 6 miesięcy,
· wyraźnie słabe związki osoby z grupą rówieśniczą, przejawiające się
izolacją, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem trwałych, bliskich,
11
wzajemnych przyjaźni "(T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka,
1999, s.109-110)".
Ten typ zaburzeń charakteryzuje kombinacja całościowego zaburzenia dyssocjalnego
lub agresywnego z globalnie nieprawidłowym związkiem dziecka z innymi dziećmi.
Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się izolacją od innych
dzieci, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem bliskich przyjaciół, empatycznych
związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej. Relacje z dorosłymi cechują się
rozdźwiękiem, wrogością i urazami. Typowe zachowania to tyranizowanie, bójki,
stosowanie siły i przemocy, nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność,
brak
współpracy, opór wobec autorytetów, ciężkie napady złości
i wściekłości (niekontrolowanej), okrucieństwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie
własności i podpalenia. Zaburzenie ujawnia się w większości sytuacji, ale najbardziej
widoczne jest w szkole (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w
ICD - 10. Rewizja 10 . Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s. 221 -222 ).
"Zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji:
· występują ogólne kryteria zaburzeń zachowania,
· występują trzy lub więcej z objawów wyliczonych w kryterium G1, w tym
co najmniej spośród punktów (9)-(23),
· co najmniej jeden objaw spośród punktów (9)-(23) występował co
najmniej 6 miesięcy,
· zaburzenia zachowania występują w sytuacjach poza domem lub
środowiskiem (kontekstem) rodzinnym,
· związki rówieśnicze pozostają w prawidłowych granicach"
(T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 110).
Tę kategorię cechuje utrwalone występowanie zachowań dyssocjalnych lub
agresywnych, które występuje u dzieci raczej dobrze zintegrowanych z grupą rówieśniczą.
Cechą różniącą jest obecność właściwych, trwałych przyjaźni z rówieśnikami. Relacje z
dorosłymi stanowiącymi autorytet są raczej złe, ale mogą zachodzić dobre relacje z innymi
osobami. Często zaburzenie najwyraźniej ujawnia się poza domem rodzinnym, a jego
ograniczenie do szkoły potwierdza rozpoznanie (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i
zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne,
1997, s. 222 ).
Zachowania opozycyjno-buntownicze:
· występują cztery lub więcej z objawów wyliczonych w kryterium G1, w
tym nie więcej niż dwa spośród punktów (9)-(23),
· objawy kryterium B wiążą się z nieprzystosowaniem i nie są zgodne z
poziomem rozwojowym,
· co najmniej cztery objawy występowały przez co najmniej 6 miesięcy" (T.
Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s 110).
Cechą charakterystyczną tej grupy zaburzeń zachowania jest występowanie u dzieci
poniżej 9 lub 10 roku życia. Wyróżnia je obecność nasilonego zachowania buntowniczego,
nieposłusznego, prowokującego i nieobecność poważnych działań dyssocjalnych lub
12
agresywnych, które naruszają prawo lub prawa innych osób. Podstawową cechą
zaburzenia jest utrwalony wzorzec zachowania buntowniczego, prowokacyjnego,
negatywistycznego i niszczycielskiego, które przekracza normy zachowania wieku i
kontekstu społeczno-kulturowego. Dzieci z tego typu
zaburzeniami skłonne są do złości, urazy, reagowania zdenerwowaniem wobec innych
osób. Wykazują niski próg tolerancji na frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Ich
bunt ma charakter prowokacyjny, inicjujący konfrontację.
W stosunku do innych zaburzeń zachowania w tym zaburzeniu brak jest takich
zachowań, które naruszają prawo i podstawowe prawa innych jak: kradzież,
tyranizowanie, napaści i niszczycielstwo (Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania w ICD - 10. Rewizja 10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, 1997, s.
223).
W związku ze znacznymi zmianami kryteriów zaburzeń zachowania w kolejnych
międzynarodowych klasyfikacjach trudno jest podać częstość ich występowania w
populacji. DSM-IV podaje, że rozpowszechnienie zaburzeń zachowania wśród chłopców
wynosi 6-10%, zaś wśród dziewcząt jest niższe i wynosi 2-9%. W badaniach
przeprowadzonych przy użyciu kryteriów ICD-9 w Niemczech (Mannheim) stwierdzono,
iż rozpowszechnienie zaburzeń zachowania jest mniejsze niż 1%.
Według szacunku MEN około 140-150 tyś. dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
jest nieprzystosowanych społecznie (2% populacji), zaś około miliona ( 10%-15% ) jest
zagrożonych niedostosowaniem („Raport o sytuacji polskich rodzin” w: „Problemy
opiekuńczo-wychowawcze” 1996/9 r, s. 15 ). Inaczej przedstawiają się dane jeśli chodzi o
jednostki z subnormą intelektualną. W świetle diagnoz J. Konopnickiego (1971) zjawisko
to występuje u 55,0% uczniów szkół specjalnych, natomiast badania przeprowadzone
przez W. Rempel (1997) wykazały występowanie zaburzeń zachowania u 34,4% ogółu
diagnozowanych. Porównywanie rozmiarów zaburzeń ustalonych w różnych badaniach
jest ogromnie utrudnione, co wynika w dużej mierze z płynności pojęcia i wielości
definicji a także zastosowanych kryteriów. Ocena zaburzeń zachowania może, więc
zależeć od kryteriów, jakie przyjmiemy.
1.3 ETIOPATOGENEZA ZACHOWAŃ NIEPRZYSTOSOWAWCZYCH
UWARUNKOWANYCH BIOLOGICZNIE
Od dawna badacze analizują czynniki wyznaczające ludzki zachowanie. Obecnie nie
spotyka się badaczy o skrajnych poglądach, którzy akcentują rolę czynników
środowiskowych, a odrzucają wpływy biologiczne lub odwrotnie. Wieloczynnikowa
koncepcja zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży ma wyraźną wyższość nad
jednoprzyczynowymi próbami wyjaśnienia problemu. Jak
pisze H. Sulestrowska (1989, s.122) "Pociąga to za sobą konieczność wielowymiarowej
diagnostyki".
Autorka podkreśla, iż nieprawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka jest
"(...)wypadkową ilościowej i jakościowej kombinacji warunków zewnętrznych
13
(środowiskowych) i właściwości osobowościowych danego dziecka. W diagnozie należy
więc uwzględnić następujące składowe patogenetyczne:
1) czynniki środowiskowe (przede wszystkim wpływy rodziny, ale także szkoły i
grupy rówieśniczej),
2) możliwość następstw osobowościowych i charakterologicznych organicznego
uszkodzenia mózgu,
3) czynnik indywidualnej predyspozycji genetycznej, najmniej zresztą uchwytny i
zbadany" (H. Sulestrowska, 1989, s.122).
Badacze problemu podkreślają, iż u znacznej liczby dzieci z zaburzeniami
zachowania wyłączne znaczenie patogenne wydają się mieć niekorzystne wpływy
środowiskowe, przy czym środowiskiem najsilniej oddziaływującym jest rodzina. Mniej
lub bardziej wyrażona patologia mózgowo-organiczna odgrywa rolę czynnika znacznie
sprzyjającego pojawieniu się nieprawidłowego rozwoju
psychospołecznego przy współistnieniu niekorzystnych wpływów środowiskowych. Tak
więc na powstanie zaburzeń rozwoju psychofizycznego dziecka, a tym samym zaburzeń
zachowania ogromny wpływ mają dwie grupy czynników, wśród których wyróżnia się
czynniki biologiczne i czynniki psychosocjalne: środowisko rodzinne, środowisko szkolne
oraz grupy rówieśnicze (A. Popielarska, 1989)
Z uwagi na zakres i charakter publikacji wpływy środowiska rodzinnego wymagają
szerszego potraktowania, dlatego zostaną omówione w następnym rozdziale.
1.3.1 CZYNNIKI BIOLOGICZNE
Czynniki biologiczne dotyczące różnych cech somatycznych organizmu zawiązane są
ściśle z czynnikami psychologicznymi wchodzącymi w skład mechanizmu regulującego
zachowania człowieka (A. Firkowska - Mankiewicz, 1972). Powiązanie procesów
somatycznych i psychicznych nie podlega dziś dyskusjom. Mówi się o nim jako o
powiązaniu dynamicznym i dwukierunkowym.
Do czynników biologicznych zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne, tj.
zestaw genów przekazywanych przez rodziców w chwili poczęcia. Zawierają
one
zarówno potencjalne możliwości, jak i anomalie rozwojowe
dziecka, a także czynniki paragenetyczne, działające w okresie rozwoju zarodka i płodu,
wpływające na powstawanie różnorodnych wad rozwojowych o. u. n. oraz
skutki urazów fizycznych, chorób, stanów niedoborów w odżywianiu dziecka, zaburzeń
hormonalnych, mających wpływ na jego potencjalne możliwości psychoruchowe po
urodzeniu.
Czynniki genetyczne i paragenetyczne ujmowane są w ścisłym powiązaniu i
określane jako czynniki konstytucjonalne. Jak podkreśla A. Popielarska (1989)
przy obecnym stanie wiedzy nie jest jeszcze możliwe oddzielanie w każdym przypadku
skutków anomalii genetycznych od wad rozwojowych nabytych w życiu płodowym, jak i
wyizolowanie pewnych form zachowania, które podlegają procesom biologicznym, a
mogą być uwarunkowane także przez czynniki zewnętrzne działające po urodzeniu
14
dziecka. Ostatnio dzięki rozwojowi wiedzy z zakresu cytogenetyki wyodrębniono wiele
zespołów uwarunkowanych genetycznie określanych jako:
1. mono i poligenopatie, istniejące w rozrodczych komórkach rodziców przed
zapłodnieniem i przekazywanych potomstwu przez dziedziczenie dominujące lub
recesywne,
2. genopatie, powstające w trakcie dojrzewania komórek rozrodczych lub też po
zapłodnieniu komórki jajowej ( np. na skutek zadziałania wirusów ),
3. chromosopatie, dotyczące chromosomów autosomalnych, jak i płciowych,
spowodowane zaburzeniami zapłodnienia komórki jajowej lub nieprawidłowym
podziałem zygoty, bądź też świeżą mutacją komórki rozrodczej ( H.
Sulestrowska, 1989 ).
Wielu autorów uważa, że patologiczne geny stanowią podłoże nieprawidłowego
rozwoju osobowości, specyficznych zaburzeń zachowania i agresywności. Należy również
podkreślić, że nosiciele podłoża genetycznego , tj. rodzice, są jednocześnie osobami, które
kształtują środowisko dziecka od chwili jego urodzenia.
Z wnikliwych obserwacji wielu badaczy wynika, że niektóre dzieci szczególnie łatwo
ulegają demoralizującym wpływom środowiska, inne zaś opierają się nim w zadziwiający
sposób. Jeśli u dziecka nie stwierdza się uszkodzeń organicznych, a jego środowisko jest
zdrowe, wówczas na myśl przychodzą uwarunkowania genetyczne. Wśród zaburzeń
zachowania pochodzenia dziedziczno - konstytucjonalnego wymienia się często
psychopatię definiowaną jako wrodzone odchylenie struktury osobowości od przeciętnej
miary, szczególnie w zakresie charakteru, włącznie z nieprawidłowościami życia
uczuciowo-popędowego, uczuciowości wyższej, temperamentu, sposobu reagowania na
bodźce oraz napędu psychoruchowego (H. Spionek, 1975 za: T. Bilikiewicz).
Innym zaburzeniem uwarunkowanym genetycznie jest zespół nadpobudliwości
psychoruchowej, który do niedawna uważany był za zaburzenie organiczne powstające w
wyniku mikrouszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego w okresie okołoporodowym.
Nazwa powyższego zaburzenia ulegała wielokrotnym
zmianom.
Obecnie
w
piśmiennictwie światowym dominują
oficjalnie dwie nazwy. W klasyfikacji DSM-IV jest mowa o Attention Deficit
Hyperactivity Disorder (ADHD) czyli o „zespole nadpobudliwości psychoruchowej z
zaburzeniami koncentracji uwagi”, zaś w klasyfikacji ICD-10 występuje termin
Hyperkinetic Disorder czyli „zespół hiperkinetyczny” lub „zaburzenia
hiperkinetyczne”. Zgodnie z najnowszymi badaniami ryzyko
wystąpienia u dzieci ADHD wynosi około 3-10% i wzrasta do 50% w przypadku gdy
jedno z rodziców obarczone było zespołem hiperkinetycznym ( T. Wolańczyk,
A. Kołakowski, M. Skotnicka, 1999 ). W chwili obecnej uważa się raczej, że ADHD
dziedziczony jest wielogenowo tzn., że w naszym materiale genetycznym nie można
znaleźć jednego miejsca odpowiedzialnego za zespół nadpobudliwości psychoruchowej.
Osoby cierpiące z powodu ADHD mogą mieć specyficzne wzorce pracy mózgu. Dotyczy
to zwłaszcza pracy kory przedczołowej obu półkul mózgowych, struktur głębokich,
spoidła wielkiego oraz móżdżku. Prawdopodobnie istnieje także zaburzona równowaga
pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami - noradrenaliną i dopaminą.
Nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zespół hiperkinetyczny,
będący schorzeniem i charakteryzujący się występowaniem 3 grup objawów:
15
· zaburzenia koncentracji uwagi,
· nadruchliwość,
· impulsywność.
W klasyfikacji DSM-IV dodatkowo rozpoznajemy podtypy ADHD (podtyp z przewagą
zaburzeń koncentracji uwagi; podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej;
podtyp mieszany).
"Jednym z czynników zwiększających ryzyko wystąpienia zaburzeń zachowania jest
zespół hiperkinetyczny. ADHD i zaburzenia zachowania współistnieją, w zależności od
tego co umówimy się nazywać zaburzeniami zachowania (od 30-80%)
Współwystępowanie zaburzeń zachowania i ADHD daje dużo większe zaburzenia
rozwoju psychiki człowieka niż obecność tylko jednego z nich (T. Wolańczyk, A.
Kołakowski, M. Skotnicka, 1999, s. 111).
Większa jasność niż w przypadku czynników genetycznych panuje w sprawie
zależności zaburzeń zachowania od uszkodzeń o.u.n. - uszkodzenie takie może mieć
charakter organiczny lub funkcjonalny.
Czynności paragenetyczne często decydują o rozmiarach uszkodzenia o.u.n. i jego
funkcji u dziecka. Istotny wpływ na rozwój układu nerwowego mają niedobory tlenu
wynikające zarówno z chorób matki, jak i wadliwej budowy łożyska, zatrucia ciążowego i
złej wymiany gazowej między łożyskiem a płodem ( A. Popielarska, 1989 za: J.
Czochańska, 1985).
Do czynników uszkadzających o.u.n. płodu w drugiej połowie ciąży zalicza się także
zakażenie matki pierwotniakiem Toxoplasma gandii lub krętkiem bladym
oraz niezgodność immunologiczna między nią a płodem w zakresie antygenu Rh i grup
głównych krwi.
W 25% przypadków przyczynami organicznych uszkodzeń o.u.n. płodu są
nieprawidłowy przebieg porodu i powikłania okołoporodowe (A. Popielarska, 1989 ).
Urazy czaszki ze wstrząsem należą do najczęstszych przyczyn uszkodzenia układu
nerwowego. Najcięższa postać to urazy otwarte, w których dochodzi do miejscowego
zniszczenia tkanki mózgu (M. Bogdanowicz, 1985). Skutkiem
uszkodzenia c.u.n. może być epilepsja. Kolejnym czynnikiem powodującym
uszkadzającym c.u.n. są infekcje mózgowe (zapalenie opon mózgowych i mózgu).
Również niektóre choroby somatyczne mogą szkodliwie oddziaływać na c.u.n. (np.
choroba reumatyczna).
Istnieją choroby, które w prostej linii wpływają na zaburzenia w zachowaniu. Należą
do nich m.in.: astma, powodująca wzmożoną pobudliwość, choroba Basedowa
wynikająca z nadczynności tarczycy, cukrzyca i inne. Omówione przyczyny w znaczeniu
czynnika ryzyka wystąpienia zaburzeń zachowania nie wyczerpują całego ich rejestru (M.
Łobocki, 1989).
A. Popielarska (1989) podkreśla, iż czynniki patogenne nie zawsze wykazują
jednakowy stopień szkodliwości działania na o.u.n. dziecka. Wiąże się to nie tylko z
odmiennymi, uwarunkowanymi genetycznie sposobami reagowania organizmu na czynnik
patogenny. O stopniu powstałych uszkodzeń pod wpływem danego czynnika
szkodliwego decydują mechanizmy obronne dziecka, których siła
i zakres zależą od osobniczych właściwości dziecięcego organizmu, przekazywanych
przez rodziców dziedzicznie.
16
2. RODZINNE UWARUNKOWANIA ZABURZEŃ ZACHOWANIA
2.1 ROZWÓJ DZIECKA W ŚRODOWISKU RODZINNYM.
Rodzina jest podstawowym i najważniejszym środowiskiem w życiu człowieka. Jej
oddziaływanie zaznacza się już w pierwszych dniach a nawet godzinach życia,
dostarczając dziecku doświadczeń które decydują o cechach osobowości człowieka. W
rodzinie dziecko zdobywa wiedzę o sobie samym i uczy się świata zewnętrznego. Z oczy
rodziców odczytuje po raz pierwszy obraz samego siebie i dowiaduje się ile jest warte.
Obserwując rodziców i rodzeństwo uczy się podstawowych sposobów reagowania wobec
wydarzeń i osób. Naśladując osoby znaczące, zdobywa umiejętności rozwiązywania
trudności, nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, przedstawiania swojego punktu
widzenia, zyskiwania sympatii i osiągania zamierzonych celów. Rodzina bardzo głęboko
oddziałuje na osobowość człowieka, kształtując jej podstawowe rysy i wyposażając ją w
schematy zachowań, które mogą być powielane przez całe życie (W. Bołoz, 1997).
Rozwój dziecka jest powolną drogą podzieloną na etapy, które następują po sobie, ale
są także nawzajem do siebie zależne. Jeśli przeżywane są w sposób właściwy, dojrzewanie
osobowości przebiega normalnie, jeśli natomiast jakieś wewnętrzne lub zewnętrzne
czynniki zakłócają realizację pewnego etapu, to istnieje niebezpieczeństwo, że całe
dojrzewanie zatrzyma się na tym właśnie poziomie. W dalszym okresie życia dojrzewanie
osobowości może powodować poważne problemy wychowawcze, bowiem każda
osobowość jest wypadkową czynników wrodzonych i dziedzicznych oraz elementów
środowiskowych (M. Pecyna,1998).
Rodzice powinni dać dziecku jedzenie, ubranie, schronienie, wsparcie emocjonalne,
zapewnić zdrowy kontakt fizyczny, opiekę medyczną, poczucie bezpieczeństwa i
wyposażyć w system poznawczy umożliwiający prawidłowe rozumienie świata. W sposób
naturalny rodzice mają bardzo delikatnie zaznaczoną władzę. Rodzina ma za zadanie
stworzyć warunki egzystencji człowieka oraz umożliwić zaspokojenie podstawowych
potrzeb wśród których najczęściej wymienia się: potrzebę bezpieczeństwa, potrzebę
miłości i potrzebę akceptacji (M. Konopczyński,1996).
Potrzeba bezpieczeństwa, uczucia stałości jest podstawową potrzebą, którą powinni
zaspokoić opiekunowie. Dziecko ma wówczas pewność że nic złego się nie stanie, a
wszelkie jego kłopoty będą właściwie rozwiązane.
Potrzeba miłości wynika z pragnienia bycia kochanym i podziwianym.
Niezaspokojenie tych pragnień może być przyczyną zachowań antyspołecznych.
Potrzeba akceptacji wyraża się w przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest,
niezależnie od jego zewnętrznych cech czy braków wewnętrznych. Dziecko akceptowane
wzmacnia swoje poczucie bezpieczeństwa.
Niezaspokojenie potrzeb dziecka powoduje powstanie u niego mechanizmów
obronnych, które z kolei powodują zakłócenia w jego zachowaniu.
17
Jedną z istotnych, a może najistotniejszą funkcją rodziny jest jej działalność
socjalizacyjna. Dokonuje się ona poprzez mechanizmy naśladownictwa, identyfikacji i
internacjonalizacji (M. Konopczyński, 1996).
Spełnienie funkcji wychowawczej przez rodziców wymaga zabezpieczenia rozwoju
fizycznego i umysłowego dzieci, wprowadzenia ich w świat kultury i sztuki,
przygotowania do samodzielnego życia poprzez wyrobienie postawy twórczej i
współuczestniczącej w otaczającym świecie, a także wprowadzenie w krąg zagadnień
polityczno-społecznych.
Wzorem rodziny jako prawidłowo funkcjonującego środowiska wychowawczego
może być tzw. rodzina pełna, oparta na więzi biologicznej między rodzicami, realizująca
wspólne cele (M. Ochmański,1997).
Rodzina nie zawsze jest w stanie należycie wywiązywać się ze swojego zadania
polegającego na umożliwieniu dziecku rozwoju psychospołecznego. W powszechnym
przekonaniu rodzina zaburzająca rozwój dziecka to rodzina rozbita, przestępcza, pijacka.
To prawda, że rodziny z marginesu społecznego nie są w stanie wychować dzieci
przystosowanych do wymogów kulturalnego społeczeństwa, ale wiele młodzieży
ulegającej chorobom psychicznym pochodzi z rodzin robiących wrażenie dobrych,
spełniających zewnętrzne kryteria społecznej poprawności. Zewnętrzny obserwator nie
zawsze jest w stanie dostrzec tego, w jakich wzajemnych układach pozostają członkowie
takiej rodziny, tym bardziej, że ta zazwyczaj starannie ukrywa swoje problemy (J.
Storojnowski, 1998, s.126).
Tak więc rodzina może mieć istotną role w kształtowaniu nieprawidłowych cech
osobowości i zaburzeń zachowania. Są one najczęściej wynikiem nieprawidłowego
funkcjonowania rodziny. Przejawy nieprawidłowego funkcjonowania rodziny mogą
wyrażać się poprzez:
1. niewypełnianie podstawowych zadań opieki nad dzieckiem lub delegowaniem jej
na inne osoby;
2. brak silnych więzi emocjonalnych między poszczególnymi członkami rodziny,
separację emocjonalną lub izolowanie całej rodziny od innych ludzi;
3. nadmierną symbiozę między członkami rodziny, niewypuszczanie dziecka z
"pola" oddziaływania rodziny, wytwarzanie nadmiernej zależności;
4. nadopiekuńczość w stosunku do dziecka, która może być wyrazem postawy
lękowej, ale może być także maską odrzucenia dziecka;
5. zaburzenia komunikacji trojakiego typu;
a. wszyscy w rodzinie muszą wiedzieć wszystko o wszystkich,
b. brak jest przepływu informacji, zwłaszcza dotyczących przeżyć
emocjonalnych,
c. występuje tzw. „podwójne wiązanie”, tzw. komunikaty werbalne są
sprzeczne z komunikatami niewerbalnymi,
6. erotyzacja stosunku rodzice - dziecko:
7. patologia ról w rodzinie - np. wrogość rodziny spada na tzw. kozła ofiarnego:
8. opór rodziny przed ujawnieniem konfliktów, zaprzeczanie ich istnieniu (A.
Popielarska, 1989).
18
Wymienione wskaźniki nieprawidłowego funkcjonowania rodziny to tylko niektóre
z długiej listy. W grę wchodzą także: brutalne traktowanie dziecka, nadmierny rygoryzm,
liberalizm oraz wiele innych.
Większość badaczy jest zdania, że zakłócenia środowiska rodzinnego stanowią
zupełnie wystarczający czynnik patogenny, który może doprowadzić do powstania
zaburzeń zachowania. Głównie zaś wymienia się zaburzenia struktury rodziny,
niewłaściwą atmosferę rodzinną, wadliwe postawy rodzicielskie, metody nadzoru i
kontroli oraz przejawy patologii jako czynniki wyzwalające nieaprobowane społecznie
formy zachowania dzieci i wpływające na formowanie się osobowości nieprawidłowej.
2.2 CECHY CHARAKTERYSTYCZNE RODZINY DYSFUNKCJONALNEJ
Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, które trzeba pokonywać.
Są rodziny potrafiące sprostać tym obowiązkom. Takie rodziny, które pomyślnie
rozwiązują swoje problemy, kierując się chęcią utrwalenia swojej wspólnoty i realizacji
przypisanych im funkcji nazywamy rodzinami funkcjonalnymi. Rodziny, które nie
potrafią
wypełniać
należycie
swych
funkcji,
nazywamy
rodzinami
dysfunkcjonalnymi(S. Kawula, 1998, s. 129). Termin „dysfunkcja” w odniesieniu do
rodziny oznacza „system charakteryzujący się takimi interakcjami jego członków, które
prowadzą do frustracji ich podstawowych potrzeb, wykorzystywania niektórych osób z
rodziny, pogwałcenia ważnych praw osobistych, zaniku odpowiedzialności lub nadmiernej
odpowiedzialności niektórych osób z rodziny. W zakresie kontaktu system
dysfunkcjonalny cechują: inwazja, deprywacja, wchłanianie lub stapianie granic
poszczególnych osób” (C. Wills - Brandon, 1996r. s.193).
W każdej rodzinie dzieci, szczególnie te małe są bezbronne i wymagają ochrony
rodziców we wszystkich strefach swej rzeczywistości: fizycznej, seksualnej,
emocjonalnej, intelektualnej i duchowej. Rodzina funkcjonalna
troszczy się o zaspokojenie tych potrzeb, a w miarę jak dziecko rośnie - uczy je jak te
potrzeby zaspokajać samodzielnie. W rodzinie funkcjonalnej dzieci są ochraniane nie w
sposób nadopiekuńczy lub niewystarczający ale w taki, który
strzeże je przed poniżającym zachowaniem innych. Jednocześnie wspierane są w
konstruowaniu własnych granic. Wszystkie dzieci rodzą się z pięcioma charakterystycznymi dla istoty ludzkiej cechami, takimi jak: cenność, bezradność,
niedoskonałość, zależność i niedojrzałość. Funkcjonalni rodzice pomagają
rozwinąć każdą z tych cech, tak aby dzieci stały się osobami szczęśliwymi w dorosłym
życiu (P. Mellody, 1995, s.71).
W rodzinach dysfunkcjonalnych rodzice nie reagują właściwie na wrodzone cechy
dziecka. Zamiast dziecko wspierać i ochraniać, ignorują je, albo atakują za to, że takie
właśnie jest.
Drogocenność dziecka nie jest mu uświadamiana. Miast tego dziecko jest
bombardowane komunikatami podkreślającymi jego mniejszą wartość. W efekcie
dysfunkcjonalnych działań takich jak ignorowanie, wyśmiewanie i itp. Wartość dziecka
19
ulega obniżeniu i rodzą się w nim postawy samozachowawcze wyrażające się tym, że
czuje się ono gorsze od innych.
Niedoskonałość dziecka nie jest szanowana i uznawana. Dzieci są atakowane za swą
niedoskonałość, za to, że są dziećmi. Odmawia się im prawa do popełniania błędów, w
wyniku czego w życiu dorosłym często stają się perfekcjonistami.
Zależność dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie nie jest właściwie postrzegana.
Rodzice albo nadmiernie troszczą się o dziecko, nie pozwalając mu na samodzielność,
albo je atakują za posiadanie i wyrażanie swych pragnień.
Niedojrzałość dziecka w nieprawidłowo funkcjonującej rodzinie traktowana jest
błędnie. Od dzieci wymaga się zachowań zbyt dojrzałych lub infantylizuje się je.
H. N. Wright do zjawisk świadczących o dysfunkcjonalności rodziny zalicza:
nadużycia; perfekcjonizm; rygoryzm; milczenie; represyjność; triangulacje;
"podwójne komunikaty"; niedostatek zabawy; cierpiętnictwo; wzajemne uwikłania.
"Obecność tych zjawisk" w życiu rodziny oraz częstość ich występowania mówią o
stopniu odejścia od normy"(H. N. Wright, 1996, s.115).
1. Nadużycia
Nadużycia, które są typową cechą źle funkcjonującej rodziny, mogą mieć charakter
krzywdy fizycznej, emocjonalnej i seksualnej, jak również poważnych zaniedbań w
tych dziedzinach. Znęcać się nad dzieckiem można w sposób jawnie drastyczny np. bijąc je - lub trudno uchwytny: ignorując je. Krzywdę wyrządza się dziecku
zmuszając je do oglądania aktów przemocy wobec innych członków rodziny. Inną
formą przemocy jest zadawanie cierpień emocjonalnych. Przykładami takiego
postępowania są:
· przedstawianie samych negatywnych alternatyw
· systematyczne zrzucanie winy na dziecko
· zniekształcanie rzeczywistości wypowiedziami typu: "Twój ojciec nie ma
problemu z alkoholem, po prostu pracuje zbyt ciężko i jest zmęczony"
· postawa nadopiekuńcza
· obarczanie innych winą za kłopoty dziecka
· podwójne komunikaty
2. Perfekcjonizm
Perfekcjonizm rzadko uważa się za symptom nieprawidłowości, niemniej jednak jest
on częstą przyczyną problemów rodzinnych.
Rodzic - perfekcjonista komunikuje innym swoje zasady i wymagania takimi
metodami, jak: reprymendy i karcenie, gniewanie, przeszywające spojrzenia
itd. Wszystko to oznacza: „wciąż jeszcze nie jest dobrze”. W życiu codziennym
kieruje się słowami: musisz, powinieneś, nie wolno. Słowa te to narzędzia służące
do wzmagania poczucia winy i osłabiania ambicji.
3. Rygoryzm
W nieprawidłowej rodzinie obowiązują niezłomne zasady, rygorystyczny tryb życia
oraz taki sam system poglądów na świat. Życie składa się z przymusu,
20
rutyny, dokładnie uregulowanych sytuacji,
kontrolowanych znajomości i
fałszywych sądów. Radość, niespodzianki i spontaniczność nie mają prawa zaistnieć.
4. Milczenie
Rodzina dysfunkcjonalna przestrzega reguły knebla. Żadne rozmowy nie mogą
odbywać się poza obrębem własnych czterech ścian. Dzieciom nie wolno nikogo
prosić o pomoc ani się zwierzać.
5. Represyjność
Represyjność polega na tłumieniu i opanowywaniu emocji. Emocje to bardzo ważny
element ludzkiej psychiki. Pomagają nam, działając jak zawór bezpieczeństwa, nie
tylko właściwie "odczytać" smutki i radości, ale i odpowiednio ma nie reagować.
Tłumienie uczuć to życie w zakłamaniu. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie
ludzie umieją rozpoznać uczucia, wyrażać je i dzielić się nimi z innymi. Przede
wszystkim potrafią ustalić na podstawie emocji potencjalne źródła zagrożeń. Rodzina
dysfunkcjonalna „grzebiąc” emocje, podlega różnorodnym gwałtownym skutkom.
6. Triangulacja
Termin ten w tym kontekście odnosi się do sposobu rodzinnego porozumiewania. O
triangulacji mówimy wówczas, gdy dwaj członkowie rodziny używają trzeciego w
charakterze pośrednika. Dziecko w takiej sytuacji wciągane jest w sprawy, w których
nie powinno uczestniczyć. Zaczyna odpowiadać za winy nie popełnione,
doświadczać uczuć przedwcześnie obciążających jego wrażliwą psychikę.
7. "Podwójne komunikaty"
Podwójne komunikaty występują wówczas, gdy komunikatowi werbalnemu przeczy
komunikat niewerbalny.
8. Niedostatek zabawy
Źle funkcjonująca rodzina z reguły nie potrafi się odprężyć, bawić i cieszyć. Życie
jest tu sprawą przeraźliwie zasadniczą, a motto brzmi: „Bądź poważny,
pracuj bez wytchnienia, od tego zależy twoja wartość. Zabawa to strata czasu”.
9. Cierpiętnictwo
Rodzina dysfunkcjonalna wykazuje wysoką odporność na bóle i zniewagi. Dzieci
wciąż wysłuchują rodzicielskich kazań o potrzebie poświęcania się dla innych nie
bacząc na własne koszty.
10. Wzajemne uwikłania
Członkowie źle funkcjonującej rodziny są emocjonalnie oraz pod każdym innym
względem wzajemnie uwikłani w swoje problemy. Rozmywają się indywidualności,
zacierają kontury psychiki jednostek. Kłopoty rodziców stają się kłopotami dzieci.
Nikt tu nie myśli sam w swojej odpowiedzialności, nikt nie odczuwa za siebie.
W rodzinach dysfunkcjonalnych panują fałszywe zasady i reguły rodzinne. Z
teoretycznego punktu widzenia zasady obowiązujące w rodzinie mają zapewnić dziecku
bezpieczeństwo i właściwy kierunek wychowania.
Niejeden rodzic więcej wysiłku wkłada w nauczenie dziecka ślepego bezwzględnego
posłuszeństwa niż w jego rozwój w wymiarze ludzkim. „Dobre
Dziecko” to takie, którego nie widać ani nie słychać. Tacy rodzice posługują się kodeksem
zasad, które przejęli od swoich rodziców lub innych bliskich i uznają je za obowiązujący
kanon.
Wśród błędnych zasad Wright wymienia:
21
· Przywilejem rodziców jest bezwzględna władza i kontrola nad dzieckiem.
· Jedynie rodzice mają prawo decydować, co jest dobre, a co złe.
· Jeśli matka gniewa się, winę zawsze ponosi dziecko.
· Dziecko ma obowiązek bronić i osłaniać rodziców.
· Dom to nie miejsce dla dziecięcych fanaberii.
· Najważniejsza rzecz to złamać wolę dziecka (H. N. Wright, 1996,s.124).
Innym przypadkiem niefortunnego wkładu rodziców w funkcjonowanie rodziny jest
brak troski o dziecko. Równa się to opuszczeniu bezbronnej i niezaradnej osoby.
Opuszczenie może przybierać różne formy. Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy jedno
lub dwoje rodziców:
·
·
·
·
Porzuca dziecko fizycznie.
Nie okazuje mu uczuć.
Nie przyjmuje dziecięcych objawów miłości.
Nie zaspakaja właściwej dla każdej fazy rozwoju potrzeby opieki i
oparcia.
· Dopuszcza się nadużyć w sferze fizycznej, seksualnej, emocjonalnej bądź
duchowej.
· Czyni z dziecka obiekt zastępczy, służący do zaspokajania własnej nie
spełnionej potrzeby emocjonalnego oparcia się na kimś.
· Wykorzystuje dziecko do zaspokojenia innych istniejących w związku
małżeńskim potrzeb.
· Dopuszcza się czynów bezwzględnych.
· Ukrywa te czyny przed ludźmi (...), a dziecko musi mu w tym pomagać
(...).
· Nie poświęca dziecku czasu ani uwagi, nie zajmuje się jego
wychowaniem (H. N. Wright, 1996, s. 125)
Tam gdzie występuje jedno lub więcej z opisanych zjawisk dochodzi do zamiany ról
między dziećmi i rodzicami. Niektóre z narzuconych przez rodziców zasad rodzinnych
mogą wywołać u dzieci wstyd. Wstyd jest jednym z najbardziej przygnębiających i
wyniszczających nerwowo stresów ludzkiej psychiki. Uczucie wstydu sprawia, że życie
traci blask i kładzie wiele plam na wizerunku własnym dziecka. Aby jakoś zwalczyć to
cierpienie dziecko buduje osobowość fikcyjną: jest to maska ochronna, za którą chce
ukryć cały swój ból i samotność.
W rodzinach dysfunkcjonalnych, w których rodzice nie zaspakajają potrzeb
psychicznych dzieci, nie uznają ich wartości, dzieci wchodzą w role, które pozwalają im
zaskarbić sobie przychylność i względy dorosłych. Role te są zazwyczaj dokładnie
przydzielone a ich schematy wg Wright (1996, s 130-137) przedstawiają się następująco:
· Robotnica - to osoba dźwigająca na swoich barkach cały ciężar prowadzenia
domu. Ma ona nieprawdopodobnie rozwinięte poczucie obowiązku.
· Stabilizatorka, czyli gałązka oliwna -główny jej cel to zapobieganie
konfliktom i strzeżenie rodzinnej jedności bez względu na ogrom wysiłków
czy poświęceń. Stabilizatorka boi się o rodzinę, motorem jej działań jest lęk o
to, by nikt jej nie opuścił.
22
· Samotnica - jej obroną przed panującym w domu napięciem jest separacja
fizyczna i emocjonalna. Unika ona bliższych kontaktów ze wszystkimi bez
wyjątku. Samotnica jest zagubionym dzieckiem, zapomnianym przez całą
rodzinę.
· Bohaterka - dzięki jej sukcesom rodzina zdobywa poklask i rozgłos.
Spełnianie wymagań, oczekiwań i zaspokajanie gustów innych to jej dewiza,
to także przyzwyczajanie, które staje się drugą naturą.
· Maskotka - osoba ta pełni funkcję familijnego błazna. Wnosi do rodziny
elementy humoru i zabawy, rozładowuje tym napięcia. Błazeństwa służą
ukryciu cierpień i dotkliwego poczucia izolacji.
· Manipulatorka - to osoba używająca różnych metod aby zdobyć wszystko
czego zapragnie. Może odgrywać osobę wątłą i słabą, symulować chorobę
itp..
· Krytykantka - specjalizuje się w wytykaniu wszelkich potknięć i błędów
innym członkom rodziny. Cechuje ją sarkazm, złośliwość i skłonność do
narzekań.
· Kozioł ofiarny -ta osoba służy całej rodzinie za ofiarę. Osoba uwięziona w
roli kozła ofiarnego na pozór niczym się nie przejmuje, w rzeczywistości to
ona jest najwrażliwszą w całej rodzinie jednostką.
· Mała księżniczka tatusia( mały mężczyzna mamusi ) -dziecko w takiej
sytuacji pełni namiastkę męża lub żony dla drugiego z rodziców.
Pogwałcone tu zostają granice oddzielające krainę dzieciństwa od świata
ludzi dorosłych.
· Świętoszka - rodzina wiąże z dzieckiem nadzieje na przyszłość, życząc sobie
aby zaangażowało się ono bez reszty w działalność misji chrześcijańskiej, czy
innej instytucji o charakterze religijno - społecznym.
W zdrowej rodzinie jednostce wolno być sobą, wolno śmiało prezentować i rozwijać
prawdziwą osobowość. Dzieci, na których nie ciąży konieczność utrzymania rodziny nie
muszą nakładać masek ani grać osobliwych ról.
U dzieci wywodzących się ze źle funkcjonujących rodzin występować mogą liczne i
bardzo różne symptomy ich dziecięcych przeżyć. Utrwalona reakcja obronna i twardy
opór wewnętrzny pozwalają im znieść ból, ale noszą one w sobie żywe rany emocjonalne.
2.3
ZABURZENIA STRUKTURY A NIEPRZYSTOSOWANIE
SPOŁECZNE DZIECI
Ojciec matka i dziecko tworzą niezbędne elementy rodziny ludzkiej. Brak
któregokolwiek z tych elementów stanowi zagrożenie deformujące zarówno biologiczną,
jak i społeczną wartość tej podstawowej dla człowieka grupy społecznej. Rodzina dzięki
stałości składu osobowego daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa. Stabilność
23
środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik równowagi emocjonalnej i zdrowia
psychicznego jednostki.
Większość badaczy uważa, że parą stanowiącą o pełności rodziny jest para małżeńska
będąca też parą rodzicielską.
Jednym z czynników zakłócających spełnianie przez rodzinę funkcji wychowawczej
wobec dziecka są zmiany w strukturze rodziny. W literaturze pedagogicznej utrzymuje się,
że struktura społeczna rodziny obejmuje swoim zasięgiem złożony zakres czynności
środowiska rodzinnego, takich jak skład osobowy, stan liczebny, układ pozycji i ról
społecznych, stosunki społeczno - prawne łączące członków rodziny, więzi osobiste
funkcjonujące między nimi (M. Ochmański, 1997 za: M.Tyszkowa, 1964).
Struktura rodziny w dużej mierze wpływa na powstawanie w rodzinie określonych
sytuacji społeczno - wychowawczych, ponieważ im większa rodzina,
tym większa liczba systemów oddziaływań wychowawczych na członków rodziny.
Ponadto struktura rodziny może być rozpatrywana jako jeden z elementów, wpływających
na poziom warunków bytowych oraz stan opieki i kontroli nad dzieckiem.
Dla prawidłowego rozwoju dziecka nieobojętne jest, czy wychowuje się ono w
rodzinie pełnej, niepełnej, zrekonstruowanej czy zastępczej.
Na prawidłową socjalizację duży wpływ wywiera rodzina pełna. Przez rodzinę
pełną rozumie się obecność obojga rodziców. W rodzinie niepełnej brak jest jednego z
naturalnych rodziców z powodu separacji, rozwodu lub śmierci. Rodzinę zastępczą
charakteryzuje adopcja lub przyjęcie przez opiekunów, którzy zastępują rodziców; rodzina
zrekonstruowana to taka w której nastąpiło powtórne zawarcie związku małżeńskiego.
Czynnikiem zakłócającym prawidłowe przystosowanie dziecka są zmiany w
strukturze rodziny. W Polsce i na świecie dominują rodziny samotnych matek. Jak
podkreśla W. Bołoz (1997) są to relacje cenne ale niewystarczające. Obecność obydwu
wzorów osobowych ułatwia przyswojenie typu zachowań odpowiadających płci. Związek
z matką odgrywa decydującą rolę w formowaniu się struktury emocjonalnej dziecka,
natomiast związek z ojcem wpływa w sposób zasadniczy na formowanie się porządku
otaczającego świata, a więc system norm etycznych, nagród i kar, hierarchii wartości
ześrodkowanej wokół stosunków z innymi ludźmi, prawidłowych i pożądanych postaw i
zachowań (K. Pospiszyl, 1980).
Rozważając rolę rodziny w wychowawczym kształtowaniu osobowości dziecka i
zależności efektów wychowawczych od czynników tkwiących w rodzinie, większość
badaczy wysuwa na plan pierwszy te cechy życia rodzinnego, które można nazwać więzią
emocjonalną dziecka z rodziną. Więź ta wykształca się w toku zaspokajania potrzeb
dziecka i zależy od sposobu ich zaspokojenia przez rodzinę.
Rodzinie jako pierwszemu środowisku życia dziecka przypada specyficzna rola w
zaspokojeniu jego potrzeb. Szczególne zadanie ma matka. Psychoanalitycy i inni
psychologowie głębi zwracają uwagę na uwarunkowaną biologicznie i popędowo
więź emocjonalną matki z dzieckiem, a naruszenie owej więzi ich
zdaniem powoduje nieuchronne i nieodwracalne zakłócenia w rozwoju osobowości
dziecka.
24
Silniejszy związek matki z dzieckiem jest czymś zupełnie naturalnym,
a przemawiają za tym następujące fakty:
1. silniejsza więź biologiczna ciała matki z ciałem dziecka warunkuje
niezwykle silną więź psychiczną,
2. właściwości psychiczne kobiety pozwalają lepiej wniknąć w psychikę
dziecka (K. Pospiszyl, 1980).
Silną więź emocjonalną matki z dzieckiem zapewnia miłość macierzyńska. "Matka
jest pokarmem, miłością, ciepłem, ziemią. Być kochanym przez nią to tyle, co być żywym,
zakorzenionym, mieć ojczyznę i dom" (K. Pospiszyl, 1980, s 29 za:
Fromm 1966). Wg Fromma znamienne dla miłości macierzyńskiej są: bezwarunkowość,
wszechobecność i stałość.
Miłość bezwarunkowa - oznacza, iż dziecko nie musi spełniać żadnych
warunków aby być kochanym, wystarczy że jest.
Wszechobecność - wyraża się tym, że matka potrafi kochać dziecko niezależnie
od okoliczności.
Stałość- oznacza, że matka nigdy nie przestaje kochać dziecka.
Miłość macierzyńska stanowi podstawę prawidłowego rozwoju dziecka. Nie
wszystkie matki pełnią właściwie swe role. Niektóre rzutują na dzieci swe lęki, co
ogranicza ich właściwy rozwój. Należy wspomnieć także o matkach borykających się z
dogłębnymi konfliktami i niespełnionymi pragnieniami, o matkach które w kontaktach ze
swym dzieckiem przelewają na nie wszystkie swoje potrzeby usiłując je zaspokoić. W ten
sposób dochodzi do powstania nieprawidłowych i niewystarczających relacji matka dziecko, cechujących się postawami dogłębnego odrzucenia dziecka, czy brakami
emocjonalno - uczuciowymi. Niewystarczające relacje tworzą sytuacje braku i
korespondują z zaburzeniami wynikającymi z niedostatków uczuciowych, które mogą być
całkowite lub częściowe. Troskliwość materialna posiada mniejsze znaczenie niż
troskliwość psychologiczna (uwaga, miłość, czułość). Wiele matek nie potrafi pomóc
swym dzieciom, nie potrafi rozpoznać ich potrzeb. W ich relacjach brakuje tak istotnych
składników jak; zaufanie, ciągłość, stałość, a przede wszystkim brakuje przestrzeni, w
której dziecko może doświadczyć swoich własnych uczuć.
Negatywnym zjawiskiem pozostającym w centrum uwagi pedagogów, psychologów i
socjologów jest rozbicie rodziny. Rozbicie podstawowej struktury rodziny odbywa się
poprzez separację, rozwód lub śmierć. Jest to rozbicie formalne lub poprzez wewnętrzne
antagonizmy między małżonkami, nazywane emocjonalnym rozbiciem rodziny ze
względu na zaburzenie więzi. Badacze zjawiska podkreślają, że w przypadku rozbicia
rodziny nakładają się na siebie dwojakiego typu sytuacje fraumatyzujące dla dzieci.
Pierwsza to poprzedzający rozbicie rodziny konflikt małżeński, który dziecko przeżywa
jako zagrożenie,
druga sytuacja traumatyzująca to wzrastanie potem w rodzinie niepełnej z jednym zamiast
dwóch wzorów osobowych (M. Ziemska, 1975).
Niektóre badania wykazały, że dla dzieci o wiele bardziej negatywne są postawy
przemocy i otwartej wrogości, jakie mogą istnieć pomiędzy rodzicami, którzy żyją razem,
niż ich faktyczna separacja, w konsekwencji której dziecko co prawda żyje tylko z jednym
rodzicem, ale za to w otoczeniu bardziej spokojnym (Tejera de Meer, 1995).
25
Badacze zgodni są co do tego, że model antagonizmów i wzajemnego zwalczania się
przez rodziców wpływa na powstawanie zaburzeń zachowania u
dzieci. Niezgoda i brak miłości w stosunkach interpersonalnych wiążą się z rozwojem
skłonności i zachowań aspołecznych. Odejście zaś rodzica tworzy w
dziecku szczególnie bolesną deprywację i pustkę. Dzieci prawie zawsze dochodzą do
wniosku, że jeżeli coś negatywnego dzieje się w rodzinie, to właśnie z ich winy.
Dzieci z rodzin rozbitych mogą wycofywać się emocjonalnie, mogą uciekać w
perfekcjonizm, przejawiać zaburzenia zachowania. Dzieci, których rodzice
rozwiedli się znacznie częściej popełniają samobójstwa, przejawiają skłonności
homoseksualne, wchodzą w konflikt z prawem, wykazują przejawy niedostosowania (J.
Conway, 1995).
Dopiero od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w pracach naukowych z
pedagogiki i socjologii podkreśla się istotną role ojca w procesie wychowawczym i
rozwoju dziecka. Pogląd, że ojciec powinien uczestniczyć w procesie wychowania,
jakkolwiek rozpowszechniony, bywa dość często tłumaczony intuicyjnie, a w codziennym
życiu rozmaicie realizowany. Ojciec inaczej niż matka wyraża swoją miłość. Miłość
ojcowska bywa nagrodą za coś; za wywiązywanie się z zadania, spełnienie jakiej nadziei
wskutek czego dziecko nabiera przekonania, że na tę miłość trzeba sobie zasłużyć. W
naturze miłości ojcowskiej tkwi fakt, że posłuszeństwo staje się główną zaletą,
nieposłuszeństwo głównym grzechem, a karą jest odebranie ojcowskiej miłości (K.
Pospiszyl, 1986).
Brak ojca lub jego psychologiczna nieobecność wpływa na trudności
przystosowawcze dzieci. Dowodzą tego badania nad genezą postaw lękowych, które
bywają czynnikiem zdecydowanej większości patologicznych form zachowań.
Niedostatki opieki ojcowskiej częste są w rodzinach schizofreników (pacjenci chorzy
na schizofrenię poddawani byli rygorystycznemu wychowaniu). Agresywny ojciec
wpływa na kształtowanie agresywnych postaw u chłopców, rzadziej u dziewcząt.
Konieczność częstego obcowania z ojcem została wykazana w badaniach nad
przyczynami psychopatii (K. Pospiszyl, 1986).
Na rozwój społeczny dzieci wpływ ma dominacja rodziców. Badania dowodzą, że
zarówno na dziewczęta jak i chłopców niekorzystny wpływ wywiera dominacja matki. Do
objawów złego przystosowania wśród dziewcząt należą przede wszystkim nieśmiałość i
zahamowanie. Wśród chłopców dominujące matki wytwarzają postawy agresywne,
nadmierną impulsywność, szczególną wrogość wobec dziewcząt (K. Pospiszyl, 1984).
Większość badaczy zgodnie podkreśla, że ukształtowanie się trwałej więzi
uczuciowej dziecka z rodziną ma ogromną rolę w rozwoju i wychowaniu dziecka, jest
mechanizmem zabezpieczającym jednostkę w późniejszym wieku przed wykolejeniem lub
wypaczeniem.
Zdecydowanie negatywnie na rozwój dziecka wpływa wczesna deprywacja kontaktu
emocjonalnego z matką. Zdaniem wielu autorów skutki wczesnych doświadczeń
deprywacyjnych są w zasadzie trwałe i nieodwracalne. Okresem
krytycznym dla rozstania się z matką jest wiek chronologiczny między 5 miesiącem a
trzecim rokiem życia. Dzieci wcześnie osierocone przejawiają w okresie adolescencji i
wieku dojrzałym
różnorodne zaburzenia o charakterze neuropatycznym
i
psychopatycznym oraz tendencje do zachowań aspołecznych.
26
2.4 POSTAWY RODZICIELSKIE I ICH ZNACZENIE W ŻYCIU DZIECKA
W życiu rodzinnym ważnym problemem są postawy rodzicielskie, które określają
uczuciowy stosunek rodziców do dzieci. M. Ziemska (1969) określa postawę rodzicielską
jako tendencję do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka.
Wg autorki każda postawa zawiera trzy zasadnicze komponenty; uczuciowy, myślowy i
działaniowy. Element uczuciowy w postawie jest najbardziej charakterystyczny i
znaczący, gdyż wyznacza kierunek i charakter myślenia i działania rodziców. Składnik
myślowy znajduje wyraz w poglądach na temat dziecka, w ocenie jego zachowania.
Komponent działania to przejaw czynnego zachowania się wobec dziecka. Autorka
wyodrębniła postawy pozytywne i negatywne. Do grupy postaw pozytywnych zalicza;
akceptację dziecka; współdziałanie z dzieckiem; dawanie dziecku rozumnej swobody
i postawę uznania praw dziecka.
Do grup postaw niewłaściwych M. Ziemska zalicza:
1. Postawę unikającą - cechuje ją ubogi stosunek uczuciowy lub zupełna
obojętność. Przy tej postawie występuje zaniedbywanie dziecka pod różnymi
względami - zarówno jego potrzeb uczuciowych, jak i w zakresie opieki nad nim.
Zaznacza się niedbałość i niekonsekwencja w przestrzeganiu wymagań,
lekkomyślność lub wręcz obojętność wobec niebezpieczeństwa.
2. Postawa odtrącająca - charakteryzuje się nadmiernym rygoryzmem, jawną
wrogością lub zaniedbywaniem, stosowaniem nadmiernych kar,
oschłością, agresywnością werbalną i fizyczną. Rodzice nie lubią dziecka i nie
życzą go sobie, żywią wobec niego rozczarowania. Opiekę nad nim uważają za
odrażającą lub przekraczającą ich siły.
3. Postawa nadmiernie wymagająca - przejawia się w stawianiu dziecku zbyt
wysokich wymagań, w żądaniu sukcesów. Dziecko ma zdaniem rodziców
dostosować się do wytworzonego przez nich wzoru osobowego. Inne cechy tej
postawy to: nieprzyznawanie prawa do samodzielności, ograniczanie swobody i
aktywności przez zakazy, nakazy i nagany, zmuszanie, stosowanie sztywnych
reguł. Dziecko traktowane jest z pozycji autorytetu bez uznawania jego praw.
4. Postawa nadmiernie ochraniająca - podejście do dziecka jest bezkrytyczne, a
ono uważane za wzór doskonałości. Rodzice traktują dziecko pobłażliwie, z
nadmierną opiekuńczością, starają się rozwiązać za nie
wszystkie problemy
życiowe, nie dopuszczając go do głosu i
samodzielności. Inne cechy tej postawy to izolowanie społeczne dziecka i
paniczny nieuzasadniony lęk o jego bezpieczeństwo.
Postawy rodzicielskie uznawane za negatywne przyczyniają się do niezaspokojenia
potrzeb dziecka i wpływają na rozwój określonych form jego zachowania. Postawa
odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa,
kłamstwa, zahamowania rozwoju uczuć społecznych i zachowaniu aspołecznemu. Inne
27
negatywne postawy wyzwalają podobne zachowania a także powodują narastanie stanów
lękowych, przyczyniają się do rozwoju egoizmu u dzieci (M. Ziemska 1969).
Należy jednak podkreślić, że postawy rodzicielskie nie są jednymi czynnikami
wpływającymi pozytywnie lub negatywnie na efektywność pracy wychowawczej.
Określają tylko pewne kierunki czy tendencje w kształtowaniu się osobowości dziecka,
natomiast nie tłumaczą w pełni jego zachowania.
Z postawami rodzicielskimi łączą się w sposób istotny typy osobowości rodziców.
W literaturze zagadnienia wymienia się różne ich typy i znaczenie patogenne dla
powstawania zaburzeń zachowania.
J. Obuchowska (1976) wyodrębniła sześć typów osobowości matek będących
przyczyną negatywnego funkcjonowania dziecka. Są to matki: autokratyczne,
pedantyczne, niezrównoważone, niekochające, nieszczęśliwe.
Matka
autokratyczna
wymaga
od
dziecka
bezwzględnego
podporządkowania, bezustannie nim steruje. Dziecko boi się matki, dlatego za
wszelką cenę chce spełnić jej oczekiwania.
Matka pedantyczna jest drobiazgowa, nieustępliwa, korygująca, ciągle
narzuca dziecku zbyt wysokie wymagania. Dziecko nie mogąc sprostać tym
wymaganiom narażone jest na utratę miłości.
Matka lękowa jest niezmiernie skrupulatna i opiekuńcza. Nie potrafi docenić
możliwości dziecka. Chroni je przed rówieśnikami, rozwiązuje za nie
wszelkie problemy.
Matka niezrównoważona, nerwowa, najczęściej przemęczona pracą nie
potrafi znaleźć czasu dla siebie i dla rodziny co powoduje jej wybuchowość i
drażliwość.
Matka niekochająca nie troszczy się o dziecko, nie poświęca mu czasu,
podrzuca dziecko pod opiekę krewnym. Dziecko czuje się nieszczęśliwe,
pozbawione bezpieczeństwa.
Matka nieszczęśliwa to kobieta smutna, zgorzkniała, często zawiedziona
pożyciem małżeńskim. Niekiedy przelewa na dziecko wszystkie swoje
uczucia, czasami odrzuca je, gdy jest podobne do ojca.
Matka stresująca działa niezależnie od innych układów w rodzinie. Jej ujemny
wpływ na dziecko może być z trudem kompensowany. Zdarza się, że
niektóre właściwości matek występują równocześnie i wówczas ich stresujący wpływ jest
jeszcze większy.
Wśród typów ojców najsilniej zaznaczoną rolę patogenną przypisuje się
następującym typom: typ ojca „nieobecnego”; rygorystycznego i surowego oraz ojca
groźnego (H. Spionek 1975 , s. 52).
28
Typ ojca nieobecnego stosuje się zarówno do określenia sytuacji, w której
autorytet ojca sprowadzony jest do minimum wobec dominującej matki, jak
również dla oznaczenia braku zainteresowania ojca sprawami dziecka.
Typ ojca rygorystycznego i surowego cechuje nadmierne egzekwowanie
wymagań w stosunku do dziecka.
U ojców groźnych neuropsychiatrzy wykrywają nierzadko utajoną wrogość i
nienawiść do własnych dzieci. Typ ojca groźnego jest często spotykany w
rodzinach alkoholików.
Wymienione typy osobowości ojców i matek wpływają niekorzystnie na
kształtowanie się stosunków rodzinnych i atmosferę życia domowego co powoduje
zaburzenia i deformacje rozwoju emocjonalno-społecznego u dzieci.
2.5 METODY NADZORU I KONTROLI A ZABURZENIA ZACHOWANIA
Do najczęściej stosowanych metod wychowawczych należą kary i nagrody. Za
zachowanie niepożądane stosuje się różnego rodzaju kary, które stanowią świadomy
zabieg wychowawczy. Są one nieuchronnym skutkiem postępowania niezgodnego z
ogólnie przyjętymi normami. Pojęcie kary obejmuje różnorodne próby eliminacji
niewłaściwych poczynań dziecka. Jako narzędzie świadomego wychowania, kara musi
być stosowana w zależności od tego, w jakim momencie rozwoju znajduje się dziecko. Na
ogół kary wymierzane są w zdenerwowaniu, bez
jakiegokolwiek przemyślenia, celem wyładowania na dziecku własnego gniewu. Bywają
przez to często niesprawiedliwe i poniżające dziecko (M. Pecyna, 1998).
Karzące zachowania to najczęściej krytyka dziecka, ograniczanie jego praw przez
system nakazów i zakazów, wpajanie dziecku poczucia winy, ignorowanie go,
dystansowanie się, odbieranie miłości oraz dość powszechnie stosowane kary
fizyczne. A. Piekarska zalicza kary do zachowań polegających na zastosowaniu przemocy.
I. Pospiszyl (1993, s. 14) przemocą nazywa wszystkie nieprzypadkowe
akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także
psychicznej szkody osoby, akty wykraczające poza zasady wzajemnych relacji.
Znaczna część aktów przemocy dokonywana jest pod "płaszczykiem" stosowanych
przez rodziców metod wychowawczych. Z badań A. Piekarskiej wynika, że "(..) surowe
metody karania takie jak bicie pasem lub innym przedmiotem, a także coś, co rodzice
określają jako porządne lanie stosuje ponad 40% rodziców - 3-5% często" (I. Pospiszyl,
1993, s. 96). Kobiety częściej niż mężczyźni wyrażały przekonanie o konieczności
stosowania kar fizycznych - 71,4%. Wśród kar mających znamiona przemocy psychicznej
dominują: groźby, ostrzeżenia, krzyczenie - 84,97%, ośmieszanie - 28,6%, wyszydzanie 21%, wyzywanie - 18,1%, groźby wyrzucenia z domu - 3,5%.
29
Na znęcanie się i przemoc dzieci reagują w różny sposób. Jedne stają się agresywne,
inne są apetyczne, popadają w depresje i przeżywają silne lęki nierzadko prowadzące do
nerwicy.
Maltretowanie dziecka może stanowić zaprzeczenie jego osobowości - całkowicie
uprzedmiotowiona ofiara doznaje utraty poczucia siebie, czyli depersonalizacji (J.
Herman, 1998). Znęcaniu fizycznemu towarzyszą na ogół eksplozje werbalnej agresji,
obelgi, poniżenia, próby zniszczenia poczucia własnej wartości i godności.
Krzywdzenie dziecka szczególnie negatywnie odbija się na jego rozwoju
emocjonalnym. Bezpośrednią reakcją dziecka na zachowania krzywdzące jest
wzrost agresywności, niska samoocena, wrogość do otoczenia przy jednoczesnym silnym
przywiązaniu do opiekunów (I. Pospiszyl, 1993).
Omawiając zagadnienie stosowanych przez rodzinę metod wychowawczych należy
zwrócić uwagę, na styl wychowania charakterystyczny dla danej rodziny, gdyż jest on
odbiciem sposobów i metod oddziaływania na dziecko wszystkich członków rodziny.
Rozpatrując różne rodzaje procesów wychowawczych za najbardziej zaburzające rozwój
dziecka należy uznać następujące style wychowania: autokratyczny, liberalny oraz
wychowanie niekonsekwentne.
Styl autokratyczny określany również jako wychowanie rygorystyczne ma
konsekwentny charakter i oparty jest na „autorytecie przemocy”. Z reguły styl
autokratyczny oparty jest na karach i wzbudzaniu lęku, dystansie oraz jednostronnym
komunikowaniu.
Autokratyczny styl w jego skrajnej postaci nie sprzyja na ogół osiąganiu
pozytywnych efektów wychowawczych. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego
posłuszeństwa, a darzące rodziców uczuciem przyjmują często wzorce postępowania
rodziców, zachowują się despotycznie i agresywnie.
Styl liberalny może wynikać z braku zainteresowania dzieckiem i pewnego chłodu
uczuciowego. Dziecku pozostawia się nadmierną swobodę, nie koryguje jego zachowań.
Jeśli towarzyszy temu dystans uczuciowy, może dojść do
zerwania więzi z rodzicami. Inną przyczyną tego stylu może być bezkrytyczna miłość
rodziców, przejawiająca się pełnym podporządkowaniem wobec dziecka.
Wychowanie niekonsekwentne jest postępowaniem najczęściej spotykanym wobec
dzieci. Polega ona na braku jednolitości postaw, wymagań i wzmocnień.
Może to być niezgodność między matką i ojcem; wymagania jednej strony są podważane
przez drugą, czasami zatajane są przewinienia. Uczucia do dziecka bywają ambiwalentne.
Wychowanie niekonsekwentne prowadzi u dzieci do zaburzeń zachowania oraz zaburzeń
nerwicowych.
Siła patogennego wpływu wadliwego wychowania, niekorzystnych cech osobowości
rodziców i ich postaw zależy od układu tych czynników i od tego jak dalece dezorganizują
one życie rodziny.
30
2.6 ZJAWISKA PATOLOGICZNE W ŻYCIU RODZINY
Zjawiska patologiczne w życiu rodziny najczęściej rozpatrywane są w dwóch
aspektach: jako patologia społeczna oraz patologia biologiczna członków rodziny (M.
Ziemska, 1975). Do przejawów patologii powodujących dysfunkcję
wydolności wychowawczej rodziny zalicza się kryminalizm, pasożytnictwo, prostytucję,
przemoc seksualną wobec dzieci, uzależnienia w tym: alkoholizm, narkomanię, hazard.
Szczególnie negatywne prognozy stawiane są dla dzieci wychowanych w rodzinach z
problemem alkoholowym. Na gruncie polskim problemem alkoholizmu i
sytuacją
dzieci
pochodzących z tych środowisk zajmował się M. Ochmański (1997).
Doświadczenia dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym to doświadczenia totalnego
chaosu i zagubienia. Tego rodzaju chaos sprawia, że dziecko odrywa się od
rzeczywistości. Życie tych rodzin podlega wielu niebezpiecznym zasadom. Do
najpowszechniejszych należą: „ nie mów”, „nie ufaj”, „nie odczuwaj”. W. Sztander
(1993) zwraca również uwagę na obronne role dzieci pełnione w tych środowiskach.
Należą do nich: bohater rodzinny, wyrzutek, zagubione dziecko, ułatwiacz
(wspomagający).
W rodzinie z problemem alkoholowym, jak w każdej, w której zachodzą zjawiska
patologiczne dochodzi do odwrócenia ról (J. G. Woititz, 1994). Podstawowe funkcje
rodzicielskie i małżeńskie zostają naruszone, zaburzeniu ulegają
także
procesy
socjalizacyjne dzieci. Przebywanie w patologicznym
środowisku prowadzi do współuzależnienia członków rodziny. S. Forward (1989) określa
rodzinę alkoholiczną mianem toksycznej.
W rodzinach alkoholicznych ze względu na stan chronicznego napięcia
emocjonalnego stan transu staje się sposobem na życie. Stanem normalnym staje się
nieprzewidywalność, przemoc i terror. Zdarzają się również ostre epizody, np. wybuchy
przemocy, kazirodztwo, awantury, porzucenia psychiczne i fizyczne. Długotrwałe
alkoholizowanie rodziców prowadzi u niektórych do ujawniania się psychopatycznych
rysów osobowości.
Według szacunkowych danych liczba przypadków znęcania się nad dziećmi sięga w
Polsce około 200 tysięcy rocznie (M. Ochmański, 1997, s. 51). Stosowana
przez rodziców przemoc fizyczna, psychiczna i seksualna odciska swój ślad w
psychospołecznym funkcjonowaniu dziecka, niekorzystnie wpływa na proces jego
rozwoju intelektualnego, fizycznego i społeczno - emocjonalnego.
"Ofiary przemocy opisują charakterystyczny wzorzec totalitarnej kontroli,
wymuszanej przemocą i groźbami, chimeryczne narzucanie szczegółowych zasad
postępowania w mało ważnych sprawach, sporadyczne nagradzanie oraz atmosferę
izolacji, skrytości i zdrady, przenikające wszystkie alternatywne relacje społeczne" (J. L.
Herman, s. 108). Dziecko czasami jest uciszane przemocą lub bezpośrednim
grożeniem śmiercią, bądź śmiercią kogoś bliskiego: brata, siostry czy nieagresywnego
rodzica. U dzieci wyrastających w takiej atmosferze ogniska domowego rozwija się
chorobliwe przywiązanie do osób, które je wykorzystują. „W patologicznym środowisku
rodzinnym władza rodzicielska jest arbitralna, kapryśna i absolutna. Narzucone zasady są
niekonsekwentne, sprzeczne lub rażąco niesprawiedliwe” (J. L. Herman, 1998, s. 108).
31
Bardzo niebezpiecznym zjawiskiem patologicznym występującym w niektórych
rodzinach dysfunkcjonalnych jest wykorzystanie seksualne.
Kazirodztwo jest najbardziej okrutnym i zaskakującym doświadczeniem człowieka.
Jest ono zdradą najbardziej podstawowego zaufania między rodzicem a dzieckiem i
doprowadza do całkowitego spustoszenia emocjonalnego u dziecka. Kazirodztwo zdarza
się w rodzinach, gdzie istnieje duży stopień uczuciowej izolacji, oraz brak wzajemnego
szacunku. Charakterystyczną cechą związku rodzic- dziecko jest ogrom psychologicznego
przymusu.
Uczestnictwo w działalności seksualnej przyczynia się do poczucia winy
wykorzystywanego dziecka. Uczucia gniewu i fantazji o morderczej zemście są reakcją na
seksualne wykorzystanie. Poczucie wewnętrznego zła staje się rdzeniem, wokół którego
kształtuje się tożsamość dziecka.
Traumatyczne doświadczenia zaburzają normalną regulację stanów emocjonalnych,
wywołują przerażenie, żal i gniew. Stan ten przez psychiatrów określany jest mianem
„dysforii”. Charakteryzuje się on zagubieniem, pobudzeniem, pustką i niewypowiedzianą
samotnością. Maltretowane i wykorzystywane dziecko dla pozbycia się tego przykrego
stanu szuka bardzo silnego wstrząsu jakim może być okaleczenie ciała. Samo okaleczenie
trwa do czasu, aż nie spowoduje silnego uczucia spokoju i ulgi. Jest ono mechanizmem
patologicznego kojenia bólu. W warunkach powtarzającego się wykorzystania
i
przemocy zachowania obronne oparte na dysocjacji, fragmentaryzacji tożsamości
i patologicznym regulowaniu stanów emocjonalnych umożliwiają dziecku przetrwanie ( J.
Herman, 1998 ).
Innymi negatywnymi zjawiskami mającymi wpływ na rozwój dzieci są zjawiska
przestępczości i pasożytnictwa. Dzieci wychowane w rodzinach gdzie łamane są normy
obyczajowe, moralne i prawne nie mają właściwych wzorów do naśladowania. Stałe
kłótnie, zajmowanie się kradzieżą, wciąganie dzieci do czynów przestępczych prowadzi
do ich wykolejenia.
3.
DIAGNOZA, TERAPIA I PROFILAKTYKA ZABURZEŃ
ZACHOWANIA
3.1 ROZPOZNAWANIE ZABURZEŃ ZACHOWANIA
Ocenie, czy zachowanie dziecka mieści się w granicach normy służy diagnoza.
Stanowi ona punkt wyjścia do zaprogramowania oraz prowadzenia pracy terapeutycznej.
Wartościowa z punktu widzenia terapii pedagogicznej jest diagnoza interdyscyplinarna
zawierająca informacje w zakresie społecznym, medycznym, psychologicznym i
pedagogicznym (J. Lausch-Żuk, 1996).
Najczęściej przy ustalaniu norm w zachowaniu pedagodzy i psycholodzy posługują
się określeniem społeczne przystosowanie dziecka, przy czym za prawidłowe uważa się
takie zachowanie, które zaspokaja potrzeby osobiste oraz spełnia wymagania społeczne.
W tym wypadku przez normę rozumie się zasady i zwyczaje przyjęte w danym
32
środowisku. Stopień odchylenia od tej normy będzie świadczył o sile i natężeniu danego
zjawiska. Nie można więc rozważać społecznych konsekwencji zachowania bez
uwzględniania zwyczajów danej rodziny i wymagań stawianych przez najbliższe
otoczenie a także wieku dziecka (H. Spionek, 1975).
Rozważania dotyczące normy w zachowaniu dzieci często bazują na badaniach
statystycznych - zgodnie z nimi to co jest wspólne dla większości dzieci w określonym
wieku, może być uznane za normalne (A. Kozłowska, 1984).
Aby w sposób prawidłowy odróżnić zaburzenia od zachowań mieszczących się w
granicach normy w prawidłowej diagnozie należy uwzględnić przede wszystkim:
1. wiek dziecka,
2. środowisko rodzinne, w którym się wychowuje,
3. wymagania stawiane dziecku,
4. zasady i normy przestrzegane przez rodziców i wpojone dziecku,
5. zwyczaje kulturowe i moralne panujące w szeroko rozumianym
środowisku dziecka - w szkole, grupie rówieśniczej, na ulicy,
6. płeć dziecka i wynikające stąd różnice w ocenie zachowania,
7. poziom tolerancji rodziców nauczycieli,
8. właściwości indywidualne dziecka (M. Pecyna, 1998; A. Kozłowska,
1984).
Lista wymienionych czynników warunkujących prawidłową diagnozę danego
zachowania nie decyduje jeszcze o możliwości rozpoznania stopnia zaburzenia u dzieci.
Poszukiwania idące w tym kierunku okazały się bezowocne ponieważ objawy zaburzeń
zachowania nie są jakościowo różne od tych symptomów, które występują również u
dzieci normalnie rozwijających się.
Większość badaczy uważa, że wskaźnikami takimi mogą być:
· trwałości występujących objawów - za przejaw zaburzeń zachowania
można uznać te symptomy, które trwają dłużej,
· intensywność objawów - duża ich liczba oraz duże natężenie są kryteriami,
które mogą wskazywać na rzeczywiste występowanie zaburzeń
zachowania, słabo zaznaczone symptomy nie mogą być uznane za przejaw
patologii,
· częstość występowania patologicznych objawów - objawy rzadko
występujące nie mogą być wskaźnikiem rozpoznania zaburzeń (M.
Pecyna, 1998, s. ).
Zgodnie z kryteriami DSM -IV powinny być one analizowane w każdym przypadku
diagnozowania dziecka w aspekcie zaburzeń zachowania wraz z uwzględnieniem wieku
życia, jego indywidualnych właściwości, a także środowiska, w jakim ono się rozwija.
Ta uwaga nasuwa przekonanie, iż u dzieci podstawową przyczyną powstawania i
rozwoju zaburzeń zachowania są warunki stworzone dziecku głównie w środowisku
rodzinnym. „Rozumienie to uzasadnia słuszność przekonania, że dziecko i rodzice tworzą
psychologiczną jedność. Od nich uczy się
ono wzorów zachowania w konkretnych sytuacjach życiowych” (M. Pecyna, 1998, s.20).
33
Przy diagnozie zaburzeń zachowań u dzieci można napotkać wiele trudności
wynikających stąd, że dzieci znajdują się w stanie permanentnego rozwoju fizycznego,
psychicznego i duchowego. Należy także uwzględnić, że określony objaw zachowań, nie
zawsze musi być traktowany jako symptom zaburzeń zachowania, ale na pewno powinien
być wskazówką, że istnieje istotny problem, który wymaga rozwiązania.
Przyczyny konkretnego zachowania są zawsze złożone i zwykle charakteryzują się
różnorodnością, co oznacza, że działa jednocześnie kilka szkodliwych czynników. Mogą
to być skutki urazów fizycznych lub psychicznych,
ale także chęć naśladowania patologicznych zachowań środowiskowych. Mogą także
wynikać z uwarunkowań genetycznych.
Zdarza się, że początkiem zaburzeń zachowania jest kłamstwo. Małe dzieci kłamią
często nieświadomie. Najczęściej jednak dziecko kłamie dlatego, że prawda
się nie opłaca, że za jej mówienie ponosi się karę, kłamstwo zaś ułatwia wiele rzeczy pozwala uniknąć przykrości, zyskać uznanie.
Kłamstwo u dorastającej młodzieży bywa próbą zdobycia pozycji społecznej,
zwrócenia na siebie uwagi, szacunku i uznania wśród rówieśników.
Przyczyny powstawania kłamstwa można podzielić na dwie grupy: wewnętrzne zależne od charakteru i zewnętrzne - zależne od przykładu rodziców, atmosfery domu
rodzinnego i wychowania.
Kolejnym problemem spotykanym u dzieci z zaburzeniami zachowania są kradzieże.
Kradzież u dzieci bywa desperacką próbą zwrócenia na siebie uwagi, zainteresowania
sobą innych osób. Motywem może być też głód wywołany trudnymi warunkami
materialnymi lub brakiem należytej opieki ze strony rodziców.
Innym objawem zaburzeń są zachowanie agresywne polegające na robieniu szkody
lub zadawaniu cierpienia innym. Najczęściej mówi się o agresji fizycznej i słownej oraz o
agresji bezpośredniej i pośredniej. Agresja u dzieci uzależniona jest w dużej mierze od
stosowanych wobec nich metod wychowawczych.
Syntonia będąca emocjonalnym współbrzmieniem między matką a dzieckiem
stanowi podstawę wszelkich późniejszych kontaktów społecznych. Brak bliskiego i
serdecznego kontaktu z matką w pierwszych miesiącach życia odbija się na przyszłym
stosunku do świata i samego siebie.
Innym problemem jest niebezpieczeństwo kontaktu emocjonalnego między zbyt
kochającą i zaborczą matką, mająca poczucie absolutnej niezbędności w życiu dziecka,
kontrolującą nieustannie każdy jego ruch, a przez to przeszkadzającą w uzyskiwaniu
samodzielności i niezależności.
Dziecko nie muszące nigdy zabiegać o miłość i aprobatę matki przyjmuje postawę
egoistyczną. Z kolei dziecko odrzucone przez nią i najbliższych staje się przedwcześnie
zgorzkniałe, cyniczne i okaleczone wewnętrznie. Jego stosunki z innymi ludźmi są
powierzchowne - dziecko takie rzadko zdolne jest do miłości, przyjaźni i braterstwa.
Innym czynnikiem, który może powodować trudności w społecznym przystosowaniu
może być kompleks różnicy (M. Pecyna, 1998, s. 206). Przyczyną powstania tego
kompleksu może być defekt fizyczny, odmienność psychiczna, a także świadomość
wybitnych zdolności.
34
Szukając zasad wczesnego rozpoznawania przyczyn zaburzeń zachowania
należałoby:
1. Rodzicom i wychowawcom przekazać pewien zasób praktycznej wiedzy na
temat problemów okresu dorastania, która umożliwi zorganizowanie
właściwych warunków rozwojowo-wychowawczych, a przez to nie dopuści
do wzmocnienia objawów patologicznego zachowania.
2. Uświadomić etiologię zaburzeń zachowania, ponieważ podstawowym
warunkiem postępowania z dzieckiem zaburzonym jest poznanie i usunięcie
źródeł objawów zaburzeń.
4.2 TERAPIA I PROFILAKTYKA
Wychowanie dziecka jest procesem trudnym i wymagającym odpowiedniego
przygotowania, które można sprowadzić do:
· uświadomienia znaczenia wychowania rodzinnego,
· orientacji na temat właściwości fizycznego i psychicznego rozwoju
dziecka,
· znajomość zasad i metod wychowania oraz umiejętności doboru
właściwych środków oddziaływania na dzieci,
· umiejętnego organizowania życia dziecka w rodzinie i jego otoczeniu
społecznym (M. Pecyna, 1998, s. 209).
Aby zapobiegać zaburzeniom zachowania należy poznać i zrozumieć przyczyny
występowania objawów charakteryzujących zaburzenia zachowania. Trzeba także dobrze
poznać środowisko rodzinne dziecka, atmosferę jego domu, dotychczasowe doświadczenia
życiowe i ocenić, które z aktualnie przeżywanych sytuacji są dla dziecka szczególnie
trudne. Należy wyjaśnić jak dziecko odbiera i przeżywa swoją sytuację w domu i szkole.
Nie wszystkim dzieciom wykazującym zaburzenia zachowania można zaproponować
podobny sposób postępowania wychowawczego. Każde dziecko musi być oceniane
indywidualnie i w stosunku do każdego z nich należy zastosować inne metody
oddziaływania wychowawczego w zależności od jego wcześniejszych doświadczeń i
aktualnej sytuacji.
Jeśli dziecko uświadamia sobie swój problem, to w rozmowie z nim można ten
problem zanalizować i wspólnie próbować go rozwiązać. Jeśli problem jest
nieświadomie manifestowany, w takim przypadku pierwszym krokiem powinna być
szczegółowa analiza postaw osób dorosłych i ustalenie ewentualnych błędów
popełnionych w stosunku do dziecka. Taka analiza stanowi warunek opracowania planu
pomocy dziecku.
Nie zawsze samo zlikwidowanie niekorzystnych sytuacji w życiu dziecka jest
wystarczające. Często zaburzenia zachowania osiągnęły już bowiem już taki stopień
zaawansowania, że dziecko wymaga odpowiedniej terapii pedagogicznej i psychoterapii,
którą może przeprowadzić psycholog zajmujący się dziećmi.
35
Wskazania do postępowania pedagogicznego i psychoterapii powinno się kształtować
zgodnie z wiekiem życia i rozwojem dziecka, ale także adekwatnie do nasilenia, formy i
struktury zespołu zaburzeń zachowania. Niekiedy wystarczają zmodyfikowane, bardziej
konsekwentne i zdecydowane oddziaływania wychowawcze, niekiedy istnieją wyraźne
wskazania do psychoterapii, w przypadku wyraźnej symptomatyki organicznej wskazana
jest również farmakoterapia.
Szanse na skuteczność kroków profilaktyczno - terapeutycznych są stosunkowo
pomyślne, gdy dziecko i rodzice zdolni są do pozytywnej przemiany.
Stosowanie psychoterapii u dzieci i młodzieży jest wskazane w przypadkach, gdy
zaburzenia zachowania są wynikiem niedostatecznego lub wadliwego wychowania.
Warunkiem koniecznym jest jednak uczestniczenie w terapii całej rodziny - szczególnie
zaś rodziców.
Oddziaływanie na rodziców powinno doprowadzić do uzyskania przez nich wglądu
w związki między własną wadliwą postawą, zaburzoną atmosferą rodzinną a zaburzeniami
zachowania u dzieci. Wpływ na rodziców można osiągnąć różnymi metodami. Może to
być udzielanie porad w celu ułatwienia im zrozumienia szczególnych problemów dziecka,
w celu skorygowania błędów wychowawczych, może to być szeroko rozumiana
pedagogizacja rodziców. Bardziej skomplikowany i absorbujący jest tzw. trening
rodzicielski. Umożliwia on opanowanie problemów wychowawczych za pomocą
specjalnych programów dla całej grupy rodziców dzieci z zaburzeniami zachowania.
W odniesieniu do dzieci przejawiających zachowania agresywne niezmiernie istotne
jest „przerwanie kręgu akcji - reakcji między dzieckiem a jego otoczeniem” (H.
Sulestrowska, 1989,s. 135). Takie przerwanie błędnego koła może nastąpić przez czasowe
odłączenie dziecka od rodziców np. poprzez hospitalizację dziecka na oddziale psychiatrii
dziecięcej, kiedy indziej zastosowanie psychofarmakoterapii łagodząc zaburzenia dziecka,
powoduje osłabienie napięcia obu stron.
W terapii indywidualnej i grupowej dzieci możliwe jest oddziaływanie na nich
poprzez różnorodne metody i formy. Szczególnie przydatne w pracy nauczyciela i
wychowawcy są m.in.: terapia z wykorzystaniem rysunku, terapia poprzez muzykę, sport,
stosowanie technik relaksacyjnych, trening asertywności, psycho - i socjodrama a także
metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne.
Nieodzownym warunkiem powodzenia sukcesu wychowawczego jest zrozumienie,
że dziecko z zaburzeniami zachowania nie jest dzieckiem złym, lecz dzieckiem, które ma
trudności w kierowaniu swoim postępowaniem. Narzuca to konieczność pomocy, nie
represji i karania.
36
PODSUMOWANIE
Rosnącą troską społeczeństwa są agresywne, aspołeczne dzieci i nastolatki, którzy
traktują innych jak przedmioty, a nie jak ludzi. Agresywna, aspołeczna jednostka nie
pojawia się w próżni ale jest efektem poważnej społecznej deprywacji, winnej całego
szeregu problemów: dzieci i młodych ludzi, którzy nie potrafią i nie chcą się uczyć,
pracować, ich depresji, samobójczych myśli czy zachowań poważnie naruszających prawa
innych ludzi. Tylko zrozumienie, co leży u podstawy tej skomplikowanej patologii, może
wskazać na środki zaradcze.
Głównymi czynnikami przyczyniającymi się do powstawania zaburzeń zachowania
są: określona fizjologiczna reaktywność sprzężona ze środowiskiem rodzinnym, które
zawodzi dziecko w wielu stadiach rozwojowych (włącznie z tymi, gdy dzieci formują
ciepłe związki z innymi ludźmi, uczą się panowania nad sobą, przedstawiania intencji,
uczuć), jak też społecznymi stresami takimi jak nędza.
Jeżeli bezpośrednie otoczenie dziecka nie ustanawia konsekwentnych granic
zachowania, albo jeśli są narzucane w sposób obraźliwy, tendencja szukania doznań może
przyjąć nieaprobowaną społecznie formę. Nawet bardzo małe dziecko może zostać
podpalaczem, niszczyć cudzą własność lub torturować zwierzęta. Później może ranić a
nawet zabijać bez wyrzutów sumienia.
Zaburzenia zachowania i wszystkie późniejsze porażki życiowe człowieka mają
swoje źródło w niedoborach, które wynikają z emocjonalnej deprywacji i spustoszenia we
wczesnych latach życia. Dzieci te zostały ograbione z lekcji, jakich może dostarczyć
wczesna emocjonalna bliskość. Ich dysfunkcjonalne rodziny zawiodły je w najbardziej
fundamentalnych obowiązkach: dostarczenia fizycznej ochrony, emocjonalnej stabilności,
trwałego ciepła i opieki.
Rodzina będąca pierwszym i najważniejszym środowiskiem w życiu dziecka może
działać terapeutycznie niwelując bądź łagodząc zaburzenia rozwojowe pochodzenia
biologicznego, ale może też zakłócać prawidłowy rozwój poprzez dysfunkcjonalne
funkcjonowanie. Poznanie przyczyn zaburzeń zachowania uwarunkowanych wadliwym
funkcjonowaniem środowiska rodzinnego ma ogromne znaczenie ze względów
pedagogicznych i społecznych. Znacznie łatwiej jest bowiem zapobiegać nieprawidłowym
zachowaniom niż je korygować. Warunkiem jest znajomość tych czynników środowiska
rodzinnego, które mają największe znaczenie patogenne. Głównym celem mojej pracy
było poznanie i analiza przyczyn tkwiących właśnie w środowisku najbliższym dziecku.
Dzięki temu będę mogła wnikliwiej analizować środowisko rodzinne pod kątem
dysfunkcjonalności i podejmować wcześniejszą interwencję.
Również problematyka wychowania dziecka z zaburzeniami zachowania jest
zagadnieniem mających wiele różnych, a równocześnie związanych ze sobą aspektów.
37
Jednym z podstawowych zadań rodziców i wychowawców jest wprowadzenie dzieci
z zaburzeniami zachowania w świat wartości, ale nie na zasadzie moralizowania, lecz
przeżywania.
Wychowanie dziecka z zaburzeniami zachowania jest zadaniem trudnym ale i
delikatnym. Wymaga od rodzica - nauczyciela równocześnie miłości i dystansu,
łagodności i stanowczości, cierpliwości i zdecydowania. Te uzupełniające się, choć często
kontrastowe cechy wymagają nie tylko serca ale także zdrowego rozsądku, życzliwości i
równowagi.
W procesie wychowawczym należy zmierzać do bezinteresownej przyjaźni z
dzieckiem i bezwarunkowej akceptacji. Poznanie przyczyn patologicznego zachowania
jest pierwszym i zasadniczym celem, do którego powinny zmierzać działania opiekunów.
38
B IB L IO G R AF I A
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna w wieku przedszkolnym. Warszawa
1985, WSiP.
Bołoz W.: Życie w ludzkich rękach. Warszawa 1997, Wydawnictwo "Adam".
Conway J.: Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców. Warszawa 1995, Oficyna
Wydawnicza "Logos".
Firkowska-Mankiewicz A.: Czynniki biopsychiczne a przestępczość nieletnich.
Warszawa 1972, PWN.
Formański J.: Psychologia . Warszawa 1998, Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Forward S.: Toksyczni rodzice . Warszawa 1989, Wydawnictwo J.Santorski.
Herman Lewis J.: Przemoc - uraz psychiczny i powrót do równowagi . Gdańsk
1998, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Kawula S.: Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych. (W:) Kawula
S., Brągiel J., Janke A.: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki.
Toruń 1998, Wydawnictwo Adam Marszałek.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD - 10. Rewizja
10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków - Warszawa 1997,
Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne "Vesalius" Instytut Psychiatrii i
Neurologii.
Konopczyński M.: Twórcza resocjalizacja . Warszawa 1996, MEN.
Konopnicki J.: Niedostosowanie społeczne . Warszawa 1971, PWN.
Kozłowska A.: Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym .
Warszawa 1984, WSiP.
Lausch-Żuk J.: Terapia dzieci przejawiających zachowania agresywne . (W:)
Burtowy M.: Terapia pedagogiczna dzieci w młodszym
wieku szkolnym . Kalisz 1996, WOM.
Lewicki A. (red).: Psychologia kliniczna . Warszawa 1974, PWN.
Lipkowski O.: Resocjalizacja . Warszawa 1976, WSiP.
Łobocki M.: Trudności wychowawcze . Warszawa 1989, WSiP.
Mellody P.: Toksyczne związki . Warszawa 1995, Wydawnictwo J.Santorski.
Obuchowska I.: Dynamika nerwic. Psychologiczne aspekty zaburzeń nerwic u
dzieci i młodzieży, Warszawa 1976, PWN.
Ochmański M.: Alkoholizm ojców a sytuacja rodzinna i szkolna dzieci . Lublin
1997, Wydawnictwo UMCS.
20. Ostrihanska M.: Psychologiczne determinanty niedostosowania społecznego i
przestępczości . (W:) Jasiński J. (red.): Zagadnienie
nieprzystosowania społecznego i przestępczości w Polsce .
39
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
Warszawa - Wrocław - Kraków - Gdańsk 1978,
Ossolineum.
Pecyna M.:
Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle
psychologii klinicznej . Warszawa 1998, WSiP.
Pospiszyl I.: Przemoc w rodzinie . Warszawa 1993, WSiP.
Pospiszyl K.: Ojciec a rozwój dziecka . Warszawa 1986, WP.
Pospiszyl K.: O miłości ojcowskiej . Warszawa 1986, JWZZ.
Pytka L.: Pedagogika resocjalizacyjna . Wybrane zagadnienia teoretyczne i
metodyczne . Warszawa 1995, WSiP.
Popielarska A.: Etiologia i patogeneza zaburzeń psychicznych u dzieci . (W:)
Popielarska A.: Psychiatria wieku rozwojowego . Warszawa 1989,
PZWL.
Rembowski J.: Rodzina w świetle psychologii . Warszawa 1986, WSiP.
Rempel W.: Subnorma intelektualna, a społeczne nieprzystosowanie. (W:)
Szkoła specjalna, 1997, nr 5.
Spionek H.: Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne . Warszawa
1975, PWN.
Sulestrowska H.: Zaburzenia zachowania u dzieci i młodzieży . (W:)
Popielarska A. (red.).: Psychiatria wieku rozwojowego .
Warszawa 1989, PZWL.
Wills - Brandon C.: Jak mówić nie i budować udane związki . Gdańsk 1996,
Wydawnictwo "Atext".
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa
u dzieci . Lublin 1999, Wydawnictwo "Biofolium".
Wright N. H.: Tatusiowa córeczka, czyli o niezwykłym wpływie ojca na
osobowość córki . Warszawa 1996, Oficyna Wydawnicza
"Vocatio".
Ziemska M.: Postawy rodzicielskie . Warszawa 1969, PWN.
Ziemska M.: Rodzinna a osobowość. Warszawa 1975, PWN.
40