Skutki zdrowotne zanieczyszczenia środowiska

Politechnika Śląska w Gliwicach
Wydział Inżynierii Środowiska i Energetyki
Kierunek: Ochrona Środowiska
Grupa: 2
Skutki zdrowotne
zanieczyszczenia
środowiska
SEKCJA:
Łukasz BIENEK
Mateusz CICHOCKI
1. Wstęp
Według klasycznej definicji przedstawionej w konstytucji Światowej Organizacji
zdrowia (WHO) – zdrowie jest to „stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego
dobrostanu, a nie tylko brak choroby czy kalectwa”.
Zdrowie jest jednym z najważniejszych czynników warunkujących harmonijny rozwój
człowieka, jego rolę w społeczeństwie i zdolność osiągania zamierzonych celów. Zdrowie
należy traktować jako „pełnię możliwości” człowieka. Jest ono zjawiskiem dynamicznym,
kształtowanym w sposób ciągły, przez oddziaływanie na człowieka czynników
biologicznych, fizykochemicznych, społecznych i kulturowych.
W ciągu ostatnich dziesięcioleci w regionie europejskim zachodziły istotne zmiany
polityczno-społeczne i gospodarcze, o rozległych skutkach ekologicznych, spowodowanych
gwałtownym rozwojem techniki przemysłowej, a także, jak na przykład w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej, brakiem ograniczeń w dewastowaniu środowiska. Wynikło to z
niedostatków wyobraźni twórców wielkiego przemysłu oraz preferencji interesów
produkcyjnych w stosunku do interesów zdrowotnych. Kryzys ekologiczny faktem i w
przeciwieństwie do kryzysów politycznych czy gospodarczych, nie ma on charakteru
przejściowego.
Kryzys ekologiczny wywołuje skutki zdrowotne, a cywilizacja industrialna stała się przyczyną
zagrożeń w skali globalnej. Człowiek przez swój wyłącznie konsumpcyjny stosunek do
przyrody, technokratyzm i wiarę w swoją nadrzędność doprowadził do zagrożenia własnego
bytu. Pojawił się problem bezpieczeństwa jednostki wobec zagrożeń cywilizacyjnych,
problem prawa do życia w nieskażonym środowisku.
Współczesne środowisko życia człowieka różni się od tego, z jakim spotykał się on w
przeszłości, przynajmniej z trzech powodów:
1. Pojawiają się różne antropogeniczne zanieczyszczenia chemiczne powietrza, wody,
żywności zarówno w miejscu pracy, zamieszkania, jak i wypoczynku. Najczęściej są
to różne zanieczyszczenia gazowe, ciekłe i stałe, związane z chemizacją życia.
2. Człowiek poddawany jest działaniu różnych czynników fizycznych o nadmiernym
natężeniu: hałasu wibracji, promieniowania jonizującego lub pól
elektromagnetycznych, wilgotności, temperatury.
3. Mimo znacznego postępu w obronie przed zagrożeniami ze strony pasożytów, bakterii
i wirusów, człowiek wciąż nie jest od nich wolny, oprócz tego jest eksponowany na
nowe czynniki biologiczne – alergeny i mikotoksyny (np. aflatoksyny).
Stan środowiska naturalnego Polski jest zdecydowanie zły, szczególnie w zachodniej i
południowej części kraju. Ponad 1/3 ludności żyje na obszarach zagrożenia lub wręcz klęski
ekologicznej. Według oficjalnych danych 27 rejonów kraju (np. rejon poznański),
obejmujących ponad 35 tys. km2, czyli około 11,5% powierzchni kraju, zostało zaliczonych
do obszaru ekologicznego zagrożenia, w tym pięć rejonów klęski ekologicznej. W tych
rejonach występuje wzrost zachorowań, a także wzrost śmiertelności, szczególnie wśród
niemowląt. W odczuciu społecznym wystąpiło tu wyraźne obniżenie poziomu jakości życia.
Wśród czynników wywierających pozytywny lub negatywny wpływ na zdrowie oprócz
rodzinnie uwarunkowanej odporności lub podatności osobniczej na określone czynniki
chorobotwórcze, wskazać można środowiskowe uwarunkowania zdrowia, m. in. stylu życia.
Opierając się na wynikach badań przeprowadzonych w USA w latach osiemdziesiątych,
można stwierdzić, że styl życia jednostki warunkuje utrzymanie zdrowia w 53%, warunki
środowiskowe w 21%, cechy dziedziczne w 16% oraz dostępność i poziom opieki zdrowotnej
w 10%. Rząd tych wielkości można przyjąć w przybliżeniu jako rzeczywisty wyraz wpływu
wymienionych na zdrowie także w naszym kraju. Opanowanie epidemii chorób zakaźnych,
Pag
e
poprawa stanu zdrowia ludności, spadek umieralności niemowląt itp. w większym stopniu
zależą od poprawy warunków bytowania ludności oraz sanitarnego miast i osiedli niż rozwoju
medycyny klinicznej. Istnieje niewątpliwy związek między warunkami socjalno-bytowymi a
stanem zdrowia populacji. Zaopatrzenie ludności w dobrą wodę do picia, właściwe usuwanie i
unieszkodliwianie odpadów i nieczystości, dostarczanie właściwej żywności, itp. dają więcej
korzyści potwierdzonych badaniami epidemiologicznymi aniżeli postęp technik medycznych.
Jest sprawą bezdyskusyjną, że zanieczyszczenie środowiska odbija się niekorzystnie na
zdrowiu społeczeństwa, jednak dokładne określenie rozmiarów wpływu zanieczyszczeń i
skażeń środowiska na stan zdrowia określonych populacji jest bardzo trudne, wręcz
niemożliwe. Nie można zmierzyć, w jakim stopniu zanieczyszczone środowisko przyrodnicze
jest bezpośrednią przyczyną chorób cywilizacyjnych, a jak dalece decydują o tym warunki
życiowe. Nie wszystkie schorzenia środowiskowe są już w pełni opisane teoretycznie i
terminologicznie. Na ogół rozwijają się w ciągu miesięcy lub nawet lat. W ich patogenezie
występuje uszkodzenie układu odpornościowego, w tym wywołanie stanów nadwrażliwości
na bodźce środowiskowe, uszkodzenia genetyczne często przy udziale nowotworów oraz
uszkodzenia układu oddechowego i krążenia. Wpływu na stan zdrowia tak wielu czynników
jednocześnie nie można rozdzielić, a następnie oddzielnie zmierzyć. Można jedynie
porównawczo wykazać, że zanieczyszczenie środowiska w rejonach katastrof ekologicznych
prowadzi do wzrostu zachorowalności na określone choroby. Przypuszczalnie w tych
regionach dochodzi do takiego wzrostu zachorowalności na niektóre choroby przewlekłe oraz
wzrostu zatruć i urazów, jak to szacunkowo przedstawiono w poniższej tabeli.
Choroby przewlekłe, zatrucia i urazy
Nowotworowe
Układu oddechowego
Układu krążenia
Infekcyjne
Układu nerwowego
Zatrucia i urazy
Szacunkowa wielokrotność wzrostu
2,5 – 5,0
2,0 – 4,0
2,0 – 4,0
1,5 – 2,0
2,0 – 3,0
1,5 – 3,0
Współcześnie 20% ludności świata jest bezpośrednio narażonych na zanieczyszczenia
przemysłowe i inne skutki technologii, które degradują środowisko. Jednak aż 80% ludzi
cierpi z powodu zanieczyszczeń środowiska – odpadów przemysłowych, śmieci,
zanieczyszczeń wody, gleby, powietrza, nie czerpiąc korzyści z uprzemysłowienia.
Pag
e
2. Znaczenie atmosfery w życiu człowieka
Atmosfera jest mieszaniną gazów i z przewagą azotu i tlenu. Pozostałe to głownie
argon, niewielka ilość dwutlenku węgla, hel i neon. Są to tzw. gazy obojętne, czyli takie, które
nie wchodzą w reakcje chemiczne z innymi substancjami. Występują także w atmosferze
nieznaczne ilości dwutlenku siarki, amoniaku, tlenku węgla, ozonu i pary wodnej.
Ogół tych gazów będących w atmosferze nazywamy powietrzem. To ono właśnie sprawia, że
na naszej planecie istnieje życie i to ono chroni nas przed szkodliwym promieniowaniem
słonecznym. Jego istnienie wyczuć można gdy oddychamy lub gdy wieje wiatr. Ciągłe
wirowanie i przemieszczanie się powietrza powoduje zmiany pogody.
Dzięki parze wodnej powietrze bardzo rzadko bywa całkowicie suche. Bez niej nie było by też
chmur, a przez to także i deszczu.
Niestety w atmosferze są również zanieczyszczenia w postaci gazów, cząsteczek dymu, soli,
pyłów i popiołów wulkanicznych. Zanieczyszczenia te są produkowane w znacznych ilościach
lub mają negatywny wpływ na zdrowie bądź wywołują inne efekty środowiskowe. Jest to
problem złożony, ponieważ zanieczyszczeniem może być każda z licznych substancji
chemicznych istniejących w formie gazowej, płynnej lub stałej. Mogą one być też
wprowadzane bezpośrednio lub mogą tworzyć się w powietrzu. Dane szacunkowe dotyczące
zanieczyszczeń powietrze wskazują na przykład, że:
 Wzrost emisji SO2 o 1 g/m3 powoduje dodatkowe zgony 39 osób w przeliczeniu na 1
milion mieszkańców;
 Wzrost zawartości pyłu o 1 g/m3 powoduje dodatkowe zgony 85 osób;
 Wzrost zawartości 226Ra o 3,7 mBq/m3 powoduje dodatkowe zgony 150 osób;
Szacuje się, że powyższe straty w populacji ludzkiej o liczebności 1 mln są wysokości 14 tys.
osób rocznie.
3. Choroby wywołane przez zanieczyszczenie atmosfery
Pylica
Jest to jedna z chorób zawodowych, w której pyły mineralne z takich materiałów jak
azbest, boksyty, węgiel, talk lub wiele innych gromadzą się płucach i uszkadzają je
powodując bliznowacenia upośledzające czynności oddechowe, co z kolei prowadzić może do
wtórnej niewydolności serca, nowotworów płuc oraz do gruźlicy. Rodzaje pylicy zależą od
wchłanianego materiału i dzielą się na: pylicę azbestową, węglową, żelazową, wapniową,
talkową, żelazową i krzemową (krzemicę) oraz bawełnianą. Badania pomagające stwierdzić
stan chorego to badanie rentgenowskie klatki piersiowej, tomografia komputerowa lub
bronchoskopia. Objawami tej choroby są duszności, uczucie ciasnoty w klatce piersiowej i
kaszel. Nasilają się one w miarę przyswajania pyłu.
Pag
e
Astma
Astma (ściślej - astma oskrzelowa) jest chorobą, której istotą jest stan zapalny
prowadzący do ograniczenia przepływu w drogach oddechowych (na skutek skurczu oskrzeli i
gromadzenia się w nich gęstego śluzu), powodującego nawroty świszczącego oddechu,
duszności, uczucia ściśnięcia klatki piersiowej i kaszlu, głównie w nocy i nad ranem.
Klinicznie astma przebiega na ogół napadowo, będąc z patofizjologicznego punktu widzenia
przewlekłą chorobą zapalną.
W dużej mierze ma ona podłoże alergiczne, zwłaszcza u dzieci.
Leczenie polega na podawaniu leków zmniejszających proces zapalny (najczęściej w postaci
leków wziewnych) w celu likwidacji lub zmniejszenia częstości występowania objawów
skurczu oskrzeli. Astma w ciężkiej postaci wymaga hospitalizacji.
Alergie
Mówiąc o alergiach mamy na myśli zespół chorób, które są spowodowane przez
nieprawidłowa lub nadmierną reakcję organizmu na alergeny szeroko rozpowszechnione w
środowisku.
Do najbardziej popularnych rodzai alergii zaliczamy pyłkowicę, która jest alergią sezonową
Objawy tej alergii najczęściej są wywoływane przez przenoszone powietrzem pyłki roślin
(drzew, traw, chwastów). Te mikroskopijne ziarenka są niezbędne do rozmnażania wielu
gatunków roślin. Ich średnica nie przekracza 50 mikronów, jest więc mniejsza od średnicy
ludzkiego włosa.
Najczęściej objawia się napadami kichania i lejącym wodnistym katarem występującym w
kontakcie z pyłkami roślin lub zarodnikami grzybów. Katarowi często towarzyszą objawy ze
strony spojówek (oczu) w postaci świądu, światłowstrętu i uporczywego łzawienia. U części
osób uczulonych mogą wystąpić w sezonie objawy astmy oskrzelowej -mówimy wówczas o
astmie sezonowej.
Zapobieganie chorobom alergicznym od dziesięcioleci znajduje się w centrum zainteresowań
alergologów i ich pacjentów. Odkąd stwierdzono możliwość rodzinnego występowania alergii
i astmy zwrócono szczególną uwagę na dzieci rodziców chorych na astmę oskrzelową lub
inne choroby alergiczne. Nie istnieje ustalona metoda zapobiegająca wystąpieniu chorób
alergicznych, ale w przypadku ich występowania rodzinnego możliwe jest podjęcie działań,
które zmniejszą ich częstość lub pozwolą w ogóle im zapobiec.
Pag
e
4. Znaczenie wody w życiu i gospodarce człowieka
Woda jest podstawowym składnikiem strukturalnym życia, bez niej organizmy żywe
nie mogą istnieć. Dla człowieka woda jest niezwykle ważnym składnikiem ludzkiego ciała,
tak pod względem strukturalnym, jak i metabolicznym.
Zawartość wody
Ciało człowieka
50 – 60% (w stosunku do masy ciała)
Komórka
30 – 40% (wody w organizmie)
Przeciętnie, w warunkach klimatu umiarkowanego, człowiek traci około 3 litrów wody na
dobę (z tego około 1,5 l z moczem) i tę ilość musi uzupełniać. Część tego ubytku pokrywa
woda zawarta w pokarmach , część woda powstała w wyniku przemian metabolicznych,
resztę – we wspomnianych około1,5 l – trzeba wypić. Intensywna praca i podwyższona
temperatura otoczenia (pocenie się) mogą znacznie zwiększyć utratę wody. Ogólnie rzecz
biorąc, człowiek w porównaniu z innymi zwierzętami, ma duże zapotrzebowanie na wodę i
bez możliwości przyjmowania jej w płynie umiera bardzo szybko – śmierć powoduje utrata
wody w ilości odpowiadającej 15% masy ciała.
Oprócz zapotrzebowania wody do prawidłowego przebiegu procesów życiowych u
człowieka, woda jest wykorzystywana także w gospodarce na całym świecie. Głównymi
użytkownikami wody są: przemysł (66,5%), rolnictwo i leśnictwo (10,9%) oraz gospodarka
komunalna (22,6%).
Potrzeby wodne gospodarki możemy podzielić na potrzeby gospodarki komunalnej,
przemysłu i rolnictwa. Natomiast ze względu na sposób wykorzystywania wody rozróżniamy
jej konsumentów i użytkowników. Konsumenci wykorzystują wodę jako surowiec bądź też
jako środek produkcji, pobierając wodę ze źródła na pewien czas. Część wody zużywają bezzwrotnie, natomiast resztę zwracają do wód powierzchniowych i podziemnych jako ścieki
przemysłowe i miejskie, a także jako nie wykorzystaną wodę. Do konsumentów wody
zaliczamy miasta i osiedla, rolnictwo i leśnictwo, przemysł i różnego rodzaju usługi.
Natomiast użytkownicy wody wykorzystują ją, nie uszczuplając jednak zasobów.
Użytkownikami wody są: żegluga, energetyka wodna, rybołówstwo, sport i turystyka wodna.
Znaczenie wody we współczesnym świecie jest ogromne. W procesach produkcyjnych woda
służy jako surowiec wchodzący w skład wytwarzanych produktów, jako środek chłodzący
urządzenia mechaniczne lub produkty w trakcie ich wytwarzania, oraz jako pośrednik w
przetwarzaniu energii cieplnej na mechaniczną i elektryczną. Wykorzystywana jest również
do mycia surowców, półfabrykatów i produktów, służy potrzebom transportowym itd. Wodę
jako surowiec wykorzystuje się w przemyśle spożywczym, browarniczym, spirytusowym itp.
W pośrednictwie wody w przetwarzaniu energii cieplnej na mechaniczną bądź elektryczną
pomocne są urządzenia, w których woda zamieniona w parę porusza tłoki maszyn albo
wirniki turbin a następnie produkuje za pomocą generatorów energię elektryczną itp. W
energetyce wodnej woda traktowana może być jako czynnik energetyczny, z którego za
Pag
e
pośrednictwem turbin i generatorów przetwarza się energię potencjalną lub kinetyczną na
elektryczną. Woda jest więc prawie niewyczerpalnym źródłem energii, a jej zasoby odnawiają
się w cyklu obiegowym w przyrodzie. Ma zatem przewagę nad innymi źródłami energii, np.
węglem czy ropą naftową, których zasoby ciągle maleją. Również ważną własnością wód
zużytych, zwłaszcza płynących w ściekach, jest możliwość ich odzyskiwania. Dzięki
procesom oczyszczania i samooczyszczania można przywrócić im wartości użytkowe.
Wielkość potrzeb wodnych ustala się na podstawie dotychczasowych doświadczeń w
użytkowaniu wód w miastach, osiedlach , przemyśle, rolnictwie, jak również bierze się pod
uwagę rozważania technologiczne, perspektywiczne i ekonomiczne. Aktualne zużycie wody
nie zawsze jest równoznaczne z całkowitym zaspokojeniem potrzeb. Powodem tego jest
często brak dostatecznej ilości czystej wody. Niekiedy zły stan zaopatrzenia w urządzenia
ułatwiające pobór wody zmusza do ograniczenia jej zużycia. Często fakt ten w znaczniej
mierze ogranicza lub wręcz uniemożliwia rozwój gospodarczy wielu regionów.
5. Wpływ zanieczyszczenia wód na zdrowie człowieka
Głównymi źródłami zanieczyszczenia wód są ścieki miejskie, przemysłowe (a w
szczególności z przemysłu chemicznego), wody opadowe i rolnictwo. Zużyte wody, zwane
powszechnie ściekami, zawierają różne odpadki pochodzenia zwierzęcego i roślinnego,
syntetyczne środki piorące i mydła, chemikalia, oleje, smary, itp. Wiele z tych substancji jest
toksycznych, inicjuje zjawisko korozji, wywołuje infekcje i należy do substancji
łatwopalnych. Istotnym problemem jest także zanieczyszczenie wód podziemnych, ważnego
źródła wody pitnej, co może wykluczać możliwość ich ujmowania na długi okres. Zła jakość
wód powoduje również wzrost kosztów jej uzdatniania i zakłócenie procesów
technologicznych. Narastającym problemem jest systematyczny wzrost stopnia zasolenia wód,
który wynika z wprowadzenia wód powierzchniowych zasolonych wód dołowych,
zawierających znaczne ilości jonów chloru i siarczanu. Znaczne ilości składników
mineralnych przenikają do wód wskutek zrzutu ścieków pochodzących z przemysłu
nieorganicznego oraz nawadniania pól.
Poważnym problemem powodującym zakłócenie życia w wodzie jest także deficyt tlenu.
Obecność w ściekach ogromnych ilości rozmaitych bakterii chorobotwórczych stanowi
zagrożenie wystąpienia różnych chorób zakaźnych, jak cholera czy tyfus. Pochłonięcie przez
organizm substancji radioaktywnych wywołuje w organizmach żywych zmiany w genach oraz
choroby popromienne, np. białaczka. Jony metali ciężkich występujące w wodzie stanowią
największe zagrożenie toksyczne. Wykazują one działanie kancerogenne i mutagenne.
Większość z nich posiada zdolność kumulowania się w organizmach żywych.
Istotnym problemem jest też zanieczyszczenie wód chemikaliami.
W Polsce głośną w ostatnim czasie sprawą jest zanieczyszczenie Bałtyku. Według
najnowszego raportu WWF, międzynarodowej organizacji ekologicznej, ryby z niektórych
rejonów Morza Bałtyckiego są skażone związkami chemicznymi produkowanymi przez
przemysł. Według raportu WWF w latach 1980-90 rybacy w czasie połowów „usuwali”
rocznie z Bałtyku aż 31 kg PCB, toksycznego związku wykorzystywanego do produkcji
kondensatorów. Substancja ta zgromadzona w ciele ryb trafiła na nasze stoły. Tymczasem
związek ten, jak wykazały badania, może wywoływać raka, zaburzać pracę mózgu, serca,
nerek, układu odpornościowego i rozrodczego. Właśnie dlatego w 1995 roku Szwedzki Urząd
ds. Żywności zalecił, aby kobiety w ciąży całkowicie wyeliminowały ze swojej diety bałtyckie
śledzie i łososie.
Pag
e
W organizmach żyjących w Bałtyku zawarta jest ogromna ilość różnych związków
chemicznych produkowanych przez człowieka. Stężenia tych szkodliwych substancji są tu
znacznie większe niż w innych regionach. Na przykład skażenie śledzi polibromowanymi
środkami zmniejszającymi palność(PBDE)* jest pięć razy większe w Morzu Bałtyckim niż w
Atlantyku. Związki perfluorowane**, podobnie jak PBDE znalezione zostały ostatnio w
organizmach orłów bielików, nurzyków, troci wędrownych, łososi, dorszy, fląder, morświnów
i fok. Okazuje się także, że w latach 1990-tych znacznie wzrosło stężenie związków
perfluorowanych w wątrobie orła bielika, u osobników żyjących w Polsce i Niemczech.
Brak kontroli nad syntetycznymi chemikaliami to ogromne zagrożenie nie tylko dla
środowiska, ale przede wszystkim dla człowieka, który stoi na szczycie łańcucha
pokarmowego. To w naszym organizmie kumulują się największe ilości szkodliwych
związków. Troska o skutki powszechnego skażenia chemikaliami zapoczątkowała prace nad
stworzeniem nowego prawa Unii Europejskiej, które zapewniłoby lepszą ochronę przed
toksycznymi substancjami zawartymi w produktach codziennego użytku (tzw. rozporządzenie
REACH). Niestety, przemysł chemiczny stanowczo przeciwstawia się wprowadzeniu
surowszej kontroli nad produkcją chemikaliów. Lobbyści wielkich koncernów prowadzą
bezpardonową walkę, aby jak najbardziej osłabić REACH, tłumacząc to wysokimi kosztami.
Tymczasem, jak szacuje Nordycka Rada Ministrów, koszt wprowadzenie tego rozporządzenia
to jedynie 0,06% rocznych dochodów branży chemicznej.
* polibromowane środki zmniejszające palność – niektóre z nich zostały wycofane w
krajach Unii Europejskiej. Jednak wiele nadal jest stosowanych przy produkcji sprzętu
elektronicznego czy pianki poliuretanowej wykorzystywanej powszechnie w meblach i
tapicerce. Znane są ze swoich właściwości rakotwórczych.
** związki perfluorowane – szeroko stosowane w materiałach wodoodpornych, w nie
wchłaniających tłuszczu pudełkach na pizzę czy frytki, ubraniach, dywanach i teflonowych
patelniach. Związki te mogą zakłócać pracę hormonów. PFC mają również właściwości
rakotwórcze, mogą wpływać negatywnie na układ odpornościowy organizmów i powodować
nieprawidłowości rozwojowe.
6. Negatywne skutki zanieczyszczenia gleb
Hidden text ęłęóŹródła zanieczyszczeń gleb
Największe ilości zanieczyszczeń przedostają się do gleb i gruntów wraz ze ściekami,
pyłami oraz stałymi i ciekłymi odpadami wytwarzanymi przez przemysł. Zawierają one
najczęściej metale ciężkie oraz sole. Przemysł wydobywczy wytwarza olbrzymie ilości silnie
zasolonych wód kopalnianych. Wiele zakładów przemysłowych (np. huty, cementownie,
elektrownie, ośrodki przemysłu chemicznego) emituje do atmosfery szkodliwe gazy i pyły,
które następnie, na skutek depozycji z powietrza zanieczyszczają gleby.
Hidden text ęłęóW wyniku niewłaściwej działalności rolniczej do gleb i gruntów przedostają się
zanieczyszczenia pochodzące z użytych w nadmiarze nawozów mineralnych i organicznych.
Szczególnie niebezpieczne związki pochodzące z tej gałęzi gospodarki to pestycydy i inne
środki ochrony roślin. Bardzo szkodliwe działanie dla środowiska mają wszelkie
Pag
e
zanieczyszczenia nawozów sztucznych. Przykładem może tu być kadm, występujący w
nawozach fosforowych .
Hidden text ęłęóNajbardziej zanieczyszczone gleby występują w pobliżu dróg i autostrad.
Zawierają zwiększone ilości niebezpiecznych związków ołowiu i tlenków azotu. Na skutek
posypywania powierzchni dróg solami, gleby i grunty w pobliżu szlaków komunikacyjnych są
silnie zasolone.
Hidden text ęłęóZnaczne ilości szkodliwych zanieczyszczeń przedostają się do gleb wraz ze
ściekami komunalnymi. Zawierają one m.in. detergenty oraz drobnoustroje chorobotwórcze.
Skutki zanieczyszczania gleb
Hidden text ęłęó
Hidden text ęłęóZanieczyszczenia zmieniają gleby pod względem chemicznym, fizycznym i
biologicznym.
Hidden text ęłęóSzkodliwe substancje zmieniają w znaczny sposób odczyn gleb. Zwiększone
zakwaszenie lub alkalizacja gleb negatywnie wpływa na stan mikrofauny i mikroflory
glebowej. Na skutek tego zmniejsza się szybkość rozkładu organicznych szczątek roślinnych i
zwierzęcych i tworzenia humusu. Ograniczony rozwój bakterii azotowych powoduje
zmniejszenie tempa nitryfikacji (utlenianie NH3 do NO2-, głównie przez bakterie z grupy
Nitrosomonas) i denitryfikacji (redukcja azotanów do NH3 lub azotu cząsteczkowego N2,
najczęściej przez bakterie z grupy Pseudomonas lub Nitrocallus). Zmniejsza się ich wartość
użytkowa. Gleby o zmienionym odczynie stają się mniej urodzajne, co ujawnia się w
zmniejszonej ilości i jakości plonów. Na zmniejszenie odczynu pH gleby (zwiększenie
kwasowości) mają wpływ również tzw. kwaśne deszcze, będące konsekwencją nadmiernego
zanieczyszczania powietrza atmosferycznego. Na nadmierną alkalizację gleb wpływa
niewłaściwe wapnowanie oraz zanieczyszczenia pyłowe
Hidden text ęłęóBardzo groźnymi dla roślin zanieczyszczeniami gleb są azotany. Powodują one
znaczne zmniejszenie odporności roślin na choroby i szkodniki. Rośliny pochodzące z
zanieczyszczonych terenów zawierają toksyczne substancje. Po spożyciu mogą więc
powodować u ludzi zatrucia pokarmowe.
Hidden text ęłęóZanieczyszczenia gleb mogą ulegać depozycji do środowiska wodnego na skutek
wymywania szkodliwych substancji. Powodują tym samym zanieczyszczenie wód
Ochrona i rekultywacja gleb
Aby nie dopuścić do całkowitego zniszczenia gleb, powinniśmy zacząć przeciwdziałać
pogarszaniu stanu gleb i gruntów na skutek działalności człowieka. Gleby zdewastowane na
skutek działalności człowieka należy rekultywować - przywrócić im dawną funkcję
biologiczną i wartość użytkową.
Degradacja gleb może zostać ograniczona w wyniku przeprowadzenia odpowiednich
zabiegów agrotechnicznych. Aby przywrócić glebie jej pierwotną zawartość składników
mineralnych w naturalnych proporcjach, należy uzupełniać niedobory ważnych dla życia
pierwiastków. W celu niedopuszczenia do nadmiernego zakwaszania gleb, należy
odpowiednio korygować odczyn pH gleby, np. poprzez wapnowanie. Obecnie w Polsce około
80% gleb wymaga stałego wapnowania.
Gleby całkowicie zniszczone przez przemysł mogą zostać odtworzone poprzez pokrycie ich
powierzchni grubą warstwą próchnicy lub warstwą nietoksycznych odpadów. Jednak w
przypadku gleb silnie zanieczyszczonych substancjami toksycznymi nie wystarczy już tylko
pokrycie ich powierzchni nową warstwą. Takim glebom można przywrócić ich dawną wartość
Pag
e
użytkową jedynie w wyniku dość kosztownej neutralizacji za pomocą odpowiednich środków
chemicznych.
Formą ochrony gleb może być również właściwa lokalizacja dróg i innych szlaków
komunikacyjnych względem żyznych, urodzajnych gleb.
Od roku 1995 wszystkie grunty rolne i leśne chronione są specjalną ustawą mającą na celu
zapobieganie negatywnym wpływom miast i działalności przemysłowej.
7. Negatywne skutki używania nawozów i problemy przenawożenia
Rodzaje zanieczyszczeń gleb pochodzących z rolnictwa:
- erozja wodna
- erozja wietrzna
- nawozy mineralne
- gnojowica
- pestycydy
Erozja wodna
Polega na niszczeniu wierzchniej, a często i głębszych warstw gleby oraz na
przemieszczeniu składników mineralnych zawartych w glebie do wód otwartych. Szczególnie
groźny dla jakości wód jest dopływ składników biogennych, to znaczy azotu i fosforu.
Ochrona gleby przed erozją wodną stanowi zatem równocześnie ochronę wód.
Rolnik przeciwdziała erozji poprzez właściwą organizację produkcji roślinnej i przeciw
erozyjne zabiegi uprawne.
- wszystkie zabiegi uprawne oraz siew i sadzenie roślin powinny być dokonywane
poprzecznie do nachylenia stoku. Na glebach położonych na zboczach, korzystne jest
zastąpienie uprawy płużnej przez uprawę bez orkową.
- podstawową uprawę gleby lepiej jest wykonywać kultywatorem z szerokimi łapami
(gruberem), a do uprawy przedsiewnej stosować bierne zestawy uprawowe składające się z
brony lub kultywatora i wału strunowego lub pierścieniowego. Jako dodatkowe zabiegi
przeciw erozyjne, na glebach bardzo podatnych i silnie podatnych na erozję można stosować
głęboszowanie, które polega na wykonaniu pionowych nacięć w glebie, zwiększających
retencję wodną i szybkość wsiąkania wody do głębszych warstw gleby.
- erozję można w znacznym stopniu ograniczać stosując płodozmiany przeciw erozyjne, w
których w skład powinny wchodzić rośliny motylkowate i ich mieszanki z trawami oraz
rośliny ozime. W grupie roślin ozimych szczególnie polecane są rzepak, żyto i pszenżyto,
które tworzą zwarta okrywę już w okresie jesiennym. Po wcześnie zebranym przedplonie, po
którym następuje roślinna jara należy przewidzieć uprawę poplonów ścierniskowych lub
ozimych, które będą osłaniały glebę. Poplony ścierniskowe najlepiej pozostawić nie
przeorane, na okres zimy, w formie mulczu.
Erozja wietrzna
Pag
e
Polega na zwiewaniu wierzchniej warstwy gleby, mechanicznym niszczeniu roślin i
odsłaniania ich systemu korzeniowego oraz zanieczyszczaniu pylastymi częściami gleby wód
i powietrza. Nasilenie erozji wiecznej zależy od prędkości i częstotliwości występowania
wiatrów, rodzaju gleby, stopnia urozmaicenia krajobrazu i rodzaju okrywy roślinnej. Szkody
powodowane przez erozje wietrzną są największe na równinnych terenach rolniczych o
glebach podatnych na wywiewanie, o niskiej lesistości i bez zadrzewień śródpolnych. Szkody
w zasiewach występują najczęściej w okresach wczesnej wiosny. Ochrona gleb przed erozją
wietrzną stanowi zarówno ochronę powietrza i wód. Szkodliwość zwiewanych pyłów polega
również na tym, że niosą one ze sobą składniki mineralne i organiczne, a także pozostałości
środków ochrony roślin. Najskuteczniejszymi środkami zapobiegania erozji wietrznej są:
- zakładanie śródpolnych zakrzaczeń i zadrzewień oraz utrzymywanie gleby pod okrywą
roślinną.
- na glebach i terenach szczególnie zagrożonych przez erozję wietrzną zaleca się stosować
bezpłużną uprawę gleby tzn. bez jej odwracania, a jeśli jest to możliwe - bezpośredni siew
roślin. Występujące na terenie gospodarstwa wydmy powinny być zalesiane.
Nawozy mineralne
Ochrona gruntów rolnych obejmuje również, a może przede wszystkim , zachowanie i
zwiększanie żyzności gleby. W obecnym stuleciu gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na
nawozy mineralne. W tym okresie wzbogacenie gleb milionami to nawozów mineralnych
umożliwiło zebranie trzykrotnie wyższych plonów, na każdą jednostkę powierzchni, licząc
statystycznie. Głównie z tego powodu w krajach uprzemysłowionych ma miejsce
nadprodukcja artykułów żywnościowych. W całym procesie nawożenia osiągnięcia
agrochemii dałyby się streścić w prostym haśle: "Nawozisz bogato - zbierasz dużo".
Oczywiście tak ogromne nasycenie gleb chemikami, i to w ilości milionów ton prowadzi do
niepożądanych skutków ubocznych. Szczególnie niepokojący jest nadmiar nawozów
azotowych w glebie. Przeciwko wysokiej zawartości azotanu w roślinach jadalnych i w
wodzie pitnej wysunięto w ostatnich latach zastrzeżenia zdrowotne. Azotan bowiem w czasie
transportu, składowania i przygotowania roślin i warzyw do spożycia zmienia się w azotyn.
Ten zaś w raz z pewnymi substancjami zawartymi w pożywieniu, może sprzyjać procesom
rakotwórczym. Poza tym, w dużym stężeniu same azotany mogą się stać czynnikiem
chorobotwórczym. Wielka ilość azotanów oddziaływuje niekorzystnie i na ludzi, i na rośliny.
Skrajne przenawożenie niszczy całe plantacje i sprawia, że są one mało wydajne. Poza tym
przyczynia się do globalnego zanieczyszczenia środowiska. Nie bez powodu toczone są
gorączkowe boje o uświadomienie rolnikom, że rozpryskiwanie i spłukiwane nawozy
zanieczyszczają wody powierzchniowe nadmierną ilością substancji odżywczych, i że nawozy
azotowe mają szkodliwy wpływ na przygruntowe stężenie ozonu. Szkody te wywołują
ulatniające się do atmosfery tlenki azotu, produkt uboczny reakcji nawozów azotowych.
Przeciwdziałanie negatywnemu działaniu nawozów mineralnych
Odczyn gleby jest wynikiem naturalnych procesów zachodzących w glebie, na które może
oddziaływać rolnik. Zakres oddziaływania zależy od rodzaju gleby, stosowanego nawożenia,
uprawianych gatunków roślin i innych praktyk rolniczych. Wartość odczynów uprawnej
warstwy gleby może być poprawiana poprzez wapnowanie. Właściwy odczyn gleby
warunkuje efektywność działania nawozów mineralnych. Do odkwaszania gleb można
stosować tylko nawozy wapniowe dopuszczone do obrotu. Dawki nawozów wapniowych
powinny być stosowane na podstawie doradztwa nawozowego. Nawozy te powinny być
rozsiewane po żniwach i wymieszane z glebą.
Pag
e
Gnojowica
To odchody zwierzęce zmieszane z wodą. Jest to produkt powstający podczas przemysłowej
hodowli zwierząt metodą bezściółkową. Gnojowica może być wykorzystana jako naturalny
nawóz organiczny, możliwy jest też przerób gnojowicy na biogaz. Stosowana w nawożeniu w
sposób racjonalny może przyczyniać się do wzrostu plonów. Naruszenie jednak zasad
agrotechniki w nawożeniu gnojowicą, np. przedawkowanie, jest przyczyną jej uciążliwości
dla środowiska i człowieka. Istnieje także niebezpieczeństwo zakażenia uprawianej
roślinności patogenami (bakteriami, wirusami, jajami robaków pasożytniczych), których jest
nośnikiem. Przenawożenie gnojowicą może spowodować zaburzenia właściwości
chemicznych i biologicznych gleb oraz skażenie gleb i roślin bakteriami chorobotwórczymi.
Skutkiem tego może być wzrost zachorowań zwierząt, a nawet człowieka, na brucelozę,
różycę, pryszczycę, gruźlicę. Przeciwdziałanie:
- unikać stosowania gnojowicy na glebę zbyt wilgotną i słabo przepuszczalną
- stosować gnojowicę przefermentowaną
Chemiczne środki ochrony roślin (pestycydy)
To naturalne lub syntetyczne substancje stosowane w celu zwalczania chorób i szkodników
roślin. Zakłada się, że środki te powinny charakteryzować się dużą toksycznością w stosunku
do chorób i szkodników, a małą dla uprawianych roślin oraz dla zwierząt i ludzi. Pestycydy
okazały się bronią obosieczna, gdyż - oprócz pozytywnych - powodują także skutki
negatywne. Niektóre pestycydy kumulują się w tkankach, co działa szkodliwie na organizm,
ponadto mogą przebywać w glebie wiele lat, mimo że z czasem ich biologiczna aktywność
zanika. Skażenie w skutek nieumiejętnego ich stosowania może spowodować zatrucia ptactwa
i zwierząt oraz liczne schorzenia u człowieka. Do organizmu człowieka, jak i zwierząt,
pestycydy wnikają droga pokarmową, oddechową i przez skórę. Trudno ulegają przemianom
metabolicznym, kumulują się w tkankach (zwłaszcza w tłuszczowej), powodują osłabienie
ochronnego działania skóry, alergie, nowotwory, patologiczne zmiany w układzie nerwowym
i układzie krążenia, zaburzają procesy biochemiczne, przemiany węglowodanowe, białkowe,
inaktywują wiele enzymów.
8. Negatywne skutki używania broni masowego rażenia
Produkcja broni masowego rażenia i energii wiąże się z nierozerwalnie z odpadami,
których wpływ na środowisko jest powszechnie znamy. Przykładem może być broń atomowa,
która może być przyczyną emitującego promieniowania jonizującego, które powoduje skazę
krwotoczną, niedokrwistość i zmniejszenie odporności. Duże dawki wywołują wstrząs z
objawami nerwowymi, krążeniowymi i jelitowymi, prowadzącymi szybko do śmierci. W
stanach przewlekłych choroby popromiennej, tworzone wolne rodniki działają na cząsteczki
DNA, wywołując późne efekty mutagenne i kancerogenne.
W zapobieganiu chorobie popromiennej (a także jej leczeniu) wskazane jest stosowanie m.
Pag
e
in. witaminy E i C oraz związki siarki i selenu. W celu zwiększenia odporności stosuje się też
wyciągi z grasicy (tymozyna). Po awarii reaktora w Czarnobylu, której towarzyszyła emisja
radioaktywnego jodu, zastosowano płyn Lugola (roztwór jodu w jodku potasu) w celu
wysycenia tarczycy jodem nieradioaktywnym. Działania te były jednak opóźnione.
Innym rodzajem broni masowego rażenia jest broń biologiczna. Europie zajęło prawie trzysta
lat, aby otrząsnąć się z epidemii, w wyniku której, w ciągu zaledwie trzech lat (1347-1350)
zmarła 1/3 ludności ówczesnej Europy.
Dżuma wycisnęła swoje piętno nie tylko na rozwoju gospodarczym kontynentu
wprowadzając Europę w stan głębokiej recesji. Widmo Czarnej Śmierci odbiło się także w
sztuce. Petrarka utracił ukochaną Laurę - natchnienie swojej poezji. Boccacio uczynił
ucieczkę przed epidemią dżumy osnową zbioru 10 noweli - Dekameronu.
W XX wieku pandemia Hiszpanki, jaka nawiedziła Europę i Azję pochłonęła więcej ofiar niż
I wojna światowa. Ocenia się, że w latach 1918-1919 na grypę zmarło ponad 20 mln ludzi.
Niektórzy podwajają nawet tę liczbę.
Dzięki lawinowemu rozwojowi nauk biologicznych i medycznych, jaki nastąpił w ostatnich
dwóch stuleciach nauczyliśmy się zwalczać wiele chorób zakaźnych; znacznie polepszyły się
warunki sanitarne, opracowano metody leczenia i produkcji skutecznych farmaceutyków,
wszelkie przypadki wystąpienia szczególnie groźnych chorób są ściśle monitorowane.
W 1979 r. WHO ogłosiła Ziemię, planetą wolną od ospy. Prawdopodobnie wkrótce - dzięki
systematycznym szczepieniom - z dziejów ludzkości wyeliminowana zostanie następna
choroba - choroba Heinego-Medina.
Dżuma, cholera oraz inne choroby, które dawniej dziesiątkowały ludność, obecnie wybuchają
sporadycznie, zwykle na ograniczonych terenach endemicznych.
Paradoksalnie jednak pojawia się przed nami nowe zagrożenie - bioterroryzm.
W obecnych czasach, masowość i szybkość przepływu informacji sprawia, że dzisiejsze
społeczeństwa (zwłaszcza te, które określamy jako wysoko cywilizowane) są szczególnie
narażone na terroryzm. Nagłośnienie kilku przypadków wywołuje psychozę, która w swoich
skutkach może być równie katastrofalna jak szkody wywołane samym użyciem broni
biologicznej. Z resztą, jak to się niejednokrotnie okazywało podczas zeszłorocznych
przypadków zakażenia wąglikiem w USA, informacje, które do nas docierają są często błędne
bądź mylące.
9. Problem żywności genetycznie modyfikowanej
Żywność modyfikowana genetycznie, jej geneza i aspekty zdrowotne
Prawdopodobnie, aż 60% produktów spożywczych na sklepowych
półkach zawiera substancje modyfikowane genetycznie.
Pag
e
Okazuje się (choć pewności jeszcze nie ma ), że żywność transgeniczna może być rakotwórcza,
alergizująca, toksyczna. Może także uodparniać
nasz organizm na działanie antybiotyków.
Przed szerszym omówieniem tego tematu należałoby
ku przypomnieniu, a także informacji przybliżyć niektóre pojęcia
związane i będące w kręgu rozważań żywności modyfikowanej
genetycznie.
Chodzi szczególnie o pojęcia: co nazywamy genem, w jaki sposób
manipulowanie genami wpływa na cechy organizmów żywych
(roślinnych i zwierzęcych), co nazywamy żywnością transgeniczną,
wreszcie na czym polega biotechnologia.
Sama genetyka (od greckiego genetes - zrodzony) jest nauką zajmującą
się dziedzicznością i zmiennością organizmów żywych.
Nawet najprostsze obserwacje naszego otoczenia wykazują,
że potomstwo dziedziczy cechy po rodzicach, rodzice po dziadkach.
To dzięki rozmnażaniu, któremu towarzyszy przekazywanie cech
potomstwu, życie może trwać bardzo długo.
Różnice pomiędzy osobnikami jakiegoś gatunku, czy innej większej
grupy organizmów są przejawem zmienności.
Za to wszystko odpowiedzialne jest jądro komórkowe, które zawiera
informację genetyczną o budowie danego organizmu.
Czynnikiem, który potrafi zmienić tę informację jest DNA – kwas
dezoksyrybonukleinowy, który może pochodzić z bardzo różnych
organizmów.
To właśnie manipulowanie w obrębie wymienionych elementów
przyczyniło się do powstawania i tworzenia innych, „lepszych”
organizmów (produktów roślinnych i zwierzęcych, które są surowcami do produkcji
produktów żywnościowych)
Pierwszym człowiekiem, który odkrył, że dziedziczenie cech odbywa
się wg prostych, powtarzalnych reguł był Grzegorz Mendel – opat
Zakonu Augustianów w Brunn (dzisiejsze Brno Morawskie)
Swoje badania przeprowadzał na grochu jadalnym, w wyniku których
otrzymał 14 linii genetycznych tego produktu zróżnicowanych pod
względem:
 barwy kwiatów
 barwy nasion
 uformowania powierzchni nasion (gładkie,
pomarszczone)
 wysokości pędu
Krótko mówiąc operował na genach i ich dziedziczności otrzymując
odmiany roślin o ściśle określonych cechach.
Znaczenie genetyki systematycznie rośnie. Człowiek już od bardzo
dawna stosuje różnorodne, celowe zabiegi, zmierzające do uzyskiwania użytecznych, żywych
organizmów lub produktów z nich
pochodzących.
Ogólnie takie działania określa się jako biotechnologię.
Pag
e
W szerokim znaczeniu obejmuje więc ona zarówno np.: selekcję
prowadzoną przez hodowców bydła, wykorzystanie drożdży do
produkcji piwa, jak i bezpośrednią manipulację materiałem
genetycznym, czyli inżynierię genetyczną.
Ta ostatnia należy do najgwałtowniej rozwijających się dziedzin
nauki. Według niektórych prognoz jest to najbardziej przyszłościowy,
ale też najniebezpieczniejszy nurt ludzkiej działalności.
Ilość konkretnych osiągnięć biotechnologii jest bardzo duża.
Przykładem jest:
 klonowanie- skutki mogą być oszałamiające
i groźne
 organizmy transgeniczne: to organizmy, którym
wprowadzono nowy, obcy gen, przekazywany
następnym pokoleniom zgodnie z podstawowymi prawami
dziedziczenia
 cała gama tzw. żywności transgenicznej
(transgeniczne pomidory o przedłużonej
trwałości przechowywania sprzedawane w USA
od 1994 roku, żyto, pszenica, winogrona, ziemniaki, banany,
buraki cukrowe, tytoń, bawełna)
Transgeniczna soja i kukurydza są stosowane jako dodatki do wyrobów cukierniczych,
koncentratów spożywczych, margaryny,
miksy masła i oleju, przypraw, serów, napojów fermentowanych,
mleka sojowego dla niemowląt itd.
Preparaty sojowe używane są do wytworzenia 60% wędlin.
Modyfikowanie cech roślin ukierunkowane jest na:
 tolerancję na herbicydy
 odporność na chwasty
 polepszenie cech organoleptycznych, żywieniowych i
produkcyjnych
 odporność na owady i szkodniki
 odporność na choroby wywołane wirusami
i grzybami
Żywność transgeniczna nie różni się od tradycyjnej wyglądem, barwą
smakiem czy innymi cechami organoleptycznymi.
Żywność modyfikowana genetycznie ma rzeszę zwolenników, ale
i armię przeciwników. Na razie nie wiadomo, jakie skutki przyniesie
konsumpcja zmodyfikowanej chemicznie żywności. Stąd biorą się
liczne protesty w krajach zachodnich, a ostatnio także w Polsce
(import z USA transgenicznej kukurydzy)
Każdy powinien mieć więc prawo wyboru między żywnością normalną, a modyfikowaną – tu
nasuwa się problematyka właściwych
oznakowań na opakowaniach produktów modyfikowanych, które to
w naszym kraju są nie przestrzegane przez producentów.
Póki co osobom, które obawiają się żywności transgenicznej należy
poradzić, aby unikały produktów sprowadzanych z USA zawierających soję i kukurydzę.
Pag
e
Podejrzenia można mieć także do importowanych owoców i warzyw.
Jeśli są bardzo dorodne to mogą pochodzić z transgenicznych upraw.
Zwolennicy GMO podkreślają możliwość produkcji żywności
o ulepszonych cechach żywieniowych i odżywczych.
Pozwala on na zredukowanie lub wyeliminowanie środków ochrony
roślin.
Słowem, większe i bardziej dorodne zbiory, mniej zanieczyszczone środowisko.
Przeciwnicy nawołują do ostrożności, choć nie ma pewności
co do tego czy zmodyfikowana żywność szkodzi.
Lepiej dmuchać na zimne. Nieprzewidziane dzisiaj następstwa mogą
ujawnić się dopiero w przyszłości.
Specjaliści w zakresie żywienia ostrzegają: im jedzenie ma dłuższy okres przydatności do
spożycia, im bardziej jest kolorowe,
tym bardziej jest podejrzane.
10. Negatywne skutki globalizacji
Globalizacja
Hidden text ęłęó
Jest bardzo szerokim i złożonym procesem, mającym wpływ na wszystkie sfery
naszego życia: ekonomiczną, społeczną, polityczną, kulturową itd. w skali ogólnoświatowej.
Zasadniczą cechą globalizacji jest integrowanie działań, procesów i podmiotów w
ogólnoświatowy (globalny) system funkcjonujący na różnych poziomach
Hidden text ęłęóChoroby cywilizacyjne
Człowiek żyje w środowisku, gdzie występują liczne współzależności i uwarunkowania o
różnym charakterze. Bardzo często są to uwarunkowania negatywne. W życiu występuje
bardzo wiele sytuacji stresowych, które sa powodem wielu chorób. Określenie i poznanie
czynników warunkujących stan zdrowia człowieka oraz wyjaśnienie mechanizmów i ich
działania ułatwia w wielu wypadkach zastosowanie środków profilaktycznych
zapobiegających chorobom.
Choroby te nazywamy chorobami cywilizacyjnymi, a należą do nich: schorzenia układu
krążenia, schorzenia układu oddechowego, różnego rodzaju nowotwory oraz choroby
psychiczne. Zachwianie równowagi pomiędzy czynnikami środowiska zewnętrznego a
wewnętrznego organizmu może doprowadzić do wystąpienia choroby. Choroba jest więc
reakcją organizmu na nieprawidłowe bodźce, które działają zbyt długo i zbyt silnie. Obecnie
medycyna zna wiele czynników i warunków, które mogą przyczynić się do wystąpienia
chorób cywilizacyjnych. Należą do nich: stałe napięcie układu nerwowego, stresy psychiczne
itp., siedzący tryb życia, mała aktywność, mało wysiłków fizycznych w codziennym życiu,
zanieczyszczenie środowiska spowodowane głównie dużym zapyleniem powietrza oraz
zwiększającym się poziomem hałasu, głównie w obozach nieuprzemysłowionych i
aglomeracyjnych. Choroby cywilizacyjne stanowią w Polsce około 80% wszystkich przyczyn
zgonów.
Pag
e
Choroby układu krążenia
Choroby układu krążenia powodują w Polsce prawie 40% zgonów, a zalicza się do
nich: chorobę nadciśnieniową, miażdżycę naczyń, chorobę wieńcową, zawał mięśnia
sercowego. Aby zastosować odpowiednią profilaktykę, konieczne jest poznanie czynników
przyczyniających się do powstania tych chorób. Są to czynniki zagrożenia, zwane inaczej
czynnikami ryzyka 1 i 2 stopnia. Do czynników ryzyka 1 stopnia należą: wysoki poziom
cholesterolu we krwi, wysokie ciśnienie krwi, palenie papierosów. Do czynników ryzyka 2
stopnia zalicza się: nadwagę, brak aktywności ruchowej, stresy psychiczne, uwarunkowanie
dziedziczne (genetyczne). Współczynnik umieralności ma te choroby w Polsce wynosi 414 na
100 tyś. ludności co w liczbach bezwzględnych daje około 150 000 zgonów na rok.
Choroby układu oddechowego
W krajach uprzemysłowionych występują coraz częściej ostre i przewlekłe choroby
układu oddechowego. Zalicza się do nich choroby płuc, przewlekły nieżyt oskrzeli, zapalenie
gardła oraz choroby zakaźne takie jak gruźlica czy grypa. Coraz większe zanieczyszczenie
atmosfery pyłkami i gazami powoduje narastanie dolegliwości i stanów chorobowych układu
oddechowego. Dotyczą one szczególnie ludzi starszych i dzieci. Problemem
epidemiologicznym w naszym kraju jest grupa, która nalęzy do zakaźnych chorób
wirusowych i obecnie jest najbardziej rozpowszechniona wśród chorób zakaźnych. W Polsce
przeciętnie choruje na grypę około 600-800 tyś osób a w okresie epidemii 2-3 mln. Zgony z
powodu chorób układu oddechowego wynoszą w Polsce prawie 18 tyś. osób. Wskazanie
profilaktyczne w chorobach układu oddechowego dotyczą przestrzegania podstawowych
zasad higieny, prawidłowego odżywiania, aktywności ruchowej. Należy unikać kontaktu z
osobami chorymi na choroby zakaźne.
Choroby nowotworowe
Nowotwory są wyraźnie narastającym problemem zarówno w Polsce jak i w innych
krajach. Są to nowotworzące się tkanki szkodliwe dla organizmu. W Polsce nowotwory
zajmują drugie miejsce wśród przyczyn zgonów po chorobach serca. Podobnie jak w wielu
krajach w Polsce istnieje przewaga liczb zgonów wśród mężczyzn. Współczynnik
zachorowalności gwałtownie zwiększa się zwłaszcza u osób powyżej 40 roku życia. Rocznie
w Polsce umiera około 70 tyś. osób. Występowanie nowotworów jest związane z
pojawieniem się coraz to nowych czynników rakotwórczych w środowisku, co jest wynikiem
różnych technologii w przemyśle zwłaszcza chemicznym. Najbardziej niebezpieczne są
zanieczyszczenia pochodzące od smoły, dymów spalin, azbestu itp. Udowodniono ponad
wszelką wątpliwość, że nowotwory płuc są związane bezpośrednio z paleniem.
Choroby psychiczne
Choroby psychiczne zaczynają stawać się poważnym problemem ekonomiczno
społecznym, zwłaszcza w krajach rozwiniętych. Najczęściej występują nerwowe, które
stanowią około 60% wszystkich zachorowań oraz niedorozwoje umysłowe, psychozy i inne
zaburzenia. W Polsce średnio w roku rejestruje się w poradniach zdrowia psychicznego około
180 tyś. osób. W zakładach psychiatrycznych leczy się obecnie około 125 tyś. a w poradniach
Pag
e
zdrowia psychicznego około 500 tyś. Ogólnie daje to współczynnik chorobowości około 1400
na 100 000 osób. Przyczyn wzrostu zachorowań na choroby psychiczne należy doszukiwać się
przede wszystkim w warunkach współczesnego życia psychicznego. Podstawową rolę
odgrywa nieumiejętność przyswajania się jednostki do warunków życia (pośpiechu,
niepokoju, napięcia psychicznego, niemożność zaspokojenia ambicji i dążeń, konflikty z
otoczeniem, dużo pracy, trudne warunki życiowe). W zapobieganiu chorobom psychicznym
duże znaczenie ma prowadzenie umiejętnej oświaty zdrowotnej oraz tworzenie takich
warunków pracy i środowiska domowego, które pozwoliłyby na wyeliminowanie czynników
stresogennych i nerwicujących. Racjonalny tryb pracy i wypoczynku, kształtowanie
odpowiednich zainteresowań kulturowych i sportowych przyczyniają się nie tylko do
wzmocnienia zdrowia fizycznego ale i psychicznego.
Wpływ zanieczyszczeń na zdrowie człowieka
Światowa Organizacja Zdrowia określa zdrowie jako pełny, dobry stan fizyczny,
umysłowy i społeczny. Do bodźców środowiskowych mających zasadniczy wpływ na
człowieka należy zaliczyć m. in. zanieczyszczenie środowiska – w Polsce obserwuje się
wzrost zachorowań na choroby, które mogą mieć związek ze stale pogorszającymi się
warunkami środowiska. Miernikiem są przyczyny absencji chorobowej określonej liczbą na
sto zatrudnianych. Niektórzy myślą, że absencja chorobowa jest powodowana zbyt wieloma
czynnikami ubocznymi, aby mogła odzwierciedlać stan zdrowia człowieka. Materiałem
źródłowym do analizy absencji chorobowej sa zaświadczenia o czasowej niewydolności do
pracy. Są podstawą sprawozdawczości prowadzonej przez zakład pracy i stanowią podstawę
do wypłaty świadczeń z tytułu ubezpieczeń. Główne zagrożenia zdrowia człowieka są
powodowane wskutek wchłaniania zanieczyszczeń w procesie oddychania. Źródłami
zanieczyszczeń atmosfery są przede wszystkim: elektrociepłownie, przemysł, transport,
spalanie odpadów, lokalne kotłownie, gospodarka komunalna. podstawowymi substancjami
zanieczyszczającymi środowisko są: tlenek węgla, tlenek siarki i azotu, ołów, wszelkiego
rodzaju pyły.
CO – transport (70%)
SOx – elektrociepłownie, kotłownie (68%)
NOx – transport (45%), elektrociepłownie (34%)
HC – transport (30%)
Pb – transport (70%)
Pyły – przemysł (40%)
Tlenek węgla – silnie toksyczny z powodu jego zdolności zastępowania tlenu we krwi.
Eliminowanie tlenu z krwi powoduje niedotlenienie poszczególnych tkanek i komórek, co
przy dużych stężeniach może doprowadzić do uduszenia i zgonu. Zmiany w pracy serca są
zauważalne juz przy stężeniu CO w powietrzu rzędu 5%. Zanieczyszczenie tlenkiem węgla
jest szczególnie niebezpieczne dla osób chorych na serce.
Emisję SOx (SO2 i SO3) są w dużych ilościach na obszarach uprzemysłowionych i są
spowodowane głównie spalaniem węgla zawierającego siarkę oraz procesami wytapiania w
hutach żelaza i metali nieżelaznych. Tlenki siarki wiążą się z wilgocią zawartą w powietrzu i
w ten sposób silnie podrażniają drogi oddechowe. Przy większych stężeniach przenikają do
płuc i niszczą wierzchnią warstwę dróg oddechowych.
NOx – (NO i NO2) są wydzielane głównie przy spalaniu węgla kamiennego i brunatnego, w
elektrociepłowniach oraz podczas spalania paliw płynnych w silnikach samochodowych.
Tlenki azotu powodują podrażnienie płuc oraz ogólny wzrost podatności organizmu na
Pag
e
zachorowania wirusowe. Duży wpływ tlenków azotu jest na powstawanie tzw. kwaśnych
deszczów, gdzie podczas opadów udział kwasu azotowego, bardzo toksycznego może
dochodzić do 30%.
HC – (węglowodory) powstają głównie podczas procesów spalania paliw w transporcie.
Wśród tych węglowodorów bardzo duży wpływ mają tzw. węglowodory asomatyczne, które
są związkami mutagennymi i rakotwórczymi. Np.: benzen, który jest wśród węglowodorów
wydawanych przez silniki spalinowe, jest trucizną atakująca szpik kostny, co powoduje
wywołanie m.in. białaczki. W atmosferze znajduje się bardzo duża ilość pyłów o różnej
optymalizacji i różnym składzie chemicznym. Szczególnie zapylone są obszaru przemysłowe.
Bardzo niebezpiecznymi związkami, które znajdują się w pyłach są związki rtęci i berylu
powstające przez spalanie zanieczyszczonego węgla oraz związki ołowiu występujące
głównie w benzynach ołowiowych np: obecność berylu w atmosferze wywołuje silne infekcje
i zapalenia płuc. Związek ten uważany jest również za kancerogenny.
15. Bibliografia















Pod redakcją Jana strzałko i Teresy Mossor-Pietraszewskiej; „Kompedium wiedzy o
ekologii” Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005
Stanisław K. Wiąckowski i Irena Wiąckowska; „Globalne zagrożenia środowiska”
Kielce 1999
Pod redakcją naukową Adama Budnikowskiego ii Macieja Cyglera; „Ochrona
środowiska a procesy integracji i globalizacji” Szkoła Główna Handlowa Warszawa
2004
Stefan Zieliński „Skażenia chemiczne w środowisku” Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej Wrocław 2000
Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee; Krótkie wykłady. „Ekologia”
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2000
Inez Wiatr „Inżynieria ekologiczna” Polskie Wydawnictwo Inżynierii Ekologicznej
Warszawa – Lublin 1995
„Podstawowe problemy środowiska w Polsce” – raport wskaźnikowy
http://www.alergie.pl/
http://www.wwf.pl/informacje/news.php?idn=62
http://pylica.medserwis.pl/
http://www.resmedica.pl/astma.html
http://www.biotechnolog.pl/index.php?id=artykul&ar_id=83
http://www.wszpwn.com.pl/default.asp?section=KLUB&ID=1963
http://www.wsse.bialystok.pl/gmo-lm.htm
http://www.izz.waw.pl/wwzz/opinie-2.html
Pag
e