docNarodowy Bank Polski
download 
Reklamacja Transkrypt
Narodowy Bank Polski
Narodowy Bank Polski Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego NBP Płynność Podręcznik inspekcji na miejscu Warszawa, kwiecień 2007 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu SPIS TREŚCI: WSTĘP................................................................................................................................................................... 2 1. POZIOM RYZYKA PŁYNNOŚCI ................................................................................................................. 4 1.1. STRUKTURA I STABILNOŚĆ ŹRÓDEŁ FINANSOWANIA .................................................................................... 4 1.2. BAZA DEPOZYTOWA ..................................................................................................................................... 5 1.3. OTRZYMANE KREDYTY I POŻYCZKI ............................................................................................................ 10 1.4. PAPIERY WARTOŚCIOWE EMITOWANE PRZEZ BANKI ................................................................................... 13 1.5. ROLA NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W KSZTAŁTOWANIU PŁYNNOŚCI SEKTORA BANKOWEGO ORAZ POSZCZEGÓLNYCH BANKÓW ............................................................................................................................. 14 1.6. FINANSOWANIE Z RYNKU PIENIĘŻNEGO ...................................................................................................... 16 1.7. WPŁYW OPERACJI POZABILANSOWYCH NA POZIOM RYZYKA PŁYNNOŚCI ................................................... 19 1.8. KSZTAŁTOWANIE SIĘ PŁYNNOŚCI KRÓTKO-, ŚREDNIO- I DŁUGOTERMINOWEJ............................................. 20 1.9. PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE W HOLDINGU ......................................................................................................... 25 1.10. INNE CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PŁYNNOŚĆ BANKU ............................................................................... 26 1.11. NORMY NADZORCZE PŁYNNOŚCI .............................................................................................................. 27 2. ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PŁYNNOŚCI ............................................................................................. 29 2.1. REGULACJE WEWNĘTRZNE BANKU ............................................................................................................. 30 2.2. STRATEGIA BANKU W ZAKRESIE UTRZYMANIA PŁYNNOŚCI I ZARZĄDZANIA RYZYKIEM PŁYNNOŚCI........... 30 2.3. PROCEDURY I METODOLOGIE BANKU ......................................................................................................... 31 2.4. PRZEPISY PRAWA I REGULACJE OSTROŻNOŚCIOWE ..................................................................................... 37 2.5. STRUKTURA ORGANIZACYJNA ZARZĄDZANIA PŁYNNOŚCIĄ I PODZIAŁ ZADAŃ ........................................... 37 2.6. PROCES IDENTYFIKACJI, POMIARU I MONITOROWANIA RYZYKA ................................................................. 38 2.7. PŁYNNOŚĆ W WALUTACH OBCYCH ............................................................................................................. 38 2.8. WYBRANE METODY POMIARU RYZYKA PŁYNNOŚCI .................................................................................... 39 2.9. WSPARCIE PRZEZ SYSTEM INFORMATYCZNY .............................................................................................. 43 2.10. SPECYFICZNE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE PŁYNNOŚCI BANKÓW HIPOTECZNYCH ...................................... 43 2.11. ADEKWATNOŚĆ NADZORU SPRAWOWANEGO PRZEZ RADĘ NADZORCZĄ, ZARZĄD ORAZ WYSPECJALIZOWANE KOMITETY ....................................................................................................................... 44 2.12. SYSTEM KONTROLI WEWNĘTRZNEJ .......................................................................................................... 46 3. CELE INSPEKCJI ......................................................................................................................................... 51 4. PROCEDURY INSPEKCJI........................................................................................................................... 52 WYMOGI PRAWNE ......................................................................................................................................... 66 1 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu WSTĘP Niniejszy rozdział Podręcznika inspekcji składa się z następujących części: − części opisowej dotyczącej poziomu ryzyka płynności, − części opisowej dotyczącej zarządzania ryzykiem płynności, − procedur inspekcji, − zestawienia przepisów prawa mających zastosowanie do badania płynności. Część rozdziału dotycząca poziomu ryzyka płynności omawia składowe oceny poziomu ryzyka płynności wynikającego z obecnej oraz przyszłej struktury bilansu, operacji pozabilansowych, oraz potencjalnych źródeł środków pieniężnych i uwarunkowań rynkowych. Część rozdziału dotycząca zarządzania ryzykiem płynności omawia zagadnienia dotyczące zarządzania na jakie powinni zwrócić uwagę inspektorzy nadzoru oceniając zaawansowanie banku w zarządzaniu ryzykiem płynności oraz kryteria oceny jakości zarządzania tym ryzykiem. Procedury inspekcji określają zakres czynności kontrolnych odnoszących się do badania obszaru płynność. Zakres stosowanych procedur inspekcji przez inspektorów nadzoru powinien być dostosowany do charakterystyki działalności i ryzyka płynności badanego banku. Płynność płatnicza zgodnie z Uchwałą nr 9/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalenia wiążących banki norm płynności polega na zdolności finansowania aktywów i terminowego wywiązywania się ze zobowiązań w toku normalnej działalności banku lub w innych warunkach, które można przewidzieć, bez konieczności poniesienia straty. Utrzymywanie odpowiedniej płynności oznacza posiadanie lub łatwy dostęp do dostatecznej ilości środków finansowych, aby sprostać obecnemu lub potencjalnemu zapotrzebowaniu na te środki ze strony deponentów lub kredytobiorców. Uchwała nr 9/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. różnicuje płynność płatniczą w zależności od rozpatrywanego horyzontu czasu. Płynność bieżąca oznacza zdolność wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie do 7 dni włącznie. Płynność krótkoterminowa oznacza zdolność wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie do 1 miesiąca. Płynność średnioterminowa oznacza zapewnienie wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie od 1 do 12 miesięcy. Płynność długoterminowa oznacza monitorowanie możliwości wykonania wszystkich zobowiązań pieniężnych w terminie płatności przypadającym w okresie powyżej 12 miesięcy. Płynność banku jest w znacznym stopniu określona przez płynność instrumentów znajdujących się w portfelu banku. Płynność instrumentów jest zdeterminowana przez możliwość ich zamiany na gotówkę w krótkim okresie czasu bez znacznych strat finansowych. Ocena ryzyka płynności powinna brać pod uwagę płynność rynkową poszczególnych produktów wykorzystywanych w działalności banku. 2 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Znaczenie płynności wynika z trzech głównych przyczyn: 1. Odpowiedni poziom płynności pozwala bankowi wywiązywać się ze swoich zobowiązań na bieżąco, co jest niezbędnym czynnikiem do prawidłowego funkcjonowania banku. Bank jest zobowiązany przez przepisy prawa do utrzymywania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju prowadzonej działalności. 2. Płynność zapewnia bankowi elastyczność działań potrzebną do rozwoju działalności. 3. Płynność pozwala także pokrywać przejściowe straty z działalności. Banki utrzymują pewną część swoich aktywów jako aktywa płynne, np. w formie krótkoterminowych lokat w innych bankach, nadwyżki środków w banku centralnym powyżej wielkości rezerwy obowiązkowej czy krótkoterminowych papierów wartościowych Skarbu Państwa. Utrzymywanie płynności wymaga poszukiwania kompromisu pomiędzy wyższym poziomem płynności a wyższym poziomem zysku. Ponieważ aktywa płynne przynoszą mniejsze dochody odsetkowe niż aktywa niepłynne (szczególnie kredyty), dlatego banki, które utrzymują dużą część swojego majątku w aktywach płynnych mają zazwyczaj niższą rentowność. O ile konieczny poziom płynności zostaje uzyskany dzięki posiadaniu aktywów krótkoterminowych wysokiej jakości - cena, jaką bank płaci za utrzymanie tej płynności pomniejsza dochód, który bank osiągnąłby dzięki posiadaniu aktywów o dłuższych terminach zapadalności i/lub wyższym ryzyku. Banki, które dążą do zwiększenia zysku, będą raczej utrzymywały aktywa płynne na najniższym możliwym poziomie. Umiejętność zarządzania płynnością polega na utrzymywaniu (lub osiągnięciu) płynności na poziomie wystarczającym, aby móc wypełnić zobowiązania lecz nie na tyle wysokim, aby wpływało to ujemnie na wielkość zysku. W szczególnych przypadkach, gdy wystąpi nieprzewidziane zapotrzebowanie w zakresie płynności, bank może być ostatecznie zmuszony do sprzedaży aktywów ze stratą lub do zaciągania kosztownych pożyczek Jeśli w banku występuje brak płynności płatniczej i bank nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom klientów w zakresie wypłat gotówkowych, może nastąpić utrata zaufania do banku. Klienci mogą, uważać, że bank jest niewypłacalny. W takiej sytuacji, większość deponentów może jednocześnie chcieć wycofać środki pieniężne ze swoich rachunków. Panika wśród deponentów może doprowadzić do upadłości banku. Upadek jednego banku w takich okolicznościach może podważyć społeczne zaufanie także do innych banków. Z tego względu płynność i wypłacalność, gwarantujące stabilność pojedynczych banków, są głównym przedmiotem zainteresowania nadzoru bankowego. Wiarygodność banku zależna jest od tego, czy zawsze reguluje on swoje zobowiązania. Za każdym razem, gdy klient chce wycofać środki z rachunku, bank ma obowiązek je wypłacić. Ponieważ banki różnią się skalą działalności, jak również działają w zróżnicowanych okolicznościach, wynikających z charakteru rynków lokalnych, regionalnych, krajowych i międzynarodowych, sposób przeprowadzania analizy płynności będzie bardzo różny w zależności od wielkości, specyfiki i zakresu działania banku. Nie ma jednej metody analizy, którą można byłoby stosować w odniesieniu do wszystkich banków, a połączenie różnych metod nie zwalnia bankowców i inspektorów nadzoru z konieczności stosowania własnej, rozważnej oceny sytuacji. 3 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 1. POZIOM RYZYKA PŁYNNOŚCI Poziom ryzyka płynności jest oceniany przez inspektorów nadzoru w oparciu o następujące czynniki: − strukturę i stabilność źródeł finansowania, w tym stabilność bazy depozytowej, − wpływ operacji pozabilansowych na poziom ryzyka płynności, − kształtowanie się płynności bieżącej, krótko-, średnio- i długoterminowej, m.in. w oparciu o analizę wielkości aktywów płynnych, niedopasowanie urealnionych terminów płatności aktywów i pasywów, wyniki prognoz przepływów środków pieniężnych, − wpływ przepływów pieniężnych w holdingu na płynność banku, − inne czynniki wpływające na ryzyko płynności banku, w tym poziom ryzyka kredytowego, − czynniki zewnętrzne. W dalszej części rozdziału zostały omówione wymienione wyżej czynniki wpływające na ocenę poziomu ryzyka płynności. 1.1. Struktura i stabilność źródeł finansowania W zależności od charakteru działalności banku różne są źródła finansowania. Dla banków detalicznych podstawowym źródłem finansowania aktywów jest zwykle baza depozytowa. W przypadku banków hurtowych, a także niektórych banków specjalistycznych strategia działania może zakładać finansowanie działalności kredytowej z innych niż depozyty źródeł, jak np. środków pieniężnych pozyskanych z emisji bankowych papierów wartościowych, rynku międzybankowego, linii kredytowych od podmiotu dominującego. Należy mieć na uwadze, że rozwój bazy depozytowej niesie ze sobą istotne koszty, jak np. związane z rozwojem sieci placówek, co może powodować iż niektóre banki szukają alternatywnych sposobów pozyskania środków. Dlatego oceniając ryzyko płynności związane ze strukturą finansowania inspektorzy powinni ocenić stabilność środków pieniężnych pozyskiwanych przez bank niezależnie od ich źródła. Dla inspektorów nadzoru, powodem uznania ryzyka płynności za podwyższone są uzasadnione przypuszczenia, iż dostęp do środków finansowych dla danego banku zostanie ograniczony np. w wyniku niekorzystnych wydarzeń, które podważą zaufanie do tego banku. Gdy bank finansuje znaczną część aktywów za pomocą krótkoterminowych, niestabilnych pasywów, taki spadek zaufania może powodować poważne problemy z płynnością, gdyż pociągnie za sobą podjęcie wypłat przez deponentów lub wstrzymanie dostępu do dotychczasowych źródeł środków. Odzyskanie płynności w oparciu o źródła wewnętrzne będzie trudne, gdyż nie można zlikwidować większości aktywów długoterminowych (stanowiących przede wszystkim niepłynne kredyty) bez poniesienia dotkliwych strat. Zatem, bank powinien posiadać odpowiedni zasób wysoko płynnych aktywów, aby zabezpieczyć niestabilne pasywa, ograniczyć ujemne skutki zmniejszonego dostępu do lokat międzybankowych, a także pokryć wypłaty depozytów. 4 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Istotnym czynnikiem wpływającym na stabilność źródeł finansowania jest ich dywersyfikacja. Środki finansowania wykazujące koncentrację charakteryzują się obniżoną stabilnością. Źródła koncentracji środków finansujących działalność banku mogą wynikać z: − pojedynczego źródła finansowania (np. osoba fizyczna, podmiot gospodarczy, jednostka samorządu terytorialnego), bądź finansowania od grupy powiązanych ze sobą podmiotów, − finansowania od pojedynczej branży/ sektora gospodarczego bądź grupy powiązanych ze sobą branż/ sektorów gospodarczych, − finansowania od podmiotów z jednego obszaru geograficznego, − finansowania pochodzącego z podmiotów holdingu, do którego należy bank, − finansowania za pomocą określonego instrumentu (np. depozyty międzybankowe, swapy walutowe). 1.2. Baza depozytowa Depozyty stanowią w bankach detalicznych podstawowe źródło finansowania działalności banku, a utrzymywanie i rozwój odpowiedniego poziomu stabilnych depozytów umożliwia finansowanie wzrostu aktywów. Analiza stabilności, dynamiki wzrostu i struktury depozytów jest integralną częścią oceny ryzyka płynności banku. Depozyty stanowią środki udostępnione przez klientów, które bank zobowiązany jest wypłacić zgodnie z warunkami zawartych umów. Wśród różnych źródeł finansowania dostępnych bankom, depozyty, zwłaszcza depozyty osób fizycznych, stanowią na ogół najbardziej stabilne źródło środków. Ponieważ depozyty są zwykle najważniejszym źródłem finansowania aktywów dla banków detalicznych, zaufanie i lojalność deponentów wobec banku może istotnie wpłynąć na poziom płynności i wypracowywanego zysku. Dla potrzeb badań inspekcyjnych baza depozytowa jest zdefiniowana jako środki przyjmowane przez bank od podmiotów niefinansowych, sektora instytucji rządowych i samorządowych oraz podmiotów finansowych z wyłączeniem banków. Struktura terminowa oraz podmiotowa bazy depozytowej Zazwyczaj wyróżnia się następujące rodzaje depozytów: − depozyty a vista, rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe, rachunki oszczędnościowe, rachunki bieżące, które są do natychmiastowej dyspozycji posiadaczy rachunków na ich żądanie, a bank nie zastrzega sobie prawa otrzymania uprzedniej zapowiedzi podjęcia wypłaty. Depozyty tego rodzaju są zazwyczaj najtańszym rodzajem środków depozytowych. Depozyty te mimo, że mogą być wycofane w każdej chwili, zwykle są w pewnej części stabilne. Biorąc pod uwagę wszystkie zgromadzone w banku depozyty a vista można zauważyć, że część środków w normalnych warunkach rynkowych pozostaje na rachunkach tworząc tzw. osad. − depozyty (lokaty) terminowe, to rachunki, w przypadku których deponenci banku zdeklarowali nie dokonywanie wypłat przed określonym terminem, przed upływem 5 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu określonego czasu od daty złożenia depozytu, lub przed upływem określonego czasu od zapowiedzi podjęcia wypłaty. Deponent ma ograniczoną możliwość dysponowania tymi środkami, gdyż wycofanie środków przed terminem umownym wiąże się z karą w postaci niższych odsetek. − istnieją także inne rodzaje rachunków depozytowych, które łączą w sobie charakter a vista i terminowy. Np. w niektórych bankach funkcjonują rachunki, w ramach których zdeponowane środki są traktowane automatycznie jako lokata terminowa. Długość okresu na jaki złożona została lokata, a także jej oprocentowanie, jest uzależnione od tego po jakim czasie od zdeponowania środków nastąpi ich wycofanie. Moment wycofania nie jest wcześniej uzgadniany z bankiem. Ze względu na strukturę podmiotową depozyty można podzielić na środki lokowane przez osoby fizyczne, podmioty gospodarcze, jednostki rządowe i samorządowe oraz inne podmioty. − depozyty osób fizycznych stanowią podstawowe depozyty banku o charakterze stabilnym. Zmiany łącznego stanu osobistych rachunków a vista są zazwyczaj względnie niewielkie. Środki pieniężne od osób fizycznych zwykle wykazują tend wzrastający, przy nieznacznych wahaniach cyklicznych lub sezonowych. Ponieważ ruchy na tych rachunkach dają się w pewnym stopniu przewidzieć, rachunki osób fizycznych stanowią pewną bazę depozytów służącą finansowaniu akcji kredytowej banku. − depozyty podmiotów gospodarczych. Stan depozytów tych podmiotów charakteryzuje się zwykle wyższym poziomem zmienności niż w przypadku depozytów osób fizycznych. Mimo zmian sezonowych lub cyklicznych środki podmiotów gospodarczych wykazują zwykle umiarkowaną stabilność. − depozyty od sektora instytucji rządowych i samorządowych oraz depozyty podmiotów finansowych z wyłączeniem banków. Stan depozytów tych podmiotów charakteryzuje się zwykle wyższym poziomem zmienności niż w przypadku depozytów podmiotów gospodarczych. Depozyty sektora instytucji rządowych mogą gromadzić i wycofywać środki zgodnie z cyklem wpływów i wydatków budżetu państwa. Depozyty od sektora instytucji rządowych i samorządowych są z reguły uważane za najmniej stabilne czy wręcz niestabilne źródło finansowania z uwagi na duże fluktuacje na rachunkach tych podmiotów. Inspektorzy powinni przeanalizować strukturę terminową bazy depozytowej i dynamikę zmiany poziomu depozytów, jako jedno z kryteriów oceny stabilności źródeł finansowania banku. Inspektorzy nadzoru powinni także przeanalizować zmiany struktury podmiotowej bazy depozytowej. Stabilność bazy depozytowej banku Stabilne środki finansowania pozwalają bankowi na finansowanie aktywów o dłuższych terminach zapadalności przy znacznie ograniczonym poziomie ryzyka płynności. Stabilność środków, jakimi dysponuje bank, decyduje o wymaganym zapasie aktywów wysoko płynnych, jak również o wymaganiach w zakresie dostępu do pożyczek i kredytów krótkoterminowych. 6 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Inspektorzy nadzoru dokonując analizy stabilności bazy depozytowej zapoznają się z wynikami analiz stabilności prowadzonymi przez bank. Podstawowym zadaniem inspektorów nadzoru jest ustalenie czy proponowane przez banki definicje depozytów stabilnych i niestabilnych oraz szacunki stabilności bazy depozytowej znajdują potwierdzenie w danych empirycznych przedstawionych przez bank. Oszacowanie stabilności bazy depozytowej wymaga od banku gromadzenia danych historycznych, przeprowadzania analiz statystycznych oraz obserwacji poszczególnych grup deponentów w celu zdobycia wiedzy o zachowaniach swoich klientów. Przedstawione poniżej zasady dotyczące podziału depozytów na stabilne i niestabilne należy traktować jako propozycje wymagające każdorazowej weryfikacji w badanym banku oraz konfrontacji z danymi i analizami przedstawionymi przez bank. Depozyty stabilne można zdefiniować jako przyjęte środki pieniężne, które w ujęciu łącznym wykazują na przestrzeni określonego czasu (zazwyczaj kilka lat) jedynie nieznaczne wahania lub brak wahań. Bank może na tych depozytach polegać przy finansowaniu aktywów o dłuższych terminach zapadalności. Depozyty stabilne to inaczej osad czyli najbardziej stabilna część bazy depozytowej, odporna na zmieniające się warunki rynkowe i charakteryzująca się niską wrażliwością na zmiany stopy procentowej. Nie oznacza to, że w wypadku istotnego zachwiania reputacji i wiarygodności i paniki wśród klientów osad pozostanie w banku. Osad jest pojęciem odnoszącym się do sytuacji normalnej działalności banku. Z dotychczasowych doświadczeń nadzoru bankowego wynika, iż najbardziej stabilne depozyty pochodzą od osób fizycznych, mniejszą stabilność wykazują depozyty podmiotów gospodarczych. Większą stabilność wykazują również depozyty terminowe w porównaniu do depozytów a vista. Za depozyty niestabilne można uznać depozyty, które są zwykle zrywane przedterminowo, których termin zapadalności nie jest przedłużany oraz te które charakteryzują się dużą nieprzewidywalnością co do terminu wycofania. Oznacza to, iż depozyty niestabilne mogą być wycofane w krótkim terminie i bank nie może na nich polegać przy finansowaniu aktywów o dłuższych terminach zapadalności. Depozyty niestabilne mogą być kosztownym i krótkoterminowym źródłem pozyskiwania środków. Z obserwacji prowadzonych przez nadzór bankowy wynika, że do depozytów niestabilnych można zaliczyć środki pieniężne przyjęte od jednostek sektora rządowego i samorządowego. Niemniej mogą występować sytuacje, w których stabilność takich środków będzie wysoka w związku ze szczególnym charakterem współpracy pomiędzy bankiem a deponentem. Niżej przedstawione zasady odnoszące się do stabilności depozytów znajdują zwykle potwierdzenie w bankach działających na polskim rynku. − depozyty o długich terminach wymagalności są bardziej stabilne niż depozyty krótkoterminowe. Bank nigdy nie ma pewności, że w momencie wymagalności depozytu krótkoterminowego będzie mógł depozyt odnowić. Jeśli warunki na jakich miałby być przedłużony depozyt uległy niekorzystnym zmianom, w porównaniu do alternatywnych metod lokowania środków pieniężnych na rynku, prawdopodobna jest sytuacja w której klient nie przedłuży depozytu. − depozyty osób fizycznych charakteryzują się większą stabilnością, aniżeli depozyty przyjęte od przedsiębiorców, podmiotów finansowych lub jednostek sektora budżetowego. Niższa niż w przypadku innych podmiotów szybkość reakcji na 7 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu posiadane informacje, jak również często ograniczony dostęp do informacji przez osoby fizyczne jest powodem mniejszej mobilności środków pieniężnych gromadzonych przez tych deponentów. Z powyższych przyczyn istnieje mniejsze prawdopodobieństwo, że osoby te wypłacą swoje środki z uwagi na pogorszenie sytuacji finansowej banku, czy nawet nieznacznego pogorszenia warunków deponowania środków. − depozyty niewielkiej wysokości są bardziej stabilne niż duże depozyty. Koszty związane z przeniesieniem dużego depozytu do innego banku są takie same, jak przy przeniesieniu depozytu małego, lecz korzyści mogą być o wiele większe. Przede wszystkim - wysokość dodatkowych dochodów odsetkowych uzyskanych w wyniku przeniesienia rachunku do banku oferującego wyższą stawkę oprocentowania jest bezpośrednio zależna od wielkości depozytu. Wiele banków obok standardowych stawek oprocentowania małych depozytów stosuje indywidualnie negocjowane z klientem stawki oprocentowania dla "dużych" depozytów przekraczających pewną wartość progową. Ważnym czynnikiem branym pod uwagę przy badaniu stabilności bazy depozytowej jest zarówno poziom zrywalności, jak i odnawialności depozytów jaki występuje w banku. Wycofanie depozytów przed umownym terminem wymagalności jest najczęstszym źródłem zakłóceń pozycji płynności banków, gdyż jest to czynnik trudny do przewidzenia, pozostający niemal całkowicie poza kontrolą banku. Inspektorzy nadzoru powinni formułować wnioski nt. stabilności bazy depozytowej na podstawie metody stosowanej przez bank, w sytuacji gdy nie wnoszą do niej istotnych uwag. W przypadku istotnych zastrzeżeń wnoszonych przez inspektorów nadzoru do metody stosowanej przez bank szacunki stabilności bazy depozytowej należy oprzeć na metodologii szacowania osadu w bazie depozytowej przyjętej przez nadzór bankowy. Zwraca się uwagę, że stosowana przez inspektorów nadzoru metoda szacowania osadu daje przybliżone oszacowanie osadu. Metoda nie uwzględnia efektów korelacji pomiędzy poszczególnymi kategoriami depozytów, jak również możliwej sezonowości w kształtowaniu się poziomu bazy depozytowej. Banki, które uwzględniają zagadnienie korelacji i sezonowości w swoich wewnętrznych metodach będą uzyskiwać bardziej precyzyjne szacunki stabilności bazy depozytowej. Dlatego każdorazowo przed przeprowadzeniem analizy i sformułowaniem wniosków nt. stabilności bazy depozytowej na podstawie wyników otrzymanych za pomocą metod stosowanych przez inspektorów nadzoru konieczna jest ocena metody stosowanej przez bank pod kątem zbadania czy nie jest bardziej dokładna. Koncentracja bazy depozytowej Podobnie jak koncentracja aktywów wpływa na podwyższenie ryzyka kredytowego, wysoki stopień koncentracji pasywów - tzn. uzależnienia banku od jednego źródła finansowania może stanowić zagrożenie dla płynności. Oceniając bazę depozytową inspektorzy powinni wziąć pod uwagę istnienie ewentualnych koncentracji w bazie depozytowej. Źródłem koncentracji depozytów może być: − pojedynczy deponent (np. osoba fizyczna, podmiot gospodarczy, jednostka rządowa lub samorządu terytorialnego) bądź grupa powiązanych ze sobą deponentów, − pojedyncza branża bądź grupa powiązanych ze sobą branż, − grupa pracowników zatrudnionych przez jednego pracodawcę, 8 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − grupa deponentów z jednego obszaru geograficznego. Nie ma jednoznacznego rozwiązania co do klasyfikacji depozytów wg ich wielkości tzn. podziału depozytów na małe i duże. Dotyczy to m.in. wyznaczenia progu określającego wartość, bądź udział w bazie depozytowej od jakiego depozyt można zaliczyć do "dużych". Ustalając czy depozyt można określić jako „duży” można wziąć pod uwagę przedstawione poniżej dwa kryteria: − wartość progowa, powyżej której depozyty nie są objęte ubezpieczeniem w ramach systemu gwarantowania depozytów1 może być traktowana jako wielkość, powyżej której depozyty są niestabilne. Częściowym uzasadnieniem przyjęcia progu gwarantowania depozytów mógłby być fakt, że w momencie wystąpienia problemów w banku istnieje wyższe prawdopodobieństwo, iż deponenci posiadający większe wkłady nie objęte systemem gwarantowania zdecydują się na wycofanie swoich środków. − wartość progowa, powyżej której depozyty uznane mogą być za duże, może być wartość powyżej której bank jest gotów negocjować indywidualnie stawki oprocentowania depozytów, Inspektorzy powinni dokonać analizy bazy depozytowej pod kątem występowania koncentracji. W pierwszej kolejności inspektorzy powinni zapoznać się z wynikami analiz banku dotyczących koncentracji bazy depozytowej. W przypadku braku takich analiz lub istotnych uwag co do ich jakości inspektorzy powinni ocenić koncentrację bazy depozytowej na podstawie własnych szacunków. W zależności od skali działalności banku, jak również struktury finansowania banku wielkość „dużych depozytów” w różnych bankach może być określona na innym poziomie. Niemniej dotychczasowa praktyka inspekcyjna wskazuje, iż w zależności od rodzaju banku należy zwracać uwagę na sumę depozytów danego klienta, której udział w bazie depozytowej przekracza od 0,1 do 2%. Sam fakt, że bank jest uzależniony od określonych źródeł finansowania nie musi być przedmiotem krytycznych uwag ze strony inspektorów nadzoru, o ile bank zidentyfikował owo uzależnienie, ocenił związane z tym ryzyko i kontroluje to ryzyko. Ponadto, bank może łączyć z danym deponentem szczególny rodzaj współpracy, który ogranicza ryzyko wynikające z uzależnienia od dużego depozytu. Depozyty osób wewnętrznych Duży udział depozytów podmiotów wymienionych w art.79 ust.1 ustawy Prawa bankowego może być sygnałem niestabilności bazy depozytowej, ponieważ w razie kłopotów banku deponenci ci będą najlepiej poinformowani i wycofają swoje środki, co może zagrozić płynności banku. Rachunki depozytowe podmiotów i osób wymienionych w art. 79 ust. 1 ustawy Prawo bankowe należy zbadać pod kątem ewentualnych nieprawidłowości i naruszeń art. 79 ustawy Prawo bankowe, polegających na stosowaniu wobec tych podmiotów lub osób korzystniejszych stawek oprocentowania, nie pobierania opłat za prowadzenie rachunku ROR lub ich zaniżaniu, w przypadku przyjmowania od osób wewnętrznych niższych wkładów przy depozytach terminowych gdzie określony jest minimalny wkład pierwotny. Inspektorzy powinni zbadać rachunki depozytowe osób wewnętrznych także pod kątem przestrzegania art. 52 ustawy Prawo bankowe (elementy umowy rachunku bankowego) oraz art. 728 Kodeksu cywilnego (wysyłanie do klienta bezpłatnie wyciągów raz w miesiącu). 1 Zasady gwarantowania środków pieniężnych zgromadzonych na rachunkach bankowych w Polsce reguluje Ustawa z dnia 14 grudnia 1994 o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. 9 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 1.3. Otrzymane kredyty i pożyczki Zaciągnięte przez bank pożyczki i kredyty są istotnym, czasem podstawowym, źródłem finansowania banków. Sytuacja taka występuje między innymi w bankach które nie gromadzą depozytów, a środki na finansowanie działalności pozyskują od podmiotów dominujących. Przykładem na rynku polskim mogą być niektóre banki zaangażowane w finansowanie kredytów związanych z rynkiem samochodowym. W bankach nie posiadających lub posiadających niewielką bazę depozytową środki z pożyczek i kredytów finansują obecny poziom aktywów, jak również ich wzrost. Banki zaciągają zwykle pożyczki w innych bankach, podmiotach dominujących, w Narodowym Banku Polskim, a także, pod pewnymi opisanymi w niniejszym rozdziale warunkami, w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. W odróżnieniu od przyjmowanych depozytów bank w większym stopniu kontroluje wielkość i charakter kredytów i pożyczek, które zaciąga. Bank, zakładający finansowanie z bazy depozytowej, może postanowić, że nie będzie pożyczał dodatkowych środków od innych podmiotów. Niemniej również banki finansujące swoją działalność głównie z bazy depozytowej mogą korzystać z kredytów / pożyczek w następujących celach: − na zaspokojenie przejściowego lub sezonowego zapotrzebowania klientów na kredyt bądź gotówkę - o ile kredyt lub pożyczka zaciągnięta jest na krótki okres, a bank szybko odzyska odpowiednie relacje pomiędzy kwotą głównych aktywów przychodowych i środków pieniężnych, a normalną wielkością bazy depozytów. − na pokrycie dużych, nieprzewidzianych wypłat z rachunków - np. wycofywanie wkładów na dużą skalę może mieć miejsce w okresach poważnych trudności gospodarczych. Inspektorzy powinni odróżnić owe „duże, nieprzewidziane wypłaty z rachunków” od dającego się przewidzieć zminiejszenia się bazy depozytów w wyniku np. terminu płatności podatkowych, wypłaty wynagrodzeń lub wycofywania wkładów po odpowiednio wcześniejszych zapowiedziach podjęcia środków z rachunku. Kredyty i pożyczki otrzymane są zwykle bardziej skoncentrowane niż baza depozytowa dlatego tak ważna jest ocena ich stabilności, w tym przesłanek, które wskazują iż będą one przedłużane. Wykorzystywanie przez bank możliwości zaciągania kredytów i pożyczek wymaga od banku właściwego planowania i zarządzania płynnością. Przykładowo, w sytuacji banków detalicznych, pozyskiwanie środków tą drogą może być odpowiednim sposobem uzupełniania środków pieniężnych banku w przypadku zmian sezonowych w postaci wzrostu portfela kredytowego lub obniżenia się poziomu depozytów. Jednak zaciąganie pożyczek należy uznać za nieprawidłowe, jeśli jest to proces nie planowany lub wynika z niedoboru środków płynnych bądź słabego zarządzania aktywami i pasywami. Zaciąganie kredytów i pożyczek może budzić zastrzeżenia inspektorów nadzoru w sytuacji, gdy środki w postaci krótkoterminowych pożyczek mają być przeznaczone na sfinansowanie długoterminowych aktywów. Zastrzeżenia budzić może także zaciąganie kredytów przez bank, będące konsekwencją nie przemyślanej polityki rozwoju portfela kredytowego. Nieostrożna polityka odnośnie zaciągania kredytów / pożyczek może prowadzić do trudności w przedłużaniu tego rodzaju finansowania. 10 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Warunki umów otrzymanych kredytów i pożyczek Inspektorzy powinni dokonać całościowej analizy otrzymanych przez bank kredytów / pożyczek, biorąc pod uwagę aspekty działalności banku, które wpływają na zaciąganie kredytów/ pożyczek. Efektywna analiza kredytów i pożyczek zaciągniętych przez bank winna uwzględniać następujące czynniki: − główne źródła otrzymanych kredytów/ pożyczek, − wartość otrzymywanych kredytów / pożyczek, − zmiany w wielkości kredytów/ pożyczek, − częstotliwość zaciągania kredytów/ pożyczek, − czas trwania zobowiązań z tytułu kredytów/ pożyczek, − cele kredytów/ pożyczek, − koszt czyli oprocentowanie kredytów / pożyczek w porównaniu do stawek rynkowych, − wymagany poziom zabezpieczenia kredytów / pożyczek. Inspektorzy nadzoru powinni również analizować zmiany w pożyczkach zaciągniętych przez bank pod kątem oznak wskazujących na pogorszenie się możliwości spłaty zaciągniętych kredytów/ pożyczek, czy też ogólnej zdolności kredytowej banku. Negatywne symptomy obejmują m.in. żądanie przez podmiot, który udzielił linii kredytowej, przedłożenia zabezpieczenia dla linii uprzednio nie zabezpieczonej, lub ustanowienia dodatkowych zabezpieczeń, oferowanie środków oprocentowanych wyżej niż przeciętnie na rynku, korzystanie ze środków udostępnionych przez nieznanych lub nietypowych kredytodawców, częste zmiany kredytodawców. Koncentracje otrzymanych kredytów i pożyczek Podobnie jak koncentracja udzielonych przez bank kredytów podwyższa ryzyko kredytowe, podobnie wysoki stopień koncentracji otrzymanych kredytów/ pożyczek może podwyższać ryzyko płynności. Istotnym składnikiem badania wpływu na ryzyko płynności kredytów i pożyczek otrzymanych przez bank, jest analiza koncentracji tych składników pasywów. Koncentracje otrzymanych kredytów/ pożyczek mogą obejmować m.in. środki pozyskane od pojedynczego kredytodawcy lub grupy powiązanych ze sobą kredytodawców, środki od pojedynczej branży/ sektora gospodarczego bądź grupy powiązanych ze sobą branż/ sektorów gospodarczych, środki pochodzące z podmiotów holdingu do którego należy bank. Zależnie od struktury bilansu danego banku oraz uwarunkowań rynkowych, próg określający wielkość pasywów oznaczających koncentrację będzie się różnić. Oceniając koncentrację kredytów / pożyczek otrzymanych inspektorzy nadzoru powinni brać pod uwagę zarówno wyniki analiz banku, jak i własny osąd poparty doświadczeniem wynikającym z przeprowadzonych inspekcji. 11 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Zdolność do zaciągania kredytów i pożyczek Bank planując rozwiązywanie ewentualnych sytuacji kryzysowych w ramach planu awaryjnego utrzymania płynności powinien m.in. ocenić możliwość pożyczenia potrzebnych środków na rynku międzybankowym, bądź od NBP. Bank powinien zapewnić sobie możliwość dostępu do takich środków oraz posiadać wiedzę o kwocie możliwej do uzyskania w ten sposób. Kwota dostępnych tą drogą środków odzwierciedla zdolność banku do zaciągania pożyczek. Jest to potencjalne źródło środków płynnych, które nie znajduje się w bilansie banku. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w przypadku pogorszenia postrzegania banku przez uczestników rynku lub braku płynności na rynku, źródła te mogą zostać w znacznym stopniu ograniczone lub być niedostępne. Posiadana przez bank zdolność do zaciągania kredytów / pożyczek zależy m.in. od oceny sytuacji finansowej banku dokonanej przez kredytodawców, wielkości środków pieniężnych jakie zostały przez bank uzyskane w ramach otrzymanych dotychczas kredytów, poziomu funduszy własnych. Bank o wysokim poziomie funduszy własnych posiada o wiele łatwiejszy dostęp do środków, aniżeli bank niedokapitalizowany. Istotnym czynnikiem jest również wartość aktywów, które bank może oferować jako zabezpieczenie ewentualnych pożyczek (o ile takie zabezpieczenie będzie wymagane). Przy określaniu wartości możliwego zabezpieczenia nie należy uwzględniać aktywów zastawionych, ani tych aktywów, które bank traktuje jako część zapasu aktywów wysoko płynnych, które można natychmiast odsprzedać w przypadku nieoczekiwanego niedoboru środków. Zdolność banku do zaciągania kredytów/ pożyczek jest uwarunkowana stanowiskiem pożyczkodawcy w sprawie udzielania środków w celu wsparcia jego płynności. Jeśli zapotrzebowanie na środki wynika z istotnych trudności u potencjalnego kredytobiorcy który np. ponosi straty z działalności operacyjnej lub występuje u niego stały wypływ depozytów - kredytodawca prawdopodobnie nie udzieli kredytu lub postawi warunek, aby kredyt został zabezpieczony łatwo zbywalnymi aktywami wysokiej jakości. Jeśli natomiast niedobór środków u kredytobiorcy wynika z uwarunkowań związanych z nieprzewidzianą skalą rozwoju aktywów - np. wzrost popytu na kredyty - postawa kredytodawcy może być znacznie bardziej pozytywna. Pożyczki od Bankowego Funduszu Gwarancyjnego Bank może wystąpić do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego o udzielenie pożyczki, która ma być przeznaczona na usunięcie niebezpieczeństwa niewypłacalności lub zakup udziałów albo akcji banku. Aby BFG udzielił bankowi pożyczki, bank musi spełniać m.in. następujące warunki2: − uznanie przez Zarząd BFG wyników badania sprawozdania finansowego banku lub w przypadku przejmowania innego banku - obu banków, − przedstawienie przez bank pozytywnej opinii KNB o programie postępowania uzdrawiającego lub o celowości przejęcia, połączenia się banków lub zakupu akcji (udziałów), − przedstawienie przez bank pozytywnej opinii KNB o programie postępowania naprawczego, 2 Warunki zostały określone w art. 20 Ustawy z dnia 14 grudnia 1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. 12 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − suma środków o jaką występuje bank nie może przewyższać łącznej kwoty z tytułu gwarancji BFG w tym banku lub banku przejmowanym, − wykorzystywanie funduszy własnych banku na pokrycie strat banku przejmowanego lub banku ubiegającego się o pomoc. 1.4. Papiery wartościowe emitowane przez banki Jedną z możliwych form pozyskiwania środków finansowania przez banki jest emisja bankowych papierów wartościowych. Należą do nich m.in. obligacje, certyfikaty depozytowe, listy zastawne (w przypadku banków hipotecznych). Nabywcami papierów wartościowych emitowanych przez banki są m.in. inne banki, przedsiębiorstwa, osoby fizyczne, jak również inwestorzy zagraniczni, w tym podmioty dominujące banków lub podmioty z grupy do której należy bank. W przypadku listów zastawnych inwestorami są także instytucje, których inwestycje są ograniczone wieloma limitami bezpieczeństwa np. zakłady ubezpieczeń, fundusze emerytalne. Emisje obligacji mogą być dokonywane zarówno w trybie publicznym jak i nie publicznym. Rynkiem wtórnym na którym dokonywany jest obrót obligacjami emitowanymi przez banki w Polsce jest m.in. CeTO i GPW. Emitowane przez banki obligacje z reguły nie podlegają wykupowi przed terminem i stanowią przez okres do wykupu stabilne źródło finansowania aktywów. Jednak jeśli wyemitowane przez bank obligacje stanowią znaczną część pasywów banku, to bank naraża się na ryzyko związane z zastąpieniem ich innym źródłem finansowania w momencie wykupu. Banki hipoteczne mogą pozyskiwać finansowanie przez emisję listów zastawnych. Listy zastawne mogą być papierami wartościowymi na okaziciela lub imiennymi. Listy zastawne dzielą się na hipoteczne listy zastawne i publiczne listy zastawne. Podstawę emisji hipotecznych listów zastawnych stanowią wierzytelności banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami. Podstawę emisji publicznych listów zastawnych stanowią wierzytelności banku hipotecznego, gdzie kredytobiorcą, poręczycielem lub gwarantem jest podmiot o wysokiej wiarygodności kredytowej, wymieniony w art. 3 ust. 2 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych (np. Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, rządy lub banki centralne państw członkowskich UE itp.). Emitując listy zastawne banki zobowiązują się do wykupu papierów wg wartości nominału oraz płatności odsetek w terminach wskazanych w warunkach emisji. Listy zastawne są papierami wartościowymi długoterminowymi charakteryzującymi się wysokim poziomem bezpieczeństwa, który jest gwarantowany zapisami ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, określającej ostrożnościowe zasady działania podejmowanego przez banki hipoteczne. Szczególną instytucją prawną służącą ochronie interesów wierzycieli z listów zastawnych, zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, jest rejestr zabezpieczenia listów zastawnych, do którego prowadzenia zobligowany jest bank hipoteczny. W rejestrze powinny być wpisywane w odrębnych pozycjach wierzytelności banku, stanowiące podstawę emisji listów zastawnych. Rejestr ten powinien być prowadzony odrębnie dla hipotecznych listów zastawnych i publicznych listów zastawnych. Certyfikaty depozytowe stwierdzają fakt zdeponowania w określonym banku kwoty pieniężnej na określony okres, przy danym oprocentowaniu. Certyfikaty depozytowe można 13 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu podzielić na dyskontowe oraz kuponowe (o zmiennym lub stałym oprocentowaniu). Po upływie terminu zapisanego w certyfikacie właściciel otrzymuje nominał oraz należne odsetki. Posiadacz certyfikatu depozytowego ma prawo do wcześniejszej sprzedaży tego instrumentu na rynku wtórnym. Istnieje również możliwość wykupu takich instrumentów przez bank przed terminem. Podmioty dominujące banków udzielają czasami gwarancji wykupu certyfikatów depozytowych, co wpływa pozytywnie na obniżenie kosztu emisji. Terminy wymagalności certyfikatów depozytowych z reguły są dostosowane do potrzeb płynnościowych banku. Okresy wymagalności mogą być zróżnicowane (od kilku dni do kilku lat). Ze względu na rodzaj klientów, którzy są odbiorcami tego typu instrumentów (klienci wrażliwi na zmiany warunków rynkowych, w tym klienci korporacyjni) a także możliwość wykupu przed terminem, środki pozyskane za pomocą certyfikatów depozytowych nie mogą być uznane za stabilne źródło finansowania. Inspektorzy powinni ocenić czy warunki emisji papierów wartościowych zabezpieczają rentowność banku. Należy ocenić stabilność wyemitowanych papierów wartościowych, w tym ustalić okresy ich wymagalności oraz ustalić czy warunki emisji dopuszczają przedterminowe przedstawienie papierów do wykupu. Procedury inspekcji w odniesieniu do listów zastawnych emitowanych przez banki hipoteczne zostały określone w rozdziale podręcznika inspekcji na miejscu pt. Finansowanie rynku nieruchomości. 1.5. Rola Narodowego Banku Polskiego w kształtowaniu płynności sektora bankowego oraz poszczególnych banków Działania Narodowego Banku Polskiego na rynku pieniężnym mają na celu między innymi utrzymywanie pożądanego poziomu płynności sektora bankowego. Instrumenty wykorzystywane przez Narodowy Bank Polski obejmują operacje otwartego rynku, kredyty refinansowe, rezerwę obowiązkową, jak również możliwość pozyskania/ deponowania środków pieniężnych w trakcie dnia. Operacje otwartego rynku to transakcje prowadzone przez NBP z bankami komercyjnymi, dokonywane z inicjatywy banku centralnego. W zakres operacji otwartego rynku3 wchodzą: − operacje podstawowe – polegające na emisji raz w tygodniu bonów pieniężnych NBP z 7-dniowym terminem zapadalności, − operacje dostrajające – polegające na emitowaniu bonów pieniężnych na okresy niezbędne do zapewnienia równowagi płynnościowej w sektorze bankowym, przeprowadzaniu operacji repo, przedterminowym wykupie bonów pieniężnych NBP, w sytuacji wymagającej zasilenia sektora bankowego w płynność albo ograniczenia jego płynności, − operacje strukturalne – polegające na wykupie obligacji NBP, zakupie papierów wartościowych na rynku, emisji przez NBP długoterminowych papierów dłużnych. Narodowy Bank Polski dokonuje transakcji reverse repo polegających na sprzedaży papierów wartościowych bankom komercyjnym, zobowiązując je do ich odsprzedaży po określonej cenie i w określonym terminie. Transakcje repo dokonywane przez NBP są to operacje warunkowego zakupu, które polegają na zakupie przez NBP od banków komercyjnych papierów wartościowych, zobowiązując je jednocześnie do odkupienia tych papierów po określonej cenie i w określonym terminie. Zabezpieczeniem zarówno transakcji repo, jak i reverse repo są papiery wartościowe. Bazą do obliczania odsetek jest rok, który liczy 365 dni. 3 Uchwała nr 14/2004 Rady Polityki Pieniężnej w sprawie zasad prowadzenia operacji otwartego rynku. 14 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Ograniczaniu wahań najkrótszych stóp procentowych służą operacje kredytowe i depozytowe, prowadzone między NBP a bankami komercyjnymi z ich inicjatywy. Są to kredyt techniczny oraz możliwość deponowania przez banki w NBP środków pieniężnych na koniec dnia. NBP udziela bankom kredytu technicznego czyli kredytu wykorzystywanego i spłacanego w ciągu dnia operacyjnego. Zabezpieczeniem spłaty kredytu technicznego jest przeniesienie na NBP praw ze skarbowych papierów wartościowych. Kredyt techniczny wykorzystany i spłacony w ciągu tego samego dnia nie podlega oprocentowaniu. Kredyt techniczny w istotny sposób poprawia efektywność dokonywania rozrachunków w trakcie dnia operacyjnego. Banki potrzebujące środków pieniężnych na kilka godzin nie muszą korzystać z kredytu lombardowego, który powodowałby ponoszenie dodatkowych kosztów. Depozyty w NBP na koniec dnia zapobiegają istotnym spadkom stóp procentowych w sytuacji, gdy banki posiadają dużo środków nadwyżkowych. Narodowy Bank Polski może udzielić bankowi kredytu refinansowego. Kredyt refinansowy udzielany jest dla uzupełnienia zasobów pieniężnych banków lub realizacji programu postępowania naprawczego. Kredyt refinansowy może być udzielony w następujących formach: − do określonej kwoty w rachunku kredytu, − kredytu lombardowego (pod zastaw papierów wartościowych), − w innej formie, określonej przez Zarząd NBP. Warunki udzielania bankom kredytu refinansowego przez NBP określa art. 42 ustawy o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ustawa upoważnia NBP do udzielania bankom kredytu refinansowego w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych. Kredyt refinansowy udzielany jest także w związku z realizacją programu postępowania naprawczego banku, zgodnie z art. 42 ust. 3 ustawy o Narodowym Banku Polskim. Przy udzielaniu kredytu refinansowego NBP kieruje się zdolnością banku do spłaty kredytu, z wyłączeniem kredytu związanego z realizacją programu naprawczego. Kredyt refinansowy lombardowy stanowi kredyt lub linię kredytową udzieloną bankowi przez NBP pod zastaw na prawach z bonów skarbowych lub obligacji skarbowych. Zasady refinansowania banków kredytem lombardowym określa Uchwała nr 42/2003 Zarządu NBP z dnia 3 października 2003 roku w sprawie wprowadzenia “Regulaminu refinansowania banków kredytem lombardowym przez Narodowy Bank Polski”. Inspektorzy powinni ustalić czy bank korzystał z kredytu refinansowego, jakie były przyczyny ewentualnego korzystania z tego źródła finansowania oraz jakie było przeznaczenie tego kredytu. Należy zwrócić uwagę, iż NBP występuje jako kredytodawca „ostatniej instancji”. Uzasadnione korzystanie z operacji refinansowych dotyczy np. przypadków nieoczekiwanego gwałtownego wzrostu zapotrzebowania na kredyty lub spadku wielkości depozytów, jak również korzystniejszego oprocentowania kredytu niż innych środków dostępnych na rynku. Oceniając korzystanie banku z kredytu refinansowego udzielonego przez NBP należy zwrócić także uwagę na okres korzystanie z tego kredytu. Narodowy Bank Polski może udzielić bankowi kredytu redyskontowego. Kredyt redyskontowy uzyskany jest przez złożenie do redyskonta weksli - krótkoterminowych, zbywalnych instrumentów dłużnych, które bank uprzednio przyjął do dyskonta, tzn. nabył w zamian za gotówkę po potrąceniu odsetek z tytułu dyskonta zgodnie z aktualną stopą procentową. Weksle są następnie podane przez bank do redyskonta w innym banku lub NBP. 15 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Możliwość udzielania bankom przez NBP kredytu redyskontowego określa art. 44 ustawy o Narodowym Banku Polskim. Zasady przyjmowania weksli przez NBP do redyskonta są określone Uchwałą 2/98 Zarządu NBP z dnia 27 lutego 1998 roku w sprawie rodzajów weksli przyjmowanych przez NBP do redyskonta oraz zasad i trybu ich redyskonta z późniejszymi zmianami. Banki mają obowiązek utrzymywania rezerwy obowiązkowej. Wysokość rezerwy obowiązkowej za dany miesiąc jest obliczana jako średnia arytmetyczna stanów środków o których mowa w art. 38 ust.2 ustawy o Narodowym Banku Polskim na koniec każdego dnia miesiąca. Banki są zobowiązane do utrzymywania tak obliczonej kwoty na rachunku bieżącym lub rachunku rezerwy obowiązkowej. Średnia arytmetyczna stanów utrzymywanych środków na rachunku bieżącym lub rachunku rezerwy obowiązkowej ze wszystkich dni okresu rezerwowego nie może być niższa niż obliczona wysokość rezerwy obowiązkowej. Oznacza to, iż banki mogą w trakcie okresu rezerwowego wykorzystywać rezerwę obowiązkową do rozliczeń. Każdego dnia banki mogą utrzymywać środki rezerwy obowiązkowej powyżej lub poniżej wymaganej wielkości. Ze względu efektywnego zarządzania środkami pieniężnymi banki dążą do utrzymywania tylko wymaganego minimum środków. Dążenie do efektywnego rozkładu rezerw w systemie bankowym powoduje powstanie rynku funduszy rezerwowych. Banki, w których występuje zapotrzebowanie na środki pieniężne w związku z obowiązkiem utrzymywania rezerwy pożyczają na rynku międzybankowym środki od innych banków, a banki w których występują nadmierne rezerwy, mogą je odstępować innym bankom lub deponować środki na koniec dnia w NBP. 1.6. Finansowanie z rynku pieniężnego Banki dysponują możliwością pozyskania środków z rynku pieniężnego. Rynek pieniężny jest częścią rynku finansowego, na której prowadzane są operacje instrumentami o terminach zapadalności poniżej 1 roku. Instrumenty rynku pieniężnego pozwalają na wyrównanie niedoborów lub nadwyżek płynności banków. Instrumenty rynku pieniężnego obejmują m.in. depozyty/ lokaty międzybankowe, transakcje związane z papierami wartościowymi, obejmujące bony pieniężne i skarbowe, papiery komercyjne i certyfikaty depozytowe, jak również swapy walutowe. Koszt płynności pozyskiwanej z rynku zależy od wielkości spreadów w poszczególnych instrumentach. Wielkość spreadów wynika z płynności rynku. Im większa płynność tym mniejsza różnica między ceną kupna a ceną sprzedaży instrumentu. Na polskim rynku na wielkość spreadów w znacznym stopniu wpływają zmiany zaangażowania inwestorów zagranicznych. Papiery wartościowe rynku pieniężnego Bony skarbowe są dyskontowymi papierami dłużnymi, emitowanymi przez Skarb Państwa. Nominał bonu skarbowego jest równy 10.000 zł a terminy wykupu to 1 do 52 tygodni. Bony emitowane są jako papiery na okaziciela w postaci zdematerializowanej. Wielkość emisji bonów skarbowych w danym roku określona jest w ustawie budżetowej. Bony skarbowe są sprzedawane w trakcie przetargów na rynku pierwotnym, a także znajdują się w obrocie na rynku wtórnym. Dostęp do rynku pierwotnego bonów skarbowych mają tylko banki-dealerzy rynku pieniężnego. Banki-dealerzy nabywają bony skarbowe wyłącznie na własny rachunek. Minister Finansów na podstawie zebranych ofert ustala minimalną cenę przetargową. Podkreślić należy, iż określane na cotygodniowych przetargach bonów skarbowych 16 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu rentowności są wyznacznikami dla całego rynku finansowego, rentowność bonów 52tygodniowych uznawana jest za stopę wolną od ryzyka. Bony pieniężne są dyskontowymi krótkoterminowymi papierami dłużnymi, emitowanymi przez Narodowy Bank Polski. Ich nominał to 10.000 zł, a terminy wykupu wynoszą od 1 do 364 dni. Bony pieniężne są papierami na okaziciela i występują w postaci zdematerializowanej. Nabywcami na rynku pierwotnym mogą być tylko banki-dealerzy rynku pieniężnego. Papiery komercyjne są krótkoterminowymi papierami dłużnymi emitowanymi przez przedsiębiorstwa. Ich termin wykupu nie przekracza 1 roku, a nominał z reguły wynosi 100.000 zł. Papiery komercyjne są papierami dyskontowymi, których baza roczna wynosi 360 dni. Papiery komercyjne zwykle nie są zabezpieczone aktywami emitenta. Zabezpieczeniem tych papierów mogą być m.in. gwarancje bankowe, gwarancje udzielone przez podmiot dominujący spółki pozyskującej finansowanie. Emitentami papierów komercyjnych są zwykle duże spółki, o uznanej wiarygodności finansowej, a nabywcami są na ogół banki i inne instytucje finansowe. Emisja papierów komercyjnych jest uproszczoną formą zaciągania kredytu, a jej celem jest pozyskanie środków do finansowania bieżącej działalności. Oprocentowanie papierów komercyjnych jest wyższe od skarbowych papierów wartościowych. Rynek papierów komercyjnych organizowany jest przez banki. Podstawową zaletą papierów komercyjnych dla emitentów jest niższy koszt pozyskania środków pieniężnych od kosztów kredytu. Inspektorzy powinni ustalić, jaka jest rola banku przy organizacji emisji papierów komercyjnych i czy może ujemnie wpływać na płynność banku. Np. czy bank ustanowił dla emitenta linie kredytowe, funkcjonujące jako kredyt wspierający dla programu emisji instrumentów dłużnych. Linie takie mogą być wykorzystywane w momentach ograniczonego popytu na rynku na emitowane krótkoterminowe papiery dłużne, ograniczając płynność banku. Transakcje regulujące płynność przeprowadzane na rynku pieniężnym Lokaty/ depozyty międzybankowe są transakcjami udzielenia/przyjęcia określonej kwoty pieniężnej na dany termin, po określonej stopie procentowej. Ceną depozytów rynku międzybankowego jest stopa WIBOR (po jakiej bank jest skłonny udzielić depozytu) oraz WIBID (po jakiej bank jest skłonny przyjąć depozyt). Obie stopy wyznaczane są dla wszystkich okresów, których dotyczą depozyty. Depozyty na rynku międzybankowym obejmują terminy od 1 dnia do 1 roku.4 Ze względu na krótkoterminowy charakter lokat międzybankowych, specyfikę rynku międzybankowego (szybkość zmian zachodzących na rynku) oraz zmiany decyzji indywidualnych uczestników rynku co do sposobu lokowania wolnych środków pieniężnych, występują istotne trudności w prognozowaniu zachowań banków składających lokaty, zatem lokaty międzybankowe nie mogą być traktowane jako stabilne źródło finansowania. 4 O/N (overnight) - środki przekazywane są w dniu transakcj, czas trwania wynosi jeden dzień; T/N (tom/next) środki przekazywane są w dniu następującym po dniu transakcj, czas trwania wynosi jeden dzień; S/N (spot/next) - środki przekazywane są dwa dni po dacie transakcji, czas trwania wynosi jeden dzień; 1 tydzień (1W), 2 tygodnie (2W), jedno-, dwu -, trzy -, sześcio - i dziewięciomiesięczne (1M, 2M, 3M, 6M, 9M) oraz roczne (1Y), przy czym okres trwania lokaty/depozytu zaczyna się od daty spot. 17 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Bank powinien regularnie oszacowywać wielkość możliwych do pozyskania w normalnych warunkach środków z rynku międzybankowego. Wielkość możliwych do pozyskania środków pieniężnych będzie zależała m.in. od wielkości i obrotów rynku międzybankowego, a także limitów zaangażowania ustalonych przez inne banki. Po rozpoznaniu dostępnej wielkości środków na rynku bank powinien ustalić wielkość środków jaka będzie pozyskiwana z rynku międzybankowego w ramach codziennych operacji. Bank powinien ustalić wielkość środków pożyczanych z rynku międzybankowego na poziomie, który nie wyczerpuje całości dostępnych zasobów. Jednocześnie bank powinien testować wielkość możliwych do wykorzystania środków powyżej założonego celu, aby upewnić się co do swoich możliwości oraz sprawdzić czy pozyskiwanie środków w wielkości oszacowanego dostępnego zasobu nie powoduje negatywnych reakcji rynku. W czasie kryzysu zasób możliwych do pozyskania środków z rynku międzybankowego będzie gwałtownie ograniczony. W celu umożliwienia dostępu do źródeł płynności nawet w trakcie kryzysu bank powinien utrzymywać dobre relacje z głównymi kontrahentami, będącymi potencjalnymi źródłami środków. Ze względu na zmienność rynku nie jest możliwa rzetelna analiza dotycząca odnawialności lokat międzybankowych. W sytuacji finansowania się banku za pomocą lokat z rynku międzybankowego, bank powinien mieć zapewnione źródła zapasowe płynności jako zabezpieczenie przed sytuacją nie odnowienia lokat lub wystąpienia zjawisk powodujących wycofanie lokat przez inne banki. Brak zapasowych źródeł płynności może powodować, iż problemy z utrzymywaniem płynności mogą przenosić się z jednego banku na drugi. Zamiast bezpośrednio zaciągać kredyt lub pożyczkę banki mogą także zawierać umowy sprzedaży z przyrzeczeniem odkupu (repo). Wówczas bank sprzedaje aktywa innemu bankowi lub innemu podmiotowi, z jednoczesnym zobowiązaniem się do odkupu tych aktywów w określonym terminie lub po spełnieniu określonych warunków. W celu pozyskania przejściowego zasobu środków pieniężnych, można w ramach takich umów odsprzedawać papiery wartościowe, a także udzielone kredyty. Ponieważ umowy sprzedaży z przyrzeczeniem odkupu są zabezpieczone papierami wartościowymi lub kredytami, dlatego też oprocentowanie tej formy zaciąganego kredytu jest niższe, aniżeli w przypadku zaciągania kredytów nie zabezpieczonych, poprzez zakup funduszy rezerwowych. Przy sprzedaży papierów wartościowych, warunki umowy odkupu zazwyczaj precyzują, że w określonym terminie sprzedawca dokona odkupu tych samych papierów po ustalonej cenie lub z doliczeniem ustalonej marży. Podobny charakter ekonomiczny mają transakcje „Sell buy back” obejmujące dwie umowy, z których pierwsza polega na sprzedaży papierów wartościowych w dniu zawarcia umowy, a druga umowa ma charakter terminowy i polega na odkupie papierów wartościowych. Podstawą obliczania wartości transakcji jest rok liczący 360 dni. W analogiczny sposób przeprowadza się transakcje „Buy sell back”. Transakcje te są instrumentem regulowania płynności banków – pozwalają na efektywne zarządzanie płynnością poprzez możliwość lokowania nadwyżek finansowych/ pozyskiwania środków finansowych, jednocześnie pozwalają na dopasowanie terminów transakcji do struktury terminowej potrzeb płynnościowych banków. Z umowami repo oraz sell/buy back wiążą się ryzyka, które kierownictwo banku powinno brać pod uwagę przy ustalaniu limitów na tego typu transakcje. Jeśli wartość sprzedanych papierów wartościowych przewyższa cenę umowną, pojawia się ryzyko straty dla banku w 18 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu sytuacji, gdy strona kupująca nie jest w stanie wywiązać się z umowy i papierów nie zwraca. Ponadto, w razie nie odzyskania papierów, grozi bankowi konieczność spisania w straty znacznej sumy, odpowiadającej różnicy pomiędzy zaksięgowaną wartością papierów wartościowych, a ceną uzyskaną przy sprzedaży w ramach umowy odkupu. Zatem, banki powinny unikać przedkładania nadmiernych zabezpieczeń przy pozyskiwaniu funduszy w ten sposób; powinny także uzyskiwać dostateczne informacje finansowe dotyczące instytucji, z którymi zawierają umowy odkupu oraz analizować kondycję finansową tych instytucji. Ponieważ umowa odkupu pod wieloma względami odpowiada krótkoterminowej pożyczce o rynkowej stawce oprocentowania, banki zawierające takie umowy powinny uważnie badać narażenie na ryzyko stopy procentowej w różnych terminach płatności, powinny opracować cele swojej polityki w świetle całościowej struktury aktywów i pasywów, powinny także wprowadzić procedury umożliwiające kontrolę niedopasowania terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów. Zakres pozyskiwania funduszy za pomocą umów odkupu należy poddać analizie pod kątem wymagań płynności, a bank powinien przygotować plany awaryjne, przewidujące korzystanie z alternatywnych źródeł finansowania w razie konieczności wypełnienia całej serii zobowiązań z tytułu umów odkupu. Swap walutowy (FX swap) jest transakcją pozwalającą na regulowanie płynności w poszczególnych walutach. Jest to operacja, w której dwa podmioty pożyczają sobie walutę. Transakcja polega na wymianie po kursie spot jednej waluty na drugą z jednoczesnym ustaleniem dokonania w określonym terminie transakcji odwrotnej po kursie terminowym. 1.7. Wpływ operacji pozabilansowych na poziom ryzyka płynności Bank powinien ocenić jakie są rozmiary potencjalnego wypływu gotówki związanego z realizacją udzielonych zobowiązań pozabilansowych, takich jak zobowiązania do udzielenia kredytu, nie wykorzystane linie kredytowe, akredytywy lub gwarancje. Ogólny kryzys na rynku może istotnie zwiększyć konieczność realizacji zobowiązań pozabilansowych banku, w tym linii kredytowych, jakie posiadają klienci banku co może z kolei spowodować znaczny wypływ gotówki z banku. Transakcje pozabilansowe (instrumenty pochodne - np. kontrakty zamiany stóp procentowych, kontrakty terminowe na stopę procentową (FRA), swapy walutowe, kontrakty forward, futures oraz opcje) wpływają na płynność banku. Kierunek i wielkość przepływów pieniężnych związanych z instrumentami pochodnymi będzie zależał od rynkowego poziomu stóp procentowych, kursów walutowych lub spełnienia innych warunków określonych w umowie. Zależnie od wyceny rynkowej transakcje pozabilansowe mogą być źródłem wpływów lub wypływów środków pieniężnych. Przepływy pieniężne powinny być oszacowane dla takich instrumentów szczególnie ostrożnie, mając na uwadze specyfikę indywidualnych transakcji oraz występujące warunki rynkowe. W sytuacji gdy wycena transakcji wskazuje na wartość ujemną instrument będzie generował ujemne przepływy pieniężne. Przykładem ilustrującym przepływy pieniężne związane z transakcjami pozabilansowymi może być zawarta przez bank transakcja swapa stopy procentowej, w przypadku której bank płaci odsetki wg stopy zmiennej a otrzymuje odsetki wg stopy stałej. Bank będzie otrzymywał w terminie płatności odsetek różnicę pomiędzy tymi dwoma stopami tak długo jak stopa stała jest wyższa od stopy zmiennej. Jeśli stopy rynkowe zmienią się i stopa zmienna wzrośnie powyżej stopy stałej, bank będzie płacił odsetki obliczone w oparciu o różnicę stóp. 19 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Z transakcjami pozabilansowymi związane jest także ryzyko rozliczeniowe. W przypadku pozytywnej wartości z wyceny tych instrumentów, występuje ryzyko iż kontrahenci nie dokonają płatności wynikających z warunków umowy, co w konsekwencji spowoduje brak spodziewanego wpływu środków pieniężnych. Trudny do przewidzenia na płynność banku jest wpływ takich transakcji pozabilansowych jak pochodne instrumenty kredytowe. W sytuacji zawarcia przez bank transakcji pochodnej kredytowej, która uzależnia termin/y oraz wielkość wypłat/y dokonywanej przez bank na rzecz kontrahenta od wystąpienia zdarzenia kredytowego, bank wystawia się na możliwy odpływ środków, w odniesieniu do którego termin oraz wielkość nie może być łatwo wyznaczona. Inspektorzy nadzoru powinni ocenić wpływ na ryzyko płynności zobowiązań pozabilansowych o charakterze finansowym i gwarancyjnym, a także wpływ na ryzyko płynności transakcji pochodnych. W celu oceny wpływu transakcji pozabilansowych na ryzyko płynności inspektorzy nadzoru powinni dokonać przeglądu wartości i struktury terminowej transakcji pochodnych pod kątem występowania ryzyka przedrozliczeniowego. 1.8. Kształtowanie się płynności krótko-, średnio- i długoterminowej Aktywa płynne Istotne dla utrzymania płynności przez bank jest posiadanie zasobu aktywów płynnych, których wielkość jest adekwatna do niestabilnych źródeł finansowania. W razie potrzeby bank może sprzedać aktywa płynne, aby pokryć niedobory płynności. Przy ustalaniu aktywów płynnych inspektorzy nadzoru powinni zdefiniować okres dla którego są obliczane. Ten sam bank przy jednakowej strukturze bilansu, będzie posiadał więcej aktywów płynnych w okresie dłuższym, niż krótszym. Wynika to z faktu, iż w dłuższym okresie łatwiej jest znaleźć nabywcę na niektóre składniki aktywów, bez utraty wartości tych składników przy sprzedaży. Zwykle ustala się ilość aktywów płynnych dla okresu 1 lub 3 miesięcy. W określaniu okresu dla jakiego ustalane są aktywa płynne można kierować się sytuacją banku. Inspektorzy mogą podjąć decyzję o obliczeniu aktywów płynnych dla krótszego okresu np. tygodnia, jeśli jest to uzasadnione np. w sytuacji zagrożenia płynności bieżącej banku. Bank który ma problemy z płynnością (np. posiada niestabilne pasywa oraz aktywa o obniżonej jakości) może potrzebować szybszego dostępu do gotówki niż bank o sytuacji umiarkowanego ryzyka płynności. Do aktywów płynnych zalicza się zwykle: − nadwyżka średniego miesięcznego salda na rachunku bieżącym w banku centralnym ponad kwotę rezerwy obowiązkowej oraz operacje z NBP powodujące dopływ środków pieniężnych do banku, − papiery wartościowe w kwocie możliwej do zbycia w terminie dla którego obliczane są aktywa płynne. Należy wziąć pod uwagę wartość posiadanych przez bank papierów wartościowych, średnią dzienną wartość obrotów na rynku i oszacować czas w jakim mogą one zostać zbyte. Obniżenie się ceny papierów wartościowych może nastąpić gdy wartość oferowanych do sprzedaży papierów gwałtownie wzrasta lub gdy inne banki uzyskają informacje, że dany bank pozbywa się portfela papierów. Jeżeli istnieją uzasadnione podejrzenia, że przy zbywaniu papierów wartościowych może nastąpić zmniejszenie się ich wartości, kwotę papierów zaliczanych do aktywów płynnych 20 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu należy pomniejszyć o spodziewany spadek wartości, który będzie tym większy im dłuższy czas zbycia papieru się zakłada. Zwykle cały portfel papierów wartościowych skarbowych zalicza się do płynnych, jednak w sytuacji gdy ze względu na koncentrację portfela i wielkość obrotów na rynku nie wydaje się prawdopodobne zbycie całości portfela, wielkość zaliczaną do aktywów płynnych należy odpowienio pomniejszyć. − środki na rachunkach nostro w bankach, lokaty zdeponowane w bankach i inne należności od banków o terminach zapadalności nie dłuższych niż okres dla którego obliczane są aktywa płynne. W razie niedoboru płynności bank nie będzie raczej zrywał lokat, które zostały zawarte na dłuższe okresy, gdyż naraziłby się na utratę reputacji i utrudniłoby to jego dalszą działalność na rynku międzybankowym. − otrzymane zobowiązania pozabilansowe w kwocie niewykorzystanej, z których bank może otrzymać środki w terminie dla którego obliczane są aktywa płynne. − inne transakcje powodujące dopływ środków pieniężnych do banku jak np. swapy walutowe. Gotówka utrzymywana przez bank w kasach nie może być traktowana jako źródło płynności, jako że bank zwykle utrzymuje taką jej wielkość jaka jest mu potrzebna do normalnego funkcjonowania tzn. sprawnego wykonywania operacji kasowych. W przypadku jej wykorzystania bank musi w możliwie krótkim czasie uzupełnić zasoby gotówki. Utrzymywanie gotówki w nadmiarze oznacza nieefektywność zarządzania środkami finansowymi przez bank i naraża go na utratę potencjalnych przychodów. Wykorzystanie środków na rachunku w banku centralnym, które stanowią rezerwę obowiązkową może mieć tylko charakter przejściowy. Pasywa niestabilne Oceniając poziom ryzyka płynności inspektorzy nadzoru powinni oszacować wielkość pasywów niestabilnych. Odniesienie ich wielkości do aktywów płynnych pozwoli na określenie czy występuje faktyczne zagrożenie dla płynności banku. Zwykle przez pasywa niestabilne jest rozumiana niestabilna część bazy depozytowej powyżej oszacowanego poziomu osadu oraz te środki finansujące działalność banku, które nie mogą być uznane za stabilne np. zaciągnięte pożyczki, których odnowienie wydaje się mało prawdopodobne, lokaty międzybankowe. Nieuzasadniona nadpłynność Negatywnej oceny inspektorów wymaga utrzymywanie przez bank nieuzasadnionej nadpłynności. Może się ona przejawiać nieefektywnym gospodarowaniem środkami pieniężnymi np. utrzymywaniem nadmiernego poziomu środków na rachunku bieżącym, czy utrzymywaniem zbyt wysokiego w stosunku do potrzeb operacyjnych poziomu gotówki w oddziałach. Utrzymywanie przez bank nieuzasadnionej nadpłynności może świadczyć o problemach w zarządzaniu płynnością. Niedopasowanie terminów płatności aktywów i pasywów, prognozy przepływów środków pieniężnych Oceniając narażenie banku na ryzyko płynności inspektorzy nadzoru powinni wziąć pod uwagę zestawienie niedopasowania terminów płatności aktywów i pasywów sporządzone 21 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu przez bank - o ile nie budzi ono istotnych zastrzeżeń. W sytuacji gdy bank nie sporządza takiego zestawienia, lub istotnych nieprawidłowości stwierdzonych w zestawieniu banku, inspektorzy powinni przygotować zestawienie zgodnie z przyjętą metodyką inspekcji. Oceniając ryzyko płynności na podstawie zestawienia należy ocenić wielkość niedopasowania w okresie bieżącym, krótkim, średnio i długoterminowym po urealnieniu terminów zapadalności i wymagalności. Oceniając niedopasowanie należy brać pod uwagę wielkość urealnionej luki skumulowanej, jak i jej udział w aktywach banku w poszczególnych przedziałach. Najistotniejsze jest niedopasowanie terminów płatności aktywów i pasywów w krótkim terminie. Ujemna urealniona luka płynności w krótkim okresie może znacząco negatywnie wpływać na przepływy pieniężne banku i potencjalnie zagrozić możliwości terminowego regulowania zobowiązań. Oceniając ryzyko płynności związane z urealnioną luką skumulowaną dla okresu średniego i długiego inspektorzy powinni ocenić czy na przestrzeni ostatnich kilkunastu miesięcy zaobserwowano pogłębianie się luki ujemnej lub przybliżanie do coraz krótszych terminów. Takie sygnały mogą oznaczać możliwe pogorszenie się w przyszłości płynności bieżącej lub zbliżający się kryzys, gdyż bank nie potrafi tak zarządzać niedopasowaniem terminów płatności aby nie wpływało na płynność krótkookresową i bieżącą. W bankach zaangażowanych w finansowanie długoterminowe, w których znaczną część aktywów stanowią np. kredyty na finansowanie rynku nieruchomości szczególnie istotne w kontekście zapewnienia płynności jest odpowiednie zaplanowanie realnych, zdywersyfikowanych źródeł finansowania o długich terminach wymagalności. W przypadku banków znacznie zaangażowanych w finansowanie długoterminowe inspektorzy powinni ocenić na podstawie urealnionej luki skumulowanej płynności wielkość niedopasowania terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów dla płynności średnio i długoterminowej oraz zapoznać się z planami banku co do pozyskiwania źródeł finansowania aktywów długoterminowych. Negatywnie powinna być oceniona sytuacja, w której występuje ujemna urealniona luka skumulowana w długim okresie - co świadczy o finansowaniu aktywów długoterminowych krótkookresowymi pasywami, i jednocześnie bank nie posiada realnych planów jej zmniejszenia w postaci pozyskania źródeł środków pieniężnych o dłuższych terminach wymagalności. Negatywnie należy ocenić finansowanie kredytów długoterminowych pasywami krótkoterminowymi nie gwarantującymi stabilności, takimi jak np. depozyty z rynku międzybankowego. Oceniając płynność bieżącą, krótko i średnioterminową inspektorzy nadzoru powinni wziąć pod uwagę wyniki prognoz przepływów środków pieniężnych dokonywanych przez bank. Takie prognozy pomogą ocenić spodziewane i potencjalne wpływy i wypływy środków pieniężnych oraz ustalić oddziaływanie tych przepływów na pozycję płynności w różnych przedziałach czasowych. Wskaźniki płynności Analiza wskaźnikowa płynności pozwala na określenie trendów płynności banku, ocenę dynamiki wzrostu pozycji bilansowych i pozabilansowych i przeprowadzanie porównań w stosunku do innych podobnych banków. Wyniki analizy wskaźnikowej dostarczają 22 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu wskazówek na temat czynników mogących podwyższać poziom ryzyka płynności i powinny ukierunkować dalsze badania inspektorów. Analiza wskaźnikowa wymaga stosowania przez inspektorów nadzoru subiektywnej oceny. Należy zauważyć, iż niezmiernie trudne jest określenie właściwego poziomu wskaźników płynności. Poziom płynności, który jest odpowiedni dla jednego banku, dla innego będzie nieodpowiedni. Podobnie, płynność adekwatna w danym momencie czasu, kiedy indziej, w przypadku tego samego banku, może okazać się niewystarczająca. Należy również pamiętać, iż poziom płynności może podlegać gwałtownym zmianom: pod wpływem nieuzasadnionej pogłoski płynność może się drastycznie zmienić w ciągu jednego dnia, jeśli klienci zaczną masowo wycofywać swoje depozyty, a bank nie ma wystarczającej ilości środków, aby je wszystkie wypłacić. Uwzględniając wszystkie czynniki oddziaływujące na płynność, nie można dokonać analizy płynności w oparciu o jeden wskaźnik, a analiza ta musi być bardziej subiektywna niż np. ocena kapitału, jakości aktywów czy wyniku finansowego. Inspektor nadzoru może wykorzystywać wiele różnych wskaźników, ale nie ma pojedynczego wskaźnika lub formuły, który ujmowałby wszystkie informacje o pozycji płynności banku. Zadaniem inspektorów nadzoru nie jest dokonywanie pomiaru płynności za pomocą wskaźników, lecz ocena czynników wpływających na płynność banku i ustalenie, w jaki sposób bank zarządza płynnością uwzględniając wszystkie wcześniej omówione czynniki. Niemniej, pewne wskaźniki można wykorzystać jako wyznaczniki pozycji płynności danego banku. Ważne jest zrozumienie, że wskaźniki te należy postrzegać wyłącznie jako wyznaczniki. Poziom analizowanego wskaźnika na datę inspekcji należy porównać do poziomu wskaźnika w poprzedzających kwartałach oraz do poziomu wskaźnika w bankach o podobnej sumie bilansowej, podobnym zakresie i charakterze działalności, i podobnej strukturze terytorialnej operacji. W rezultacie analizy inspektor może ustalić obszary, gdzie może występować podwyższone ryzyko i które trzeba będzie dokładniej zbadać. Do powszechnie stosowanych wskaźników służących do oceny ryzyka płynności można zaliczyć między innymi: − wskaźnik przedstawiający stosunek wielkości kredytów do depozytów i środków celowych na finansowanie działalności kredytowej. Niski współczynnik wskazuje na nadwyżkę płynności. Wysoki, znacznie przekraczający wartość 1, stosunek kredytów do depozytów i środków celowych na finansowanie kredytów wiąże się z ryzykiem, że bank może być zmuszony odsprzedać niektóre kredyty ze stratą, aby wykonać zobowiązania wobec deponentów, a płynność może w przyszłości być zagrożona. Jeśli wzrost portfela kredytowego opiera się na środkach uzyskanych z krótkoterminowych, niestabilnych źródeł, bank może w przyszłości doświadczyć problemów z finansowaniem aktywów, − wskaźnik przedstawiający stosunek aktywa płynne do sumy bilansowej. Wskaźnik ten pokazuje jaką część aktywów banku stanowią środki zabezpieczające pozycję płynności, − wskaźnik przedstawiający stosunek aktywów płynnych do pasywów niestabilnych. Wskaźnik ten pokazuje w jakiej części niestabilne pasywa, które mogą zostać wycofane są zabezpieczone przez płynne aktywa. Wskaźnik kształtujący się znacznie poniżej 1 oznacza, iż bank może mieć trudności w utrzymaniu płynności w sytuacji wycofywania środków krótkoterminowych, 23 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − wskaźnik przedstawiający stosunek osadu (depozytów stabilnych) do bazy depozytowej. Wskaźnik ten opisuje stabilność bazy depozytowej, czyli część depozytów które w normalnych warunkach działania z dużym prawodpodobieństwem nie zostaną wycofane z banku, − wskaźnik przedstawiający stosunek lokat udzielonych bankom do depozytów przyjętych od banków. Wskaźnik ten opisuje czy bank jest pożyczkobiorcą czy pożyczkodawcą netto na rynku lokat międzybankowych. Przyszłe zapotrzebowanie na środki płynne Zarządzanie płynnością w banku wymaga ustalenia rozmiaru potrzeb płynności oraz bieżącego, ciągłego przewidywania ich rozmiarów w przyszłości. Służą temu prowadzone przez bank analizy w zakresie płynności, określające potrzeby płynnościowe i przewidujące te potrzeby w przyszłości. Właściwa ocena wielkości koniecznych środków płynnych banku polega na analizie następujących elementów: − historycznego zapotrzebowania na środki płynne, − bieżącego poziomu płynności, − przewidywanego zapotrzebowania na środki płynne, − stabilności źródeł finansowania, − kosztu pozyskiwania środków finansowych, − alternatywnych możliwości w zakresie zmniejszenia zapotrzebowania na środki finansowe lub pozyskania dodatkowych środków, − obecnej i przewidywanej jakości aktywów, − obecnej i przewidywanej zdolności wypracowywania zysku, − obecnego i przewidywanego poziomu funduszy własnych, − prognoz rynkowych i ogólno-gospodarczych. Oceniając poziom ryzyka płynności inspektorzy nadzoru powinni wziąć pod uwagę wyniki analiz banku co do wielkości przyszłego zapotrzebowania na środki płynne. Zapasowe źródła finansowania, zdolność banku do zaspokojenia nieoczekiwanych potrzeb dotyczących płynności. Bank powinien być przygotowany na zaspokojenie nieoczekiwanych potrzeb dotyczącyh płynności. Bank powinien zidentyfikować oraz oszacować wartość depozytów, których nagłe lub nieoczekiwane wycofanie istotnie zagroziłoby płynności banku. Bank powinien być również przygotowany na uwzględnienie w zarządzaniu płynnością odpływu gotówki związanego z pewną ilością nieoczekiwanych wniosków kredytowych pochodzących od dobrych klientów. W przypadku ograniczenia lub braku możliwości korzystania z dotychczasowych źródeł finansowania, bank posiadający rezerwowy zasób środków płynnych a także zapasowe źródła 24 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu finansowania, będzie w stanie utrzymywać płynność do chwili dokonania strukturalnych korekt bilansu. Zapasowe źródła finansowania powinny zostać określone przez bank w planie awaryjnym płynności. Inspektorzy powinni ocenić czy bank dysponuje zapasowymi źródłami finansowania w razie ograniczenia lub braku możliwości korzystania z dotychczasowych źródeł. W szczególności należy sprawdzić czy bank posiada zawarte umowy umożliwiające dostęp do środków pieniężnych i w jakim stopniu są one możliwe do wyegzekwowania (np. umowa o kredyt z podmiotem dominującym/ inwestorem strategicznym, umowy o kredyt z innymi bankami). Sekuryzytyzacja W ramach działań podejmowanych na rzecz ograniczenia ryzyka płynności, w tym niedopasowania luki płynności w długim okresie banki mogą dokonywać sekurytyzacji wierzytelności w oparciu o jednorodne portfele kredytowe. Inspektorzy powinni ustalić czy bank zarządzając płynnością planuje bądź dokonał sekurytyzacji i stworzył portfele kredytów jednorodnych. Należy również zweryfikować czy zawarte przez bank transakcje sekurytyzacji są zawarte w sposób zgodny z art. 92a ust. 5 ustawy Prawo bankowe. Konstrukcja umów sekurytyzacji zawartych przez bank aby skutecznie ograniczyć ryzyko płynności powinna zapobiegać zwrotnemu przeniesieniu ryzyka na bank. Zabezpieczenie na wypadek wykluczenia z rozliczeń KIR S.A. Istotne ryzyko dla banku wiąże się z sytuacją, w której bank zostałby wykluczony z rozliczeń w KIR S.A. Należy sprawdzić czy zarządzanie przez bank środkami na rachunku bieżącym w NBP, w tym mechanizmy kontroli wewnętrznej funkcjonujące w banku, minimalizują możliwość wykluczenia przez KIR z rozliczeń na skutek braku środków na rachunku bieżącym. Inspektorzy powinni ocenić czy funkcjonujące w banku mechanizmy kontroli wewnętrznej, w tym obowiązujące procedury dot. utrzymania płynności płatniczej, zabezpieczają przed ryzykiem operacyjnym, w tym możliwością popełnienia błędów przez pracowników banku przy zarządzaniu rachunkiem bieżącym. Inspektorzy powinni ustalić czy bank jest zabezpieczony na wypadek sytuacji, w której na skutek błędów operacyjnych lub celowych działań przestępczych, zostałby wykluczony z rozliczeń KIR S.A. Możliwe zabezpieczenia mogą dotyczyć rozliczania za pośrednictwem innego uczestnika izby na podstawie zawartej indywidualnie umowy, określającej zasady na jakich takie rozliczanie ma się odbywać. 1.9. Przepływy pieniężne w holdingu Finansowanie od podmiotu dominującego Inspektorzy nadzoru powinni ocenić czy podmiot dominujący może stanowić wsparcie dla banku w przypadku kryzysu płynności. Należy ustalić czy bank posiada zawartą formalną umowę z podmiotem dominującym dot. wsparcia płynnościowego. Inspektorzy powinni ocenić warunki na jakich bank posiada dostęp do finansowania od podmiotu dominującego/ inwestora strategicznego, w szczególności jakie są koszty dostarczenia środków finansowych. Ponadto, oceniając ryzyko związane z możliwością finansowania przez podmiot dominujący, inspektorzy powinni ustalić czy bank posiada aktualne informacje nt. jego sytuacji ekonomiczno-finansowej i płynnościowej. 25 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Wpływ przepływów pieniężnych podmiotów zależnych na płynność banku Inspektorzy powinni ustalić czy występują istotne przepływy pieniężne pomiędzy bankiem a podmiotami zależnymi od banku i podmiotami blisko powiązanymi. Należy ocenić wpływ takich przepływów na płynność banku. W szczególności zwrócić uwagę czy do holdingu należą podmioty, które mają duże potrzeby w zakresie płynności (takie jak inne banki, firmy leasingowe i inne podmioty prowadzące działalność o charakterze kredytowym). Duże potrzeby płynnościowe innych podmiotów należących do holdingu zwiększają poziom ryzyka płynności banku. W sytuacji kryzysu, od banku działającego w ramach holdingu może być wymagana pomoc w postaci dostarczenia środków podmiotom mającym problemy z płynnością, podczas gdy finansowanie otrzymane przez bank od innych podmiotów z holdingu może zostać ograniczone. 1.10. Inne czynniki wpływające na płynność banku Wpływ ryzyka kredytowego na ryzyko płynności banku Na poziom ryzyka płynności wpływa ryzyko kredytowe wynikające z działalności prowadzonej przez bank. Wyższy poziom płynności staje się konieczny, gdy: − znaczny udział w portfelu kredytowym mają nieobsługiwane kredyty (niespłacony kapitał lub jego stosunkowo niewielkie spłaty), oraz kredyty, których spłata jest mało prawdopodobna, − istnieją znacznej wielkości niewykorzystane linie kredytowe. Tym bardziej jeśli przewiduje się w niedalekiej przyszłości konieczność uruchomienia znacznych środków z tych linii, bądź innych zobowiązań kredytowych, − istnieje nadmierne zaangażowanie kredytowe wobec branż lub rodzajów kredytobiorców, u których aktualnie występują trudności finansowe lub takie trudności są oczekiwane w przyszłości. Oprócz zwiększenia zapotrzebowania na środki płynne, podwyższone ryzyko kredytowe banku może spowodować również obniżenie ratingu banku, co z kolei prowadzić będzie do podwyższenia kosztów środków pozyskiwanych przez bank od uczestników rynku. Wpływ sytuacji finansowej banku na poziom ryzyka płynności Sytuacja finansowa banku wpływa na postrzeganie banku5 przez innych uczestników rynku, w szczególności inne banki. Od sytuacji finansowej banku uzależnione są limity zaangażowania przyznawane przez inne banki. Sytuacja finansowa banku wpływa również na warunki zawieranych umów (żądane ceny i zabezpieczenia pożyczanych środków). W bankach w których stwierdzono pogorszenie sytuacji finansowej inspektorzy nadzoru powinni przeanalizować czy nastąpiły również zmiany w warunkach na jakich bank ma dostęp do środków z rynku, co może wpłynąć niekorzystnie na poziom ryzyka płynności. Do negatywnych zmian warunków na jakich pożyczane są środki można zaliczyć m.in.: 5 Postrzeganie banku przez rynek znajduje mierzalny wyraz w postaci oceny firmy ratingowej. 26 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − oferowanie środków oprocentowanych wyżej niż przeciętnie na rynku, − skracanie terminów wymagalności, − obniżenie kwot dostępnych środków finansowych, − żądanie dodatkowych zabezpieczeń. Trudna sytuacja finansowa i niedobory płynności mogą prowadzić do rozważenia przez bank zerwania lokat udzielonych innym bankom na dłuższe okresy. W praktyce podjęcie takich działań mogłyby pogorszyć sytuację banku. Zerwanie lokat mogłoby narazić bank na utratę wiarygodności, co w znacznym stopniu utrudniłoby dalszą działalność banku na rynku międzybankowym. Zatem zrywanie udzielonych lokat to dla banku ostateczność. Czynniki zewnętrzne wpływające na ryzyko płynności banku Zagrożenie utraty płynności może wynikać zarówno z czynników specyficznych, wewnątrzbankowych, jak i z czynników ogólnych, zewnętrznych. Wśród czynników zewnętrznych mających wpływ na ryzyko płynności można wyróżnić czynniki geograficzne i systemowe (np. negatywne następstwa upadku dużego banku). Ryzyko wynikające z czynników zewnętrznych w dużej mierze wiąże się ze sposobem postrzegania banku na poszczególnych rynkach, na których działa: lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym. Inspektorzy powinni zapoznać się z wynikami analiz banku dotyczących wpływu zmian warunków ogólnogospodarczych na sytuację ryzyka płynności. 1.11. Normy nadzorcze płynności Normy nadzorcze płynności wynikające z Uchwały nr 9/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalania wiążących norm płynności określa nadzorcze miary płynności krótkoterminowej i długoterminowej. Uchwała określa kategorie aktywów, które bank może zaliczyć do podstawowej i uzupełniającej rezerwy płynności oraz zasady ustalania środków obcych niestabilnych i środków obcych niestabilnych. Banki zrzeszające do wyliczeń środków obcych stabilnych mogą włączyć lokaty zrzeszonych banków spółdzielczych. Na każdy dzień bilansowy bank wyznacza miary płynności krótkoterminowej i długoterminowej oraz zobowiązany jest do ich przestrzegania. Banki o sumie bilansowej do 200 mln zł mogą skorzystać z możliwości stosowania uproszczonych norm płynności. Natomiast oddziały instytucji kredytowych zwolnione są z obowiązku wyliczania miary płynności długoterminowej. W ogólności, krótkoterminowe miary płynności określają stopień pokrycia pasywów niestabilnych aktywami płynnymi a miary płynności długoterminowej pozwalają ocenić stopień finansowania aktywów niepłynnych i aktywów o ograniczonej płynności pasywami stabilnymi. Zasady wyliczania i przestrzegania miar płynności prezentuje poniższa tabela: 27 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu miary płynności krótkoterminowa długoterminowa bank o bilansowej 200 mln zł sumie bank o sumie oddział instytucji powyżej bilansowej do 200 kredytowej mln zł Podstawowa i uzupełniająca rezerwa płynności muszą pokrywać środki obce niestabilne Fundusze własne (pomniejszone o wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka rynkowego i z tytułu rozliczenia dostawy i ryzyka kontrahenta) muszą pokrywać aktywa niepłynne Udział podstawowej i uzupełniającej rezerwy płynności w aktywach ogółem musi wynosić co najmniej 20% Fundusze własne (pomniejszone o wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka rynkowego i z tytułu rozliczenia dostawy i ryzyka kontrahenta) muszą pokrywać aktywa niepłynne Podstawowa i uzupełniająca rezerwa płynności muszą pokrywać środki obce niestabilne Fundusze własne (pomniejszone o wymóg kapitałowy z tytułu ryzyka rynkowego i z tytułu rozliczenia dostawy i ryzyka kontrahenta) oraz środki obce stabilne muszą pokrywać aktywa niepłynne i aktywa o ograniczonej płynności Podstawowa rezerwa płynności obejmuje aktywa płynne obarczone bardzo niskim ryzykiem kredytowym. Uzupełniająca rezerwa płynności obejmuje aktywa płynne obarczone niskim ryzykiem kredytowym. Bank wyliczając środki obce stabilne wykorzystuje modele wewnętrzne, których skuteczność jest na bieżąco monitorowana przez bank. Metodologia jest korzystna dla banków, które rozwijają metody zarządzania płynnością oraz potrafią precyzyjnie prognozować oddziaływanie przyszłych przepływów pieniężnych na salda poszczególnych pozycji bilansowych i stan gotówki. 28 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 2. ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PŁYNNOŚCI Proces zarządzania ryzykiem płynności polega zarówno na bieżącym zarządzaniu aktywami i pasywami tak, aby uwzględnić przewidziane i nieprzewidziane zmiany w przepływie środków finansowych i umożliwić wywiązywanie się banku ze zobowiązań, jak również na zarządzaniu średnio- i długoterminowym, które określa płynność w przyszłości. Długofalowe powodzenie banku zależy m.in. od posiadanej przez kierownictwo zdolności zapewnienia właściwego poziomu płynności. Oceniając jakość zarządzania ryzykiem płynności inspektorzy nadzoru powinni stosować zasadę proporcjonalności. Większe wymagania odnośnie zaawansowania procesu zarządzania ryzykiem powinny być kierowane do banków o dużej skali i złożonej działalności. Sprawne zarządzanie płynnością uwarunkowane jest m.in. zapewnieniem następujących działań: − nadzorem sprawowanym przez kierownictwo banku nad ryzykiem płynności, − ustanowieniem regulacji wewnętrznych i procedur odnoszących się do zarządzania ryzykiem płynności, w tym opracowanie planu awaryjnego utrzymania płynności, − analizą i zarządzaniem pozycją płynności krótko-, średnio- i długoterminową, − prognozowaniem spodziewanych wpływów i wypływów środków pieniężnych, aby móc ustalić oddziaływanie tych przepływów na pozycję płynności w różnych horyzontach czasowych, − przeprowadzaniem analizy warunków rynkowych i makroekonomicznych oraz ich wpływu na ryzyko płynności ponoszone przez bank, − ustanowieniem systemu limitów ograniczających podejmowane ryzyko zgodnie z zaakceptowanym przez kierownictwo banku poziomem ryzyka. Ocena procesu zarządzania płynnością dokonywana przez inspektorów dotyczy zarówno płynności na bazie solo, jak i skonsolidowanej. Zarządzanie ryzykiem płynności przez bank powinno obejmować również przepływy środków pieniężnych między bankiem a podmiotami należącymi do holdingu. Bank powinien monitorować w jaki sposób potrzeby płynności podmiotów należących do holdingu mogą wpłynąć na poziom ryzyka płynności banku. W sytuacji gdy bank jest istotnym kredytodawcą dla podmiotów holdingu należy zapewnić aby środki pieniężne dostarczane przez bank były we właściwy sposób ujęte w systemie pomiaru ryzyka banku. Prawidłowe zarządzanie ryzykiem płynności powinno brać pod uwagę zarówno uwarunkowania wynikające z czynników specyficznych, wewnątrzbankowych, jak i z czynników zewnętrznych. Wśród czynników zewnętrznych mających wpływ na ryzyko płynności można wyróżnić czynniki geograficzne i systemowe, np. płynność rynku międzybankowego, możliwe negatywne następstwa ewentualnego upadku istotnego systemowo banku. Ryzyko wynikające z czynników zewnętrznych w dużej mierze wiąże się ze sposobem postrzegania banku na poszczególnych rynkach, na których działa: lokalnym, regionalnym, krajowym, międzynarodowym. 29 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Spośród poziomu ryzyka i jakości zarządzania ryzykiem, które składają się na ocenę obszaru płynność, składnikiem który bardziej waży na ocenie płynności banku jest jakość zarządzania ryzykiem. Bank, który sprawnie zarządza ryzykiem, jest zdolny do podejmowania wyższego ryzyka, a także do przetrwania sytuacji kryzysowych spowodowanych czynnikami zewnętrznymi. W tej części rozdziału omówiono kryteria oceny następujących zagadnień związanych z zarządzaniem ryzykiem płynności banku: − regulacje wewnętrzne banku, w tym strategia banku w zakresie utrzymania płynności i zarządzania ryzykiem płynności, procedury i metodologie banku, awaryjny plan utrzymania płynności, − przestrzeganie przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych, − pracownicy banku i struktura organizacyjna, − procesy związane z zarządzaniem ryzykiem płynności, w tym identyfikowanie, pomiar i monitorowanie ryzyka płynności, a także wsparcie przez system informatyczny, − system kontroli wewnętrznej, w tym adekwatność nadzoru sprawowanego przez kierownictwo banku, system limitów, sprawozdawczość dla NBP, system informacji zarządczej, audyt wewnętrzny. 2.1. Regulacje wewnętrzne banku Banki powinny sformalizować zarządzanie ryzykiem płynności poprzez opracowanie pisemnych regulacji wewnętrznych. W ramach regulacji wewnętrznych odnoszących się do zarządzania ryzykiem płynności bank powinien opracować strategię/ zasady polityki w zakresie utrzymania płynności i zarządzania ryzykiem płynności. Uszczegółowieniem strategii dotyczącej utrzymania płynności powinny być procedury i metodologie określające sposób zarządzania ryzykiem przez bank. Niektóre banki zarządzając płynnością stosują się do wytycznych dotyczących zarządzania ryzykiem otrzymanych od podmiotu dominującego. Zmiany zasad polityki, strategii płynności, procedur oraz metodologii zarządzania ryzykiem będą wynikać z działań podejmowanych przez podmiot dominujący. Inspektorzy nadzoru powinni ocenić czy przyjęte przez bank metody są dostosowane do profilu działalności banku oraz struktury finansowania banku. Należy również ocenić czy bank stosuje się do wytycznych otrzymanych od podmiotu dominującego. 2.2. Strategia banku w zakresie utrzymania płynności i zarządzania ryzykiem płynności Oceniając sposób zarządzania ryzykiem płynności, inspektorzy nadzoru powinni przede wszystkim ustalić czy w banku została opracowana oraz strategia/ polityka banku odnosząca się do ryzyka płynności. Bank powinien opracować i wprowadzić strategię/ politykę w zakresie utrzymania płynności i zarządzania ryzykiem płynności. Strategia/ polityka banku powinna wyjaśniać cele zarządzania ryzykiem, ustalić organizację zarządzania płynnością, w tym zależności służbowe i kanały przekazywania informacji. Ponadto, strategia/ polityka banku powinna zawierać konkretne wytyczne co do pożądanego poziomu płynności. 30 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Dokument powinien podlegać aktualizacji. Codzienne zarządzanie ryzykiem płynności powinno być zgodne z przyjętą strategią/ polityką. Inspektorzy nadzoru badając strategię banku powinni w szczególności ocenić zasadność założeń strategii. Inspektorzy powinni także ocenić proces decyzyjny stosowany w banku, w tym czy decyzje zapadają na właściwym szczeblu kadry kierowniczej. W przypadku wystąpienia zmian strategii od daty ostatniej inspekcji inspektorzy nadzoru powinni ocenić czy zmiany były zasadne (np. czy wynikały ze zmiany uwarunkowań rynkowych) oraz czy nie spowodowały nieuzasadnionego wzrostu poziomu ryzyka płynności. Należy ocenić również realizację strategii, w tym zgodność ilościowych mierników faktycznego poziomu płynności z założeniami strategii. 2.3. Procedury i metodologie banku Jako rozwinięcie strategii/polityki w zakresie utrzymania płynności bank powinien opracować szczegółowe procedury i metodologie określające sposób zarządzania ryzykiem płynności. Procedury banku powinny określać sposób identyfikacji, pomiaru, monitorowania oraz limitowania i kontroli ryzyka płynności. Przed wprowadzeniem lub zmianą procedury te powinny zostać zatwierdzone przez zarząd banku. Zakres procedur dotyczących płynności powinien obejmować następujące zagadnienia: − stosowane metody pomiaru płynności krótko, średnio i długoterminowej, − metody rozpoznawania zapotrzebowania banku na środki płynne i określania źródeł tych środków, − tryb monitorowania i kontroli ryzyka płynności, − stosowane przez bank limity ograniczające poziom ryzyka płynności; sposób ustalania i aktualizowania limitów, częstotliwość raportowania, − postępowanie w przypadku wystąpienia przekroczeń limitów, − zasady funkcjonowania informacji zarządczej, − zależności służbowe i podział obowiązków dotyczących zarządzania płynnością, − organizację procesu zarządzania płynnością. Procedury powinny podlegać okresowej weryfikacji. Częstotliwość weryfikacji powinna uwzględniać zmiany w profilu działalności banku oraz zmiany warunków zewnętrznych. Inspektorzy powinni ustalić czy proces zarządzania ryzykiem płynności został sformalizowany poprzez wprowadzenie procedur dot. zarządzania ryzykiem płynności oraz czy ich zakres jest odpowiedni do ryzyka ponoszonego przez bank. Inspektorzy nadzoru powinni również ustalić czy bank przestrzega w swojej działalności przyjętych procedur. Poniżej opisane zostały wymagania odnośnie procedur banku dotyczących programu zarządzania bazą depozytową, wprowadzania nowych produktów, planu awaryjnego utrzymania płynności. 31 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Program zarządzania bazą depozytową Te banki, których jednym z podstawowych źródeł finansowania jest baza depozytowa, powinny opracować i realizować program zarządzania bazą depozytową. Opracowany program zarządzania bazą depozytową powinien być zatwierdzony przez kierownictwo banku, a następnie wdrożony. Program pozwoli na uporządkowany i zaplanowany rozwój bazy depozytowej i jednocześnie podjęcie działań odpowiadających na działania konkurencji. Program zarządzania bazą depozytową powinien obejmować: − prognozy i/lub założenia dotyczące wielkości, rodzajów (m.in. pod względem terminów wymagalności), struktury depozytów, − politykę stóp procentowych oraz opłat związanych z prowadzeniem rachunków depozytowych, związaną z planowaną strukturą depozytów, z uwzględnieniem zachowań konkurencji, − analizy wykonania prognoz założonych w planie w porównaniu z osiągniętymi wynikami, uwzględniające badanie dynamiki zmian poziomu depozytów oraz dokonywanie oceny struktury tych depozytów, − strategię marketingową wobec klientów banku. Aby prawidłowo skonstruować program zarządzania bazą depozytową, bank powinien przeanalizować szereg czynników, do których należą m.in.: − struktura rynku obsługiwanego przez bank. Bank powinien identyfikować segmenty rynku jakie obsługuje oraz jakie są krótko-, średnio- i długoterminowe perspektywy wzrostu w tych segmentach, − możliwość wykorzystania bazy depozytowej w efektywny sposób (pozwalający na osiągnięcie dodatniej marży), − możliwości dostępu do potencjalnych klientów banku. Bank powinien przeanalizować czy poziom przygotowania technicznego i kadrowego jest wystarczający, aby obsłużyć planowany wzrost depozytów, − poziom konkurencji ze strony innych podmiotów na rynku oraz polityka stosowana przez konkurentów w celu przyciągnięcia środków od segmentu klientów obsługiwanego przez bank. Bank powinien przeanalizować m.in. które podmioty konkurują o segment klientów obsługiwanych przez bank, na ile stawki oprocentowania stosowane przez bank są konkurencyjne wobec innych banków, jakie zachęty są stosowane przez konkurujące podmioty aby pozyskać środki klientów, w jakich obszarach konkurujące podmioty mają przewagę nad bankiem. − wpływ sytuacji gospodarczej oraz polityki państwa na rynek obsługiwany przez bank i na skłonność do oszczędzania; wpływ zmian przepisów prawa na zachowania klientów. Po opracowaniu i wdrożeniu programu zarządzania bazą depozytową, kierownictwo banku powinno analizować i monitorować zmiany wymienionych wyżej czynników w celu dokonania ewentualnych korekt założeń przyjętych w programie. Powodzenie każdego programu zarządzania bazą depozytową zależy od posiadanej przez kierownictwo umiejętności jak najwcześniejszego identyfikowania konieczności zmiany tego programu. Banki powinny odpowiednio reagować na zmieniające się potrzeby klientów. 32 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Inspektorzy oceniając program zarządzania bazą depozytową powinni ustalić czy zawiera on wszystkie elementy opisane wyżej, jak również ocenić czy wdrożenie założeń na jakich się opiera nie odbywa się kosztem bezpieczeństwa i stabilności banku, w tym kosztem znacznego zmniejszenia wyniku odsetkowego na skutek nadmiernego kosztu pozyskania środków. Program zarządzania bazą depozytową powinien brać pod uwagę koszty związane z rozwojem bazy depozytowej. Podwyższone koszty mogą wiązać się z pozyskaniem klientów z nieobsługiwanych do tej pory segmentów. Zdarza się, że bank napotyka trudności gdy wychodzi poza obszar będący dotychczas przedmiotem jego specjalizacji, chcąc zdobyć klientów z nowych segmentów rynku, w tym nowych regionów geograficznych. Nowa działalność szczególnie w początkowej fazie może być źródłem podwyższonych kosztów, co wpływa niekorzystnie na wynik osiągany przez bank. Podwyższenie ryzyka ponoszonego przez bank może wystąpić w sytuacji, gdy w celu rozwoju bazy depozytowej bank stosuje korzystne dla klientów stawki oprocentowania, podwyższające znacznie koszt odsetkowy, a jednocześnie aby zachować odpowiednią dodatnią marżę bank udziela wyżej oprocentowanych kredytów, które kierowane są do podmiotów skłonnych podjąć wyższe ryzyko. Wynikiem takiej strategii może być portfel kredytowy obciążony wysokim ryzykiem kredytowym, finansowany w dodatku depozytami o niestabilnej strukturze. Ostrożnościowa polityka zarządzania bazą depozytową oznacza pogodzenie się z pewnymi ograniczeniami nałożonymi przez konkurencję i charakter rynku obsługiwanego przez bank. Procedura wprowadzania nowych produktów Zarząd banku powinien zapewnić, aby w odniesieniu do wprowadzanych nowych produktów zostało zidentyfikowane ryzyko płynności. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić czy bank opracował procedurę wprowadzania nowych produktów oraz dokonać jej przeglądu pod kątem identyfikacji ryzyka płynności. Należy ustalić czy wdrożona w banku procedura wprowadzania nowych produktów obejmuje analizę ryzyka płynności związanego z produktem, ocenę wpływu nowego produktu na ryzyko płynności banku, przygotowanie pracowników banku w zakresie jego obsługi i włączenie ryzyka płynności związanego z nowym produktem w proces pomiaru, monitorowania, limitowania i sprawozdawania ryzyka. Należy także ustalić czy bank wprowadzając nowy produkt sprawdza czy systemy informatyczne zapewniają jego właściwą obsługę. Awaryjny plan utrzymania płynności Rada nadzorcza i zarząd banku powinny zapewnić opracowanie odpowiedniego do charakterystyki działalności banku planu awaryjnego na wypadek kryzysu płynności. Plan awaryjny utrzymania płynności powinien być ustanowiony na wypadek, gdyby rozwiązania standardowe stosowane w zarządzaniu płynnością okazały się nieskuteczne. Opracowany przez bank plan awaryjny powinien obejmować w szczególności następujące elementy: 33 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − określenie symptomów sytuacji kryzysowej, która wskazuje na konieczność uruchomienia planu awaryjnego utrzymania płynności. Uruchomienie planu może zależeć np. od przekroczenia ustalonych przez bank wartości wskaźników, − określenie osób odpowiedzialnych za realizację planu oraz zasad koordynacji działań podczas ewentualnego kryzysu płynności, − identyfikację rezerwowych źródeł finansowania, − kluczowe działania w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej, w tym odpowiedzialność inwestora strategicznego banku, zasady przeprowadzania niezbędnych zmian struktury bilansu, rezerwowe źródła finansowania, − scenariusze rozwoju wydarzeń sytuacji kryzysowych, w tym przynajmniej kryzysu płynności wewnątrz banku oraz kryzysu płynności w systemie bankowym, − szczegółowe zestawienie oszacowanego wypływu środków i pozyskania środków w rozbiciu na poszczególne pozycje aktywów i pasywów oraz na terminy wraz z założeniami, na podstawie których określane są te wielkości, − sposób utrzymywania współpracy z klientami, − zasady utrzymywania kontaktów ze środkami masowego przekazu i opinią publiczną, obejmujące np. komunikaty prasowe. Symptomy wskazujące na pogorszenie się płynności, na których może bazować mechanizm uruchamiania planu awaryjnego, mogą obejmować: − znaczące pogorszenie się jakości aktywów, − nadmierną koncentrację źródeł finansowania, − obniżenie się marży oraz osiąganych wyników finansowych, − gwałtowny wzrost aktywów finansowanych niestabilnymi środkami z rynku międzybankowego, − pogorszenie się przepływów pieniężnych, jako oznaka pogłębienia się niedopasowania terminów płatności aktywów i pasywów w okresie bieżącym, − obniżenie się ratingu banku, − utrzymujący się spadek notowań akcji banku na giełdzie, − ograniczenie dostępnych dla banku linii kredytowych, − zaostrzenie warunków na jakich dostępne są środki z rynku międzybankowego, − znaczne ograniczenie dostępności środków o dłuższych terminach płatności z rynku międzybankowego, − wzrastający trend wycofywania depozytów. Plan awaryjny utrzymania płynności powinien zawierać procedury określające rozwiązania organizacyjne, w tym zakres odpowiedzialności i koordynację działań w razie sytuacji kryzysowej. Procedury te powinny określać: − pracowników odpowiedzialnych za koordynację działań związanych z wdrażaniem planu awaryjnego, 34 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − pracowników (zarówno członków kierownictwa banku jak i pracowników operacyjnych), którzy będą zaangażowani w realizację planu awaryjnego w wypadku kryzysu płynności oraz zasady współpracy i przekazywania informacji między nimi, − obowiązki poszczególnych pracowników uczestniczących w realizacji planu awaryjnego (obejmujące m.in. ocenianie i pomiar niedoboru płynności, wykonywanie czynności określonych w planie awaryjnym, mających na celu pozyskanie środków), − sposób raportowania do kierownictwa banku poziomu niedoboru płynności i przebiegu realizacji planu awaryjnego, w celu podejmowania niezbędnych decyzji. Pracownicy wskazani w planie awaryjnym jako odpowiedzialni za wykonywanie poszczególnych zadań powinni znać treść tych zadań oraz zakres swojej odpowiedzialności. Koordynacja działań w sytuacji kryzysowej powinna również uwzględniać przepływy środków pieniężnych w ramach holdingu, do którego należy bank. Plan awaryjny utrzymania płynności powinien realistycznie określać rezerwowe źródła finansowania banku w sytuacji kryzysu płynności. Takie źródła mogą obejmować między innymi linie kredytowe w innych podmiotach. Bank powinien ocenić w jakim stopniu będzie możliwe wykorzystanie tych linii kredytowych. W sytuacji braku płynności na rynku mogą pojawić się trudności w egzekwowaniu nawet tych umów, które są bezwarunkowym zobowiązaniem do udzielenia pożyczki. Bank powinien posiadać dokumenty świadczące o przyznanych liniach kredytowych, które są uwzględnione w awaryjnym planie płynności. Inspektorzy dokonując przeglądu rezerwowych źródeł finansowania określonych przez bank powinni m.in. ocenić na ile prawdopodobne wydaje się możliwość wykorzystania tych źródeł podczas kryzysu, w tym także upewnić się, że umowy o finansowanie od innych podmiotów nie zawierają klauzuli dającej kredytodawcy możliwość odmowy zezwolenia na wykorzystanie otwartych linii kredytowych. Kolejnym istotnym składnikiem planu awaryjnego utrzymania płynności jest strategia zmian struktury aktywów i pasywów w momencie pojawienia się kryzysu. Procedury powinny określać jakie działania związane ze zmianą struktury bilansu zamierza podjąć bank, w tym możliwe działania w kierunku sprzedaży aktywów, a także ewentualne działania zmierzające do zatrzymania środków finansowania, w tym zmiany oprocentowania depozytów. Założenia dotyczące przyszłej struktury aktywów banku powinny określić możliwość zbycia aktywów celem zwiększenia wpływów gotówkowych, a także przewidywany zakres odnawiania zapadalnych aktywów oraz tempo uzyskania nowych środków finansowania. Założenia przyjęte w planie awaryjnym powinny określać: − w jakim czasie bank może upłynnić aktywa, tak żeby nie miało to istotnie negatywnego wpływu na ich wartość, − w jakim czasie bank może uzyskać środki z nowych źródeł finansowania. Zasady zmiany struktury bilansu powinny określać działania w zakresie zmniejszania posiadanego zasobu aktywów płynnych oraz odsprzedaży aktywów niepłynnych (np. kredytów), w taki sposób aby działania te przebiegały w sposób uporządkowany, nie budzący obaw na rynku, iż zagrożona jest zdolność banku do pozyskiwania środków. Awaryjny plan utrzymania płynności powinien brać pod uwagę przynajmniej dwa scenariusze kryzysu płynności (kryzys płynności wewnątrz banku, kryzys płynności systemu bankowego). Plan powinien określać osobno konieczne zmiany struktury bilansu przy założeniu wystąpienia różnych scenariuszy kryzysowych określonych przez bank. Scenariusze mogą również zakładać różną skalę kryzysu płynności np. scenariusz najbardziej prawdopodobny, 35 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu najbardziej negatywny. Niezależnie od przyjętych scenariuszy plan awaryjny powinien określać działania banku i niezbędne czynności operacyjne uwzględniając różne horyzonty czasowe kryzysu płynności (jeden dzień, jeden tydzień, 1 miesiąc, 6 miesięcy). Plan awaryjny banków zaangażowanych znacznie w finansowanie rynku nieruchomości powinien uwzględniać scenariusz wystąpienia negatywnych zdarzeń wpływających na ryzyko portfela kredytów na finansowanie nieruchomości (istotne pogorszenie się jakości portfela, gwałtowna zmiana cen nieruchomości na rynku, nagłe ograniczenie lub utrata źródeł finansowania kredytów hipotecznych). Plan awaryjny utrzymania płynności powinien zawierać szczegółowy harmonogram wypływu i pozyskania środków pieniężnych w odniesieniu do przyjętych scenariuszy kryzysu płynności. Analizę wielkości wypływu środków pieniężnych oraz wielkości środków możliwych do pozyskania należy przeprowadzić w podziale na przedziały czasowe i w podziale na produkty. Oszacowane wpływy powinny obejmować m.in. prawdopodobną kwotę środków, które można uzyskać z alternatywnych źródeł finansowania lub z odsprzedaży aktywów. Wielkość możliwych do pozyskania środków powinna być uzasadniona analizami i udokumentowana. Rozmieszczenie poszczególnych produktów do przedziałów czasowych powinno być realistyczne. Bank powinien przygotowywać szczegółowy harmonogram tzn. w rozbiciu na poszczególne pozycje bilansowe i pozabilansowe / produkty. Dane zawarte w zestawieniach przygotowywanych dla potrzeb planu awaryjnego powinny być uzgodnione z planem finansowym banku dla danego okresu. Inspektorzy powinni ocenić czy częstotliwość sporządzania uaktualnionego zestawienia wypływu i pozyskania środków w rozbiciu na poszczególne pozycje bilansu i terminy jest wystarczająca biorąc pod uwagę zmiany bilansu banku i uwarunkowania rynkowe. Istotnym składnikiem planu awaryjnego utrzymania płynności, są zasady komunikowania się z mediami. Zasady komunikowania się ze środkami masowego przekazu powinny określać odpowiedzialność za przygotowywanie i zatwierdzanie komunikatów oraz innych informacji przekazywanych na zewnątrz. Rozważnie prowadzone kontakty ze środkami masowego przekazu i opinią publiczną mogą pozwolić bankowi uniknąć rozpowszechnienia się negatywnych pogłosek, które mogłyby wywołać paniczną reakcję wśród deponentów i inwestorów. Komunikaty przekazywane na zewnątrz powinny doprowadzić do zmniejszenia niepewności uczestników rynku co do sytuacji banku oraz pokazać, iż kierownictwo banku podejmuje właściwe kroki aby rozwiązać problemy płynnościowe. Wzorcowe komunikaty dot. sytuacji płynności, które w sytuacji awaryjnej mogłyby być łatwo dostosowane, powinny stanowić część planu awaryjnego. Plan awaryjny utrzymania płynności powinien ustalić również sposób informowania o sytuacji awaryjnej nadzoru bankowego, ewentualnie analityków rynku finansowego, klientów, biegłych rewidentów oraz przydzielić obowiązki w tym zakresie. Kształtowanie przez bank właściwych relacji z klientami - zarówno kredytobiorcami jak i deponentami/ pożyczkodawcami, przyczynia się do zwiększenia przewidywalności ich zachowań zarówno w sytuacji normalnego funkcjonowania, jak i w momencie powstania sytuacji kryzysowej. Rozwinięcie ścisłej współpracy z niektórymi podmiotami może stanowić zabezpieczenie w sytuacji kryzysu płynności, tym samym stanowiąc część składową planu awaryjnego płynności. Częstotliwość kontaktów z takimi klientami oraz zasady korzystania z udostępnionych przez nich środków stanowią ewentualne wskazówki co do warunków współpracy. 36 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Awaryjny plan utrzymania płynności powinien podlegać regularnej weryfikacji, również w zakresie przyjętych w nim założeń. Weryfikacja w zakresie danych bilansowych stanowiących podstawę oszacowań wypływów i wpływów środków powinna być częstsza niż w zakresie założeń (np. dane liczbowe - raz w miesiącu, założenia – raz na rok). Oszacowane w ramach planu awaryjnego wypływy i wpływy środków pieniężnych powinny być aktualizowane równolegle do sporządzania planów przepływów pieniężnych Inspektorzy powinni ustalić czy plan zawiera wszystkie składniki opisane wyżej oraz czy jest dostosowany do charakterystyki działalności banku. Inspektorzy powinni również ocenić czy ewentualne stwierdzone braki mogą istotnie utrudniać lub uniemożliwiać jego wdrożenie w sytuacji kryzysowej. 2.4. Przepisy prawa i regulacje ostrożnościowe Przepisy prawa i regulacje ostrożnościowe określają wymagania jakościowe i ilościowe dotyczące zarządzania płynnością przez banki. Ustawa Prawo bankowe w art. 8 stwierdza, iż bank jest obowiązany do utrzymywania płynności płatniczej dostosowanej do rozmiarów i rodzaju działalności, w sposób zapewniający wykonanie wszystkich zobowiązań pieniężnych zgodnie z terminami ich płatności. Zapisy Uchwały nr 9/2007 KNB z dnia 13 marca 2007r. w sprawie ustalenia wiążących banki norm płynności określają nadzorcze miary płynności krótkoterminowej i długoterminowej (opisane w części podręcznika dot. poziomu ryzyka płynności) oraz zalecenia dotyczące zarządzania płynnością. Uchwała wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2008r., przy czym do dnia 29 czerwca 2008r. banki i oddziały instytucji kredytowych nie są zobowiązane do przestrzegania limitów. Zapisy Rekomendacji P KNB określają szczegółowe zalecenia jakościowe dotyczące zarządzania ryzykiem płynności przez bank. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić podczas badań czy bank przestrzega w swojej działalności postanowień przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych, w zakresie płynności. 2.5. Struktura organizacyjna zarządzania płynnością i podział zadań Procedury banku powinny określać podział obowiązków odnośnie decyzji dotyczących zarządzania płynnością w ramach obowiązującej struktury organizacyjnej oraz precyzować tryb współpracy komórek organizacyjnych banku. Struktura organizacyjna banku powinna zapewniać efektywne zarządzanie ryzykiem płynności. Funkcjonujący w banku sposób zarządzania ryzykiem powinien zapewniać niezależność jednostek zawierających transakcje, rozliczających je i monitorujących ryzyko. Analizując strukturę organizacyjną banku, inspektorzy nadzoru powinni upewnić się, że istnieje właściwe rozdzielenie obowiązków i zależności służbowych - zwłaszcza pomiędzy zespołem dealerskim (ang. front office) a komórką zaplecza (ang. back office) oraz komórką kontroli ryzyka. Pracownicy banku zaangażowani w proces zarządzania ryzykiem płynności powinni posiadać odpowiednie doświadczenie lub zostać odpowiednio przeszkoleni w zakresie zarządzania ryzykiem płynności. Kwalifikacje pracowników powinny odpowiadać wymaganiom na stanowiskach związanych z zarządzaniem ryzykiem płynności. Pracownicy związani z zarządzaniem ryzykiem płynności powinni mieć jasno określone i aktualizowane obowiązki i zakresy odpowiedzialności. 37 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Polityka kadrowa banku powinna zapewniać ciągłość obsady kluczowych stanowisk związanych z zarządzaniem ryzykiem płynności. Bank powinien opracować i realizować program szkoleń dla pracowników zajmujących się zarządzaniem ryzykiem płynności. 2.6. Proces identyfikacji, pomiaru i monitorowania ryzyka Zgodnie z zapisami Uchwały nr 9 KNB z dnia 13 marca 2007 r. bank powinien zarządzać zarówno płynnością bieżącą i krótkoterminową, jak również płynnością średnio i długoterminową. Zarządzanie płynnością długoterminową powinno w szczególności obejmować analizę struktury terminowej bilansu, w tym niedopasowanie terminów płatności, a także analizę możliwości pozyskania w przyszłości wystarczających źródeł finansowania oraz kosztu pozyskania środków w kontekście wpływu na rentowność prowadzonej przez bank działalności. Procesy zarządzania ryzykiem płynności przedstawione poniżej obejmują identyfikację, pomiar i monitorowanie ryzyka, a także wsparcie przez system informatyczny banku. Ograniczanie oraz kontrola ryzyka zostały opisane w kolejnej części niniejszego rozdziału podręcznika. Procesy zarządzania ryzykiem opisane poniżej dotyczą zarówno płynności na bazie solo jak i skonsolidowanej. Inspektorzy nadzoru oceniając funkcjonujące w banku procesy związane z zarządzaniem ryzykiem powinni stosować zasadę proporcjonalności. W przypadku mniejszych banków o mniej złożonej działalności również systemy identyfikacji, pomiaru, monitorowania i kontroli ryzyka mogą być mniej zaawansowane. Niemniej system zarządzania ryzykiem każdego banku powinien pozwalać na całościową ocenę ryzyka związanego z charakterystyką działalności. Banki powinny identyfikować wszystkie pozycje aktywów, pasywów i pozabilansowe wpływające na ryzyko płynności. Dokonując pomiaru ryzyka płynności bank powinien rzetelnie oszacowywać wielkość wpływu operacji pozabilansowych na przepływy pieniężne i ryzyko płynności. W bankach znacznie zaangażowanych w finansowanie rynku nieruchomości należy ocenić czy proces zarządzania ryzykiem, biorąc pod uwagę rozwój portfela długoterminowych kredytów na nieruchomości, jest dostosowany do złożoności operacji i poziomu ryzyka podejmowanego przez bank, w tym czy bank zapewnił zdywersyfikowane długoterminowe źródła finansowania kredytów na nieruchomości. 2.7. Płynność w walutach obcych Bank powinien dokonywać identyfikacji, pomiaru, monitorowania i kontroli ryzyka płynności w odniesieniu do walut obcych. Bank powinien zarządzać płynnością w każdej walucie obcej, która ma znaczący udział w operacjach banku, w tym również w tych walutach obcych, które nie są wymienialne. Bank powinien osobno analizować niedopasowanie terminów płatności, zarówno dla normalnej sytuacji rynkowej jak i dla warunków skrajnych, w walutach obcych w których prowadzi znaczącą działalność. Bank powinien oszacowywać i monitorować ryzyko zwiększenia się wielkości niedopasowania wpływów i wypływów środków w poszczególnych przedziałach terminów płatności na skutek zmian kursów walutowych. Bank powinien 38 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu zarządzać zapotrzebowaniem na środki finansowe w walutach obcych, w taki sposób aby zapobiec nadmiernej zależności od transakcji swapów walutowych. Nadmierne uzależnienie od tego typu transakcji może prowadzić do ograniczenia lub utraty źródeł płynności w walutach obcych w sytuacji zakłóceń rynku. Dlatego istotne jest ustanowienie przez bank limitów w celu kontroli wielkości środków w walutach obcych pozyskiwanych za pomocą transakcji swapów walutowych. Zarządzanie płynnością w walutach obcych oraz ocena poziomu ryzyka płynności związanego z poszczególnymi walutami obcymi powinna brać m.in. pod uwagę następujące zagadnienia: − warunki panujące na rynku walutowym, w tym płynność rynku walutowego, − możliwość dostępu do środków pieniężnych w walutach obcych, w tym swapów walutowych, z rynku międzybankowego, − wpływ na płynność zakłóceń rynku walutowego, które mogą uniemożliwić zawarcie transakcji zamiany w celu dopasowania nadmiaru aktywów występującego w jednej walucie oraz niedoboru aktywów występującego w drugiej walucie, − dostępność rezerwowych źródeł finansowania w walutach obcych w sytuacji zakłóceń w dostępie do źródeł zwykle wykorzystywanych, − stabilność depozytów w obcych walutach w sytuacjach kryzysowych, − zdolność kredytobiorców do spłaty należności w walutach obcych w sytuacji wystąpienia warunków skrajnych. Niezależnie od zestawień płynności dla poszczególnych walut bank powinien przede wszystkim posiadać wiedzę nt. swojej całościowej pozycji płynności. W tym celu bank powinien konsolidować wszystkie dane dotyczące płynności dla poszczególnych walut poprzez przeliczenie walut obcych na złote według kursu obowiązującego na dzień sporządzania raportu. 2.8. Wybrane metody pomiaru ryzyka płynności Zestawienie terminów zapadalności/ wymagalności aktywów, pasywów i pozycji pozabilansowych Jedną z metod używanych do pomiaru ryzyka płynności i wykorzystywanych podczas podejmowania decyzji dotyczących zarządzania tym ryzykiem jest zestawienie niedopasowania terminów płatności aktywów, pasywów i pozycji pozabilansowych, inaczej luka płynności. Aktywa i pasywa są grupowane wg podobnej charakterystyki oraz rozdzielane do przedziałów czasowych, wg wartości bilansowej i terminów zapadalności/wymagalności. Wynikiem różnicy sumy aktywów zapadających i sumy pasywów wymagalnych w danym przedziale czasowym jest luka. Luka skumulowana dla danego przedziału czasowego jest sumą luk od pierwszego przedziału do danego przedziału włącznie. Jeśli dla danego przedziału czasowego występuje dodatnia luka skumulowana, to jest to interpretowane jako nadwyżka środków pieniężnych w danym przedziale, która może być zainwestowana. Ujemna luka skumulowana oznacza przewagę pasywów skumulowanych nad aktywami skumulowanymi czyli niedobór płynności. 39 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Konstrukcja luki płynności może się różnić między bankami, ale ogólnie jest przyjęte, że przedziały czasowe dla płynności bieżącej i krótkoterminowej są krótsze (1, 5, 7, 10 dni, 1 miesiąc), a dla płynności średnio i długoterminowej są dłuższe (3, 6, 12 miesięcy, 2, 5 lat). Krótkookresowa płynność wymaga bardziej szczegółowej analizy niż płynność długookresowa. Krótsze przedziały czasowe dla płynności krótkookresowej pozwalają na bardziej dokładne przewidywania zapotrzebowania na płynność, względnie nadwyżek płynności, które nastąpią wkrótce. Luka płynności jest instrumentem pomocnym w zarządzaniu płynnością jedynie wtedy, gdy zostaną spełnione następujące warunki: − prawidłowo zostaną sformułowane założenia o przypisaniu poszczególnych pozycji bilansowych i pozabilansowych do przyjętych przedziałów czasowych, − będzie ujmować cały bilans i wszystkie operacje pozabilansowe (zarówno zobowiązania udzielone i otrzymane, jak i transakcje pozabilansowe), − raport luki powinien być dostępny tego samego dnia, którego dotyczy, względnie następnego dnia (w przeciwnym razie luka jest raportem historycznym, nie pozwalającym na podejmowanie decyzji dotyczących zarządzania płynnością krótkookresową). Brak spełnienia w/w warunków może spowodować zniekształcenie obrazu płynności banku, co może skutkować podjęciem błędnych decyzji w zarządzaniu płynnością. Zestawienie luki powinno być sporządzane dla poszczególnych walut oddzielnie. Niektóre banki ujmują w zestawieniu luki dynamikę bilansu, czyli przewidują jak zmieni się bilans w przyszłości. Takie podejście bardziej trafnie opisuje wielkość niedopasowań w dłuższych okresach czasu. Aczkolwiek trzeba pamiętać, że założenia mogą być nierealistyczne lub odstępstwa od zakładanego planu okażą się na tyle duże, że otrzymane wyniki będą błędne. Dlatego większość banków umieszcza w luce tylko te instrumenty, które obecnie są w bilansie i operacjach pozabilansowych. Dobrym rozwiązaniem dla analizy płynności jest sporządzanie oddzielnych zestawień luki dla sytuacji normalnych warunków funkcjonowania banku i dla sytuacji zakłóceń rynkowych, bądź też sytuacji w której następuje pogorszenie postrzegania banku przez uczestników rynku. Drugi z tych scenariuszy przedstawiałby analizę płynności w sytuacji niekorzystnej dla banku i zawierałby awaryjne źródła płynności i ich wykorzystanie. Podstawowe znaczenie dla jakości analizy zestawienia luki płynności mają założenia dotyczące przyporządkowania poszczególnych pozycji bilansowych i pozabilansowych do odpowiednich przedziałów czasowych. Ważne jest aby luka w jak największym stopniu brała pod uwagę urealnione a nie kontraktowe terminy płatności. Urealnianie jest próbą przypisania faktycznych dat przepływów pieniężnych związanych z aktywami, pasywami i pozycjami pozabilansowymi. Urealnianie poszczególnych pozycji może opierać się - w zależności od analiz prowadzonych przez bank – m.in. na obserwowanej w przeszłości odnawialności, zrywalności depozytów, przedterminowych spłatach kredytów, a także przyszłych prognozach kształtowania się pozycji aktywów, pasywów i pozabilansowych. Im mniejszy jest stopień urealnienia terminów zapadalności/ wymagalności, tym niższa jakość wyników otrzymywanych w luce płynności. Ocena negatywnych, bądź pozytywnych tendencji w ryzyku płynności na podstawie luki opartej o terminy kontraktowe lub błędne założenia co do urealniania terminów może nie odpowiadać rzeczywistej sytuacji ryzyka płynności. Szczególnie trudne jest przypisanie do odpowiednich przedziałów czasowych tych składników aktywów i pasywów, które nie mają określonych terminów 40 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu zapadalności/wymagalności. Dotyczy to w szczególności depozytów bez określonego terminu wymagalności np. depozyty a`vista. Banki przyjmują różne założenia w odniesieniu do takich depozytów. Przyjęcie założeń powinno być uzasadnione badaniami w zakresie zachowań klientów banku na przestrzeni długiego okresu. Pozwoli to lepiej zrozumieć czynniki, które wpływają na ich zachowanie. Część banków umieszcza wszystkie środki zgromadzone na takich rachunkach w przedziale a vista, zakładając że są wymagalne natychmiast. Inne banki wychodząc z założenia, że depozyty te nie są wycofywane w całości w najbliższym czasie, na podstawie analiz stabilności bazy depozytowej rozkładają je nie tylko w najbliższych, ale także dalszych przedziałach czasowych. Przypisanie zobowiązań pozabilansowych do poszczególnych przedziałów czasowych w luce płynności może także powodować pewne trudności. Zobowiązania pozabilansowe mogące powodować wypływ środków powinny być poddane analizie pod kątem stopnia w jakim są realizowanie. Te oszacowania pomogą w rozmieszczeniu zobowiązań pozabilansowych w zestawieniu niedopasowania aktywów i pasywów. Inspektorzy nadzoru powinni zweryfikować przyjęte przez bank zasady rozmieszczania aktywów, pasywów i pozycji pozabilansowych w zestawieniu terminów płatności. Sprawdzając rozmieszczenie tych pozycji inspektorzy powinni zwrócić szczególną uwagę na następujące zagadnienia: − czy wnioski z analiz służące urealnianiu terminów płatności są uzasadnione (m.in. odnawialność, zrywalność, przedterminowe spłaty), − czy założenia dot. rozmieszczenia depozytów a vista i bieżących są uzasadnione, − czy kredyty zagrożone / zagrożone utratą wartości, w części która jest zagrożona, zostały przesunięte do dalszych przedziałów czasowych i jakie jest uzasadnienie dla wielkości w jakiej są wykazywane, − czy odsetki są wykazywane analogicznie po stronie aktywnej i pasywnej. Prognozowanie przepływów pieniężnych W ramach pomiaru ryzyka płynności banki powinny stosować prognozy wpływów i wypływów środków pieniężnych w celu ustalenia stopnia oddziaływania przepływów na pozycję płynności w poszczególnych przedziałach czasowych. Prognozy powinny mieć charakter dynamiczny i uwzględniać realne przepływy gotówkowe biorąc pod uwagę faktyczne terminy pozostałe do realizacji płatności i uwzględniając realne wartości pozycji bilansowych i pozabilansowych. Dokonując prognoz przepływów pieniężnych banki powinny uwzględniać: − bieżący poziom płynności, − przewidywane zapotrzebowanie na środki płynne, − koszt pozyskiwania środków pieniężnych, − dynamikę poszczególnych pozycji aktywów i pasywów (zakładana w planie strategicznym struktura terminów płatności przyszłych pozycji), 41 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − stabilność źródeł finansowania, w tym bazy depozytowej (m.in. poziom osadu, poziom depozytów terminowych zrywanych, średni poziom odnawianych depozytów, dane nt. terminów wypowiadania depozytów o nie określonych terminach płatności), − założenia co do wpływu na przepływy warunkowych pozycji pozabilansowych i transakcji pozabilansowych (m.in. przewidywany stopień wykorzystania środków w ramach istniejących zobowiązań kredytowych) − oczekiwaną wartość wniosków kredytowych rozpatrzonych pozytywnie, − przedterminowe spłaty należności, − jakość ekspozycji kredytowych, − zmiany zachowania klientów m.in. na skutek zmian sytuacji gospodarczej, − prognozy rynkowe i ogólnogospodarcze. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić w jaki sposób bank szacuje wartość przyszłych przepływów i ocenić czy sposób ten jest uzasadniony. W tym celu należy przeanalizować i ocenić analizy, na podstawie których przyjęto założenia do sporządzania prognoz przepływów pieniężnych. Pomiar koncentracji i stabilności bazy depozytowej W ramach pomiaru ryzyka płynności banki powinny oceniać koncentrację oraz stabilność bazy depozytowej. Wyniki tych analiz stanowią podstawę do oceny wielkości środków mogących stanowić trwałe źródła finansowania. Metody oceny stabilności bazy depozytowej powinny uwzględniać identyfikację czynników powodujących wzrost chwiejności depozytów. Banki powinny wykorzystywać analizy wrażliwości lub scenariuszowe, uwzględniając najbardziej negatywne sytuacje, dla oceny wpływu różnych warunków rynkowych na stan pasywów. Prowadząc analizy stabilności banki powinny brać pod uwagę wpływ konkurencji, zmiany zachowania klientów, sytuację gospodarczą oraz sytuację na rynkach finansowych. Metody szacowania stabilności bazy depozytowej wykorzystywane przez banki mogą obejmować m.in. metody oparte na analizie historycznej kształtowania się bazy depozytowej, np. ocena stabilności bazy depozytowej w oparciu o miarę wariancji stanu depozytów lub najwyższych spadków stanu bazy depozytowej. Bank powinien dążyć do dywersyfikacji źródeł finansowania w celu zabezpieczenia przed zakłóceniami płynności w sytuacji, gdy pojedynczy deponent lub grupa deponentów, od których bank jest silnie uzależniony, wycofa swoje wkłady. W celu monitorowania koncentracji źródeł finansowania bank powinien dokonywać pomiaru koncentracji środków finansowania, w tym bazy depozytowej. Prowadzone przez banki analizy koncentracji bazy depozytowej, powinny uwzględniać m.in. uzależnienie banku od: − pojedynczego deponenta bądź grupy powiązanych ze sobą deponentów, 42 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu − pojedynczej branży bądź grupy powiązanych ze sobą branż, − grupy pracowników zatrudnionych przez jednego pracodawcę, − grupy deponentów z jednego obszaru geograficznego. Inspektorzy powinni ocenić przyjęte przez bank kryteria stabilności depozytów i przyjęte założenia badania stabilności bazy depozytowej. Inspektorzy powinni ustalić czy przyjęte przez bank zasady pomiaru koncentracji obejmują uzależnienia od poszczególnych podmiotów, podmiotów powiązanych, segmentów rynku. Należy ocenić czy bank odpowiednio zabezpiecza się na wypadek sytuacji, w której konieczne będzie zastąpienie utraconych źródeł finansowania pochodzących z koncentracji. Analizy zrywalności i odnawialności depozytów Ważnym czynnikiem branym pod uwagę przy badaniu stabilności bazy depozytowej jest poziom zrywalności oraz odnawialności depozytów jaki występuje w banku. Urealnianie terminów wymagalności depozytów wykorzystywane w metodach pomiaru ryzyka płynności powinno uwzględniać analizę odnawialności i zrywalności depozytów. Bank powinien gromadzić dane na temat zrywalności depozytów w celu przewidywania skali tego zjawiska w przyszłości po uwzględnieniu możliwych scenariuszy zdarzeń rynkowych. Gromadzone przez bank informacje nt. historycznego poziomu odnawialności depozytów powinny być jednym z czynników poprawiających jakość prognoz zachowania się bazy depozytowej banku w przyszłości. 2.9. Wsparcie przez system informatyczny System informatyczny banku powinien posiadać taką funkcjonalność, aby umożliwić analizowanie danych o wystarczającym stopniu szczegółowości i w odpowiednim układzie w celu pomiaru ryzyka płynności. Np. dane potrzebne do urealniania terminów wymagalności depozytów powinny dostarczać informacji jaki procent depozytów i na ile dni przed terminem jest zrywany, jak również jaka część depozytów terminowych w poszczególnych kategoriach ulega odnowieniu. Ze względu na szczególny charakter ryzyka płynności system informatyczny powinien pozwalać na codzienny pomiar poziomu płynności bieżącej, monitorowanie i sprawozdawanie poziomu płynności. System informatyczny powinien umożliwiać dostarczenie informacji w czasie dostosowanym do potrzeb zarządczych, w tym pomiaru i sprawozdawania ryzyka płynności. Opóźnienie w dostarczaniu danych powoduje, iż ich użyteczność dla zarządzania ryzykiem staje się niska. System nie powinien dostarczać danych z opóźnieniem większym niż jeden, dwa dni, pod warunkiem, że nie ma to większego znaczenia dla ryzyka utraty płynności. Inspektorzy nadzoru powinni sprawdzić czy system informatyczny zapewnia, że centralnie zbierane są dane ze wszystkich jednostek banku, jak również czy organizacja systemów informatycznych zapewnia dostarczanie bieżących aktualnych i rzetelnych danych dla potrzeb pomiaru i podejmowania decyzji odnośnie zarządzania ryzykiem. 2.10. Specyficzne zagadnienia dotyczące płynności banków hipotecznych W przypadku przeprowadzania czynności kontrolnych w bankach hipotecznych, dokonując oceny procesu zarządzania płynnością należy uwzględnić prawidłowość prowadzenia 43 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu rachunku zabezpieczenia listów zastawnych i jego projekcji, poprawność sposobu wyliczania limitów ostrożnościowych oraz prawidłowość procesu emisji listów zastawnych. Zgodnie z art. 25 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych banki są zobowiązane do prowadzenia rachunku zabezpieczenia listów zastawnych. Zalecenia co do sposobu prowadzenia rachunku zabezpieczenia listów zastawnych zawarte są w Rekomendacji K KNB dotyczącej zasad prowadzenia przez banki hipoteczne rachunku zabezpieczenia listów zastawnych i jego projekcji. Prowadzenie rachunku zabezpieczenia listów zastawnych ma na celu monitorowanie stanu zabezpieczenia listów zastawnych jako podstawy finansowania działalności banków hipotecznych. Banki hipoteczne z założenia udzielają kredytów długoterminowych i finansują je poprzez emisje listów zastawnych. Rachunek zabezpieczenia listów zastawnych jest dla banków hipotecznych mechanizmem mającym na celu identyfikowanie z wyprzedzeniem pojawiających się zagrożeń, w tym także dotyczące ryzyka płynności. Inspektorzy oceniając prawidłowość prowadzenia rachunku zabezpieczeń powinni ocenić przestrzeganie zaleceń określonych w Rekomendacji K. W szczególności powinni ocenić czy rachunek zabezpieczenia umożliwia monitorowanie bieżącego stanu zabezpieczenia listów zastawnych znajdujących się w obrocie oraz kształtowania się tej sytuacji w przyszłości, w tym czy rachunek identyfikuje możliwe wystąpienie niedoboru zabezpieczenia listów zastawnych w przyszłości, jak również czy rachunek wspomaga planowanie kolejnych emisji listów zastawnych. Inspektorzy nadzoru powinni ocenić poprawność sposobu wyliczania i przestrzeganie przez bank limitów ostrożnościowych określonych w art. 18 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Zapisy ustawy nakładają w szczególności następujące wymagania: − łączna kwota nominalnych wartości znajdujących się w obrocie hipotecznych listów zastawnych nie może przekraczać sumy nominalnych kwot wierzytelności banku zabezpieczonych hipoteką stanowiących podstawę emisji hipotecznych listów zastawnych, − dochód banku hipotecznego z tytułu odsetek od wierzytelności zabezpieczonych hipoteką nie może być niższy od sumy zobowiązań banku z tytułu odsetek od znajdujących się w obrocie hipotecznych listów zastawnych. Inspektorzy nadzoru powinni również ocenić prawidłowość procesu emisji listów zastawnych. W szczególności należy ustalić czy przy emisji zostały spełnione wymagania określone w ustawie o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Art. 3 ustawy określa jakie wierzytelności mogą być podstawą emisji listów zastawnych, a art. 6 ustawy określa składniki hipotecznego listu zastawnego. Inspektorzy nadzoru oceniając ryzyko płynności w banku hipotecznym powinni szczególną uwagę zwrócić na kwestię płynności długoterminowej. 2.11. Adekwatność nadzoru sprawowanego przez Radę Nadzorczą, Zarząd oraz wyspecjalizowane komitety Efektywny nadzór ze strony kierownictwa banku jest kluczowym składnikiem procesu zarządzania ryzykiem płynności banku. Rada nadzorcza sprawuje nadzór nad realizacją strategii i polityki płynności banku. W związku z tym rada nadzorcza powinna otrzymywać okresową syntetyczną informację na temat poziomu ryzyka płynności na jakie narażony jest bank. 44 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Zarząd banku powinien zorganizować skuteczny proces zarządzania ryzykiem płynności oraz nadzór nad efektywnością tego procesu. Zarząd banku jest odpowiedzialny za sformalizowanie tego procesu oraz zaawansowanie procesu odpowiednie do złożoności działalności banku. Zarząd banku powinien zapewnić, aby zostały opracowane pisemne zasady polityki i procedury zarządzania ryzykiem płynności. Zarząd powinien także dokonać podziału kluczowych zadań w procesie zarządzania płynnością, w taki sposób aby uniknąć konfliktu interesów. Zarząd banku odpowiada również za utrzymanie ryzyka płynności na poziomie nie przekraczającym poziomu akceptowalnego przez radę nadzorczą. Odpowiedzialność za zarządzanie ryzykiem płynności zazwyczaj jest delegowana przez zarząd banku do wyspecjalizowanego komitetu banku, najczęściej komitetu ALCO. Aby zapewnić efektywne funkcjonowanie komitetu w jego skład powinni wejść przedstawiciele wyższego kierownictwa, w tym zarządu banku, departamentu przeprowadzającego operacje na rynku finansowym, departamentu zarządzania ryzykiem i innych departamentów istotnie wpływających na płynność banku. Działania komitetu, łącznie z wdrażaniem zasad polityki dotyczących ryzyka płynności powinien omawiać i zatwierdzać zarząd banku. Do obowiązków komitetu w zakresie ryzyka płynności powinno należeć: − opracowanie strategii w odniesieniu do płynności banku, − ustanowienie i wprowadzenie limitów, jak również akceptowanie zmian poziomu limitów, − zapewnienie przygotowania i wprowadzenia procedur zarządzania ryzykiem płynności, − kontrolowanie przestrzegania procedur i zasad polityki banku, a także przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych, − identyfikacja i wnioskowanie o zmiany w procedurach i w strategii banku, − monitorowanie i analiza poziomu ryzyka płynności występującego w banku, w tym: y analiza niedopasowania pozabilansowych, y analiza prognoz przepływów pieniężnych, y analiza wielkości aktywów płynnych, y analiza koncentracji źródeł finansowania, y analiza płynności w walutach obcych, terminów płatności pozycji bilansowych i − analizowanie przepływów pieniężnych w ramach podmiotów należących do holdingu, do którego należy bank, − analizowanie wpływu obecnej i przyszłej sytuacji na rynku międzybankowym i sytuacji ogólnogospodarczej na ryzyko płynności, − analizowanie możliwości pozyskania dodatkowych środków pieniężnych potrzebnych do finansowania działalności banku, − sporządzanie informacji na temat ryzyka płynności dla zarządu i rady nadzorczej, − zapewnienie opracowania planu awaryjnego utrzymania płynności. 45 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 2.12. System kontroli wewnętrznej System kontroli wewnętrznej w banku składa się z zasad, procedur, limitów, czynności i wszelkich mechanizmów stosowanych na wszystkich szczeblach działania banku w celu ograniczania ryzyka. System kontroli wewnętrznej obejmuje także działanie audytu wewnętrznego. Skuteczny system kontroli wewnętrznej powinien identyfikować i oceniać istotne czynniki zewnętrzne i wewnętrzne, które mogą niekorzystnie wpłynąć na ryzyko płynności. Proces ten powinien działać na wszystkich szczeblach w banku. Ryzyko zidentyfikowane w rezultacie tego procesu musi być następnie przedmiotem działania wewnętrznych mechanizmów kontrolnych, które obejmują wszystkich pracowników banku wykonujących czynności mogące wpływać na ryzyko płynności. Wiele z tych mechanizmów kontroli jest wbudowanych w system operacyjny banku, co stwarza wrażenie, iż są one jedynie normalną częścią procedur związanych z wykonywaniem danych czynności. Bank powinien ustalić zadania wykonywane w ramach systemu kontroli wewnętrznej dotyczące zarządzania płynnością. Zadania muszą być dostosowane do aktualnej struktury organizacyjnej oraz skali i złożoności działalności banku. Bank powinien okresowo weryfikować zadania wykonywane w ramach systemu kontroli wewnętrznej. Zadania określone przez bank w ramach systemu kontroli wewnętrznej w odniesieniu do ryzyka płynności obejmować powinny m.in.: − ocenę nadzoru sprawowanego nad płynnością banku przez kierownictwo banku, − ocenę organizacji procesu zarządzania płynnością z uwzględnieniem kosztów przyjętych rozwiązań, − ocenę adekwatności i jakości procedur dotyczących zarządzania płynnością, − ocenę przestrzegania przez jednostki organizacyjne banku regulacji wewnętrznych banku dotyczących zarządzania płynnością, − ocenę przestrzegania przez jednostki organizacyjne banku przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych dotyczących płynności, − ocenę podjętych decyzji dotyczących płynności banku, − ocenę adekwatności przyjętych limitów oraz częstotliwości ich weryfikacji, − ocenę systemu informacji zarządczej dotyczącej ryzyka płynności. System limitów System limitów płynności banku ogranicza narażenie banku na ryzyko. Wielkość limitów banku powinna odzwierciedlać poziom do jakiego bank jest skłonny podejmować ryzyko płynności. Limity banku powinny być ustalone na podstawie przyjętej przez bank strategii dotyczącej ryzyka płynności. Limity przyjęte przez bank wymagają regularnej weryfikacji w związku ze zmieniającymi się warunkami rynkowymi a także charakterystyką działalności banku. 46 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu Limity ograniczające ryzyko płynności mogą obejmować: − limit niedopasowania terminów płatności aktywów i pasywów (na przedziały luki płynności), − limit obrazujący relację aktywów płynnych do pasywów niestabilnych, − limit obrazujący relację kredytów oraz depozytów i środków celowych na finansowanie działalności kredytowej, − limit zapasu aktywów płynnych, − limity koncentracji źródeł finansowania, w tym bazy depozytowej, − limit uzależnienia od środków z rynku międzybankowego, − limit dotyczący pozycji pozabilansowych, − limit dotyczący kwot pozyskiwanych za pomocą swapów walutowych, − limity dotyczące uzależnienia banku od określonych kategorii pasywów (np. udział lokat międzybankowych w pasywach ogółem banku), − limity dotyczące uzależnienia banku od środków pozyskiwanych od poszczególnych klientów bądź segmentów rynku, − limity dotyczące minimum bądź maksimum średniego okresu wymagalności pasywów lub poszczególnych rodzajów pasywów, − limity dotyczące maksimum bądź minimum średniego okresu zapadalności aktywów lub poszczególnych rodzajów aktywów, − limity dotyczące udziału kredytów długoterminowych w portfelu kredytowym. Bank powinien poddawać system limitów regularnej weryfikacji zarówno pod względem wielkości ustalonych limitów, jak i adekwatności rodzaju przyjętych limitów. Istotną kwestią z punktu widzenia jakości zarządzania ryzykiem jest postępowanie w przypadku przekroczenia limitów. Bank powinien w możliwie krótkim czasie doprowadzić do przestrzegania limitu, a także podjąć działania, które zapobiegłyby przekraczaniu limitu w przyszłości. W tym kontekście inspektorzy powinni ocenić działania kierownictwa banku w przypadku przekroczenia limitów, w szczególności rodzaj i szybkość podjętych działań oraz identyfikację przyczyn przekroczenia. W sytuacji przekroczenia limitu poprzedzonego wcześniejszą zgodą kierownictwa banku należy ustalić przyczyny wyrażenia zgody oraz ocenić zasadność takiego postępowania. Niektóre banki oprócz systemu limitów przyjmują również wskaźniki, których przekroczenie może być sygnałem ostrzegającym kierownictwo banku przed pogorszeniem się sytuacji płynności (target ratios). Poziom takich wskaźników jest określony mniej konserwatywnie niż poziom limitów obowiązujących w banku. Przekroczenie zakładanego poziomu takich wskaźników powinno prowadzić do podjęcia działań zmierzających w kierunku przywrócenia właściwego poziomu płynności. Wskaźniki tego typu mogą być użyteczne np. w przypadku banków detalicznych i służyć do monitorowania ewentualnego wycofywania depozytów przez klientów w czasie kryzysu, a także w przypadku banków utrzymujących poziom płynności blisko wartości limitów. 47 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu System Informacji Zarządczej (SIZ) System informacji zarządczej banku powinien zapewniać dostęp kierownictwa banku do aktualnych, pełnych i rzetelnych informacji dotyczących ryzyka płynności. Właściwy system informacji dla kierownictwa jest nieodzownym warunkiem podejmowania prawidłowych decyzji w zakresie zarządzania środkami. Kierownictwo banku powinno regularnie otrzymywać i oceniać raporty zawierające niezbędne informacje odnośnie płynności (m.in. szczegółowe dane dotyczące zapotrzebowania na środki płynne i dostępnych źródeł finansowania). Charakter tych sprawozdań będzie różny w różnych bankach, w zależności od specyfiki banku, jak również stosowanych metod i praktyk w zakresie zarządzania płynnością i gospodarki środkami. Przy sporządzaniu takich sprawozdań, przydatne mogą okazać się zestawienia terminów płatności pozycji bilansowych i pozabilansowych, a także dane dotyczące przewidywanych prognoz przepływów środków pieniężnych. System informacji zarządczej powinien dostarczać następujących informacji w odniesieniu do ryzyka płynności: − informacji nt. prognoz przepływów pieniężnych oraz niedopasowania terminów płatności pozycji bilansowych i pozabilansowych w sytuacji normalnej oraz warunkach skrajnych, − informacji nt. poziomu ryzyka płynności całego banku, uwzględniając wszystkie obszary działalności banku, w których przeprowadzane operacje mogą mieć konsekwencje dla zarządzania płynnością, − informacji nt. płynności w walutach obcych, − informacji nt. obserwowanych trendów ryzyka płynności, − informacji nt. osiąganych poziomów wskaźników i przestrzegania limitów, − informacji nt. przestrzegania regulacji wewnętrznych banku. System informacji zarządczej powinien spełniać następujące wymogi: − dostarczać wiarygodnych informacji, − dostarczać informacji w sposób terminowy, − dostarczać informacji użytecznych do podejmowania decyzji przez kierownictwo banku w zakresie zarządzania ryzykiem, − dostarczać informacji pozwalających na ocenę skuteczności podjętych uprzednio decyzji, w tym na ocenę trafności dokonywanych prognoz, w celu podjęcia ewentualnej weryfikacji przyjętych założeń polityki płynnościowej. Inspektorzy powinni ustalić, czy kierownictwo banku dysponuje spójnymi, rzetelnymi informacjami, które umożliwiają ocenę zmian w poziomie ryzyka. Sprawozdania powinny przedstawiać informacje w sposób czytelny, także dla tych członków zarządu i rady nadzorczej którzy nie posiadają szczegółowej wiedzy o instrumentach wykorzystywanych do zarządzania płynnością. Inspektorzy powinni zwrócić uwagę czy sprawozdania spełniają wszystkie wymienione wyżej warunki. Inspektorzy powinni ocenić czy sporządzane informacje odzwierciedlają poziom ryzyka występującego w banku oraz czy ich zakres jest dostosowany do złożoności i skali 48 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu operacji przeprowadzanych w banku. Inspektorzy powinni ocenić częstotliwość sprawozdań dla poszczególnych szczebli kierownictwa banku. Sprawozdania dla wyspecjalizowanych komitetów banku zwykle będą mieć większą częstotliwość i szczegółowość niż sprawozdania dla zarządu i rady nadzorczej. Należy ustalić czy wystąpiły przypadki braku konkretnych sprawozdań za dane okresy oraz przyczyny takiej sytuacji. Sprawozdania należy także przejrzeć pod kątem ewentualnych błędów. Sprawozdania dla kierownictwa banku należy przejrzeć również pod kątem informacji nt. ryzyka płynności podmiotów zależnych. Inspektorzy powinni dokonać oceny czy ich zakres jest wystarczający. Mechanizmy ograniczania przypadków oszustw, błędów i malwersacji. Banki powinny w procedurach wewnętrznych uwzględniać mechanizmy służące przeciwdziałaniu nadużyciom związanym z rachunkami depozytowymi. Poniżej przedstawiono zasady jakie banki mogą stosować w celu przeciwdziałania przypadkom oszustw, błędów i malwersacji związanych z rachunkami depozytowymi. W przypadku depozytów pracowników banku oraz podmiotów i osób wymienionych w art.79 ust.1 ustawy Prawa bankowego wskazane jest, aby rejestrowano je na odrębnych kontach syntetycznych lub oznaczanych specjalnym kodem, aby ułatwić ich kontrolę podczas okresowych przeglądów i badań przez komórkę kontroli wewnętrznej. Bank powinien posiadać określone procedury w zakresie prowadzenia tych rachunków i badania ich pod kątem ewentualnych nieprawidłowości. Rachunki „martwe”. Są to rachunki, na których klient nie dokonał operacji od dłuższego czasu. O ile w banku nie funkcjonują odpowiednie mechanizmy kontroli wewnętrznej, brak „czynnego” posiadacza rachunku i obrotów na tym rachunku może zachęcić do nadużyć środki na takim rachunku mogą być wykorzystane przez osoby nieupoważnione. Oprócz zapisu Art. 60 ustawy - Prawo bankowe, który nakazuje rozwiązanie umowy rachunku jeżeli w ciągu 2 lat nie dokonano na rachunku żadnych obrotów oprócz dopisywania odsetek i ich wypłat, a stan środków pieniężnych nie przekracza kwoty minimalnej określonej w umowie (o ile umowa ta nie stanowi inaczej) - kierownictwo banku powinno ustanowić wyraźne normy postępowania, zapewniające skuteczną kontrolę innych rachunków martwych. Normy te powinny obejmować: − okres, jaki musi upłynąć od ostatniej dyspozycji klienta, zanim rachunek zostanie uznany za „martwy”, − mechanizmy kontrolne, które uniemożliwiają dostęp do tych rachunków ze strony osób nieupoważnionych. Rachunki uznane za „martwe” należy ściśle kontrolować i nadzorować, aby zredukować do minimum ryzyko nadużyć. Inspektorzy nadzoru powinni dokonać oceny przyjętych przez bank zasad polityki i procedur odnoszących się do wypłaty środków zgromadzonych na rachunkach „martwych”. Konta przejściowe (konta operacji różnych) służą do ewidencji kwot nie przyjętych, nie zakwalifikowanych lub nie przeksięgowanych na odpowiednie konta, przechowywanych przez bank w oczekiwaniu na ich rozliczenie. Duża ilość pozycji nierozliczonych na tych 49 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu kontach wskazuje na niesprawność operacyjną banku - może to również oznaczać problemy z kontrolą wewnętrzną. Przekroczenie stanu konta (powstanie debetu) w rachunku bieżącym jest w swej naturze podobne do kredytu w rachunku bieżącym, który jest wyrażeniem przez bank zgody na dokonywanie debetu określonej wielkości. Jednak przekroczenie stanu konta może także nastąpić bez uprzedniego formalnego zatwierdzenia linii kredytowej. Przekroczenia stanu konta należy zbadać pod kątem wielkości, częstotliwości i czasu trwania. Takie sytuacje powinny być ujęte w zasadach polityki banku oraz podlegać odpowiedniej kontroli wewnętrznej i procedurom. Upoważnień dla pracowników banku do zezwalania na powstanie debetu należy udzielać w ten sam sposób, co upoważnień do zatwierdzania kredytów, przy czym limity wynikające z takiego upoważnienia w żadnym wypadku nie mogą przewyższać przyznanych klientom limitów kredytowych. Rachunki, na których ustanowiono blokadę mogą być również źródłem potencjalnych strat. Blokada środków na rachunku stanowi zabezpieczenie udzielonego kredytu. Potencjalne zagrożenie wynika z tego, iż jeśli jest to rachunek bieżący może zostać niewłaściwie wykorzystany (np. dojdzie do powstania debetu lub wykorzystany do spłaty kapitału lub odsetek kredytów) zanim zostanie wyczerpana możliwość wykorzystania podstawowego źródła spłaty kredytu. Środki zgromadzone na tych kontach powinny być wykorzystywane ściśle według przeznaczenia. Zatem, banki winny wprowadzić mechanizmy kontrolne, które uniemożliwiają klientowi dokonywanie nie upoważnionych wypłat z rachunku. Audyt wewnętrzny Pracownicy audytu wewnętrznego powinni poddawać ocenie proces zarządzania ryzykiem płynności banku. Zakres i częstotliwość oceny powinna być dostosowana do skali i złożoności działalności banku oraz wyników poprzednich kontroli w tym zakresie. Badania prowadzone przez pracowników audytu wewnętrznego powinny być ukierunkowane na ocenę prawidłowości procesu zarządzania ryzykiem. Ustalenia z kontroli audytu wewnętrznego dotyczące zarządzania płynnością banku powinny być brane pod uwagę przy poprawie systemu zarządzania płynnością banku. Inspektorzy nadzoru powinni ustalić czy w zakresie badań audytu wewnętrznego był uwzględniony obszar płynności, a jeśli tak to ocenić zakres i częstotliwość badań audytu wewnętrznego. Inspektorzy powinni dokonać przeglądu z protokołami z kontroli oraz z planami kontroli dla badanych jednostek banku. Należy również ocenić najistotniejsze ustalenia, zalecenia pokontrolne i sposób ich realizacji. Inspektorzy powinni ustalić czy podmioty zależne banku były objęte audytem w zakresie ryzyka płynności, szczególnie w sytuacji podmiotów zależnych generujących wysokie ryzyko płynności. Sprawozdawczość dla NBP Badania inspekcyjne w obszarze płynności powinny obejmować weryfikację poprawności sporządzania sprawozdawczości dla NBP. Inspektorzy powinni zweryfikować poprawność kwot wykazywanych w formularzach wykorzystywanych do sporządzania zestawień płynności, w tym B0231, B0232 i B0233. Inspektorzy powinni ustalić również sposób w jaki tworzona jest sprawozdawczość, na ile jest to proces zautomatyzowany. 50 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 3. CELE INSPEKCJI 1. Ocenić poziom ryzyka płynności na jakie narażony jest bank, w szczególności biorąc pod uwagę strukturę i stabilność źródeł finansowania i kształtowanie się płynności bieżącej-, krótko-, średnio- i długoterminowej. 2. Ocenić nadzór i kontrolę sprawowaną przez radę nadzorczą, zarząd banku i wyspecjalizowane komitety banku nad procesem zarządzania ryzykiem płynności. 3. Ocenić adekwatność ustanowionych przez kierownictwo banku zasad polityki, praktyk i procedur w zakresie identyfikacji, pomiaru, monitorowania i kontroli płynności, łącznie z formalnie uchwalonym, awaryjnym planem pozyskiwania środków/ utrzymywania płynności. Ustalić czy bank przestrzega w swojej działalności przyjętych zasad polityki i procedur, a także postanowień przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych. 4. Ustalić czy zarządzanie ryzykiem płynności bierze pod uwagę ryzyko wynikające z działalności podmiotów zależnych banku. Ocenić wpływ przepływów pieniężnych podmiotów zależnych na płynność banku. 5. Zbadać rzetelność sprawozdań przekazywanych do NBP. W przypadku wystąpienia nieprawidłowości wskazać bankowi, wynikający z ustawy o rachunkowości, obowiązek rzetelnego i terminowego składania sprawozdań. 6. W przypadku stwierdzenia niedociągnięć w zasadach polityki, procedurach, regulaminach, praktyce lub systemie kontroli wewnętrznej banku, bądź naruszeń przepisów prawa lub regulacji ostrożnościowych, czy też wewnętrznych regulacji banku – przedstawić oczekiwania nadzoru dotyczące zastosowania odpowiednich środków naprawczych. 51 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 4. PROCEDURY INSPEKCJI Zakres stosowanych procedur inspekcji nadzoru powinien być przez inspektorów dostosowany do charakterystyki działalności i ryzyka płynności badanego banku. Dlatego w indywidualnych przypadkach inspektorzy nadzoru będą mogli zarówno ograniczyć zakres procedur przedstawionych poniżej, jak i uzupełnić o dodatkowe bardziej szczegółowe elementy. Sposób oceny niektórych zagadnień prezentowanych w procedurach inspekcji odwołuje się do bardziej szczegółowych rozwiązań zawartych w wewnętrznych metodologiach nadzoru bankowego. Poziom ryzyka płynności Kształtowanie się płynności bieżącej-, krótko-, średnio- i długoterminowej 1. Ocenić poziom płynności bieżącej i krótkoterminowej. a. Ocenić kształtowanie się aktywów płynnych. Ustalić wartość aktywów płynnych oraz ich trend. Obliczyć udział aktywów płynnych w sumie bilansowej oraz ocenić kształtowanie się relacji aktywa płynne / pasywa niestabilne. b. Dokonać przeglądu analiz banku dot. luki płynności oraz prognoz przepływów pieniężnych. c. 2. y Ocenić wielkość urealnionego niedopasowania aktywów i pasywów w bieżącym i krótkim okresie. y Dokonać analizy wyników prognoz przepływów środków pieniężnych dla bieżącego i krótkiego okresu. Ocenić czy bank posiada lub posiadał w analizowanym okresie nieuzasadnioną nadpłynność. Ocenić, czym spowodowana była ewentualna nadpłynność – czy nie wynikała ona z ograniczonej zdolności banku do właściwego identyfikowania potrzeb płynnościowych. Ocenić poziom płynności średnio i długoterminowej a. Ustalić niedopasowanie pozycji płynności wynikającej z urealnionych przepływów pieniężnych w średnim i długim okresie. b. Dokonać przeglądu analiz banku dot. luki płynności. W sytuacji gdy bank nie sporządza takiej analizy lub budzi ona istotne zastrzeżenia należy dokonać oceny płynności średnio i długoterminowej zgodnie z metodologią inspekcji. c. Ustalić jaki jest szacowany przez bank wpływ niedopasowania terminów płatności w długim okresie, w tym możliwości pozyskania w przyszłości źródeł finansowania oraz kosztu pozyskanych środków, na rentowność prowadzonej przez bank działalności. d. W bankach zaangażowanych w finansowanie długoterminowe, w których znaczną część aktywów stanowią kredyty długoterminowe np. na finansowanie rynku nieruchomości ustalić pozyskiwane źródła finansowania o długich terminach wymagalności. Ocenić na podstawie luki skumulowanej płynności wielkość niedopasowania dla płynności średnio i długoterminowej oraz zapoznać się z planami banku co do pozyskiwania źródeł finansowania aktywów długoterminowych. 52 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 3. Ocenić kształtowanie się wskaźników płynności. a. Dokonać analizy wskaźnikowej bazy depozytowej, otrzymanych pożyczek i kredytów, aktywów płynnych, finansowania działalności banku celem określenia trendów w poziomie ryzyka płynności. Analizy dokonać na podstawie wybranych wskaźników przedstawionych w niniejszym rozdziale podręcznika inspekcji stosownie do charakteru działalności banku. Ustalić w jakim stopniu działalność kredytowa banku finansowana jest przez depozyty i w przypadkach, gdy ten stopień finansowania jest niewystarczający, czy występuje uzależnienie od innych źródeł finansowania. 4. Dokonać analizy czynników (np. plany dotyczące rozwoju działalności kredytowej i inwestycyjnej), które mogą warunkować przyszłe zapotrzebowanie na środki płynne. 5. Ocenić możliwość upłynnienia kredytów, papierów wartościowych i innych aktywów, uwzględniając ich jakość i zbywalność. Ocenić terminy wymagalności, zakres i źródła otrzymanych kredytów/ pożyczek. Ocenić jakość procesu planowania pod kątem zdolności zaspokojenia zapotrzebowania na środki płynne oraz aktualną zdolność sprostania przewidywanym potrzebom. 6. Ocenić poziom płynności banku w poszczególnych walutach obcych ze szczególnym zwróceniem uwagi na te waluty, które są kluczowe dla działalności banku. a. Zbadać strukturę aktywów i pasywów oraz trendy poszczególnych pozycji aktywów i pasywów oraz pozycji pozabilansowych. Ocenić jak płynność rynku w poszczególnych walutach wpływa na możliwość dokonywania swapów walutowych. Źródła finansowania 7. Ustalić główne źródła finansowania działalności banku. Dokonać przeglądu oraz określić wielkość i trendy wszystkich źródeł finansowania działalności banku w analizowanym okresie tj.: a. zobowiązań (kredytów lub depozytów) od monetarnych instytucji finansowych, b. depozytów (od podmiotów finansowych bez monetarnych instytucji finansowych, od podmiotów niefinansowych, jednostek rządowych i samorządowych), c. zobowiązań z tytułu emisji papierów wartościowych, d. pożyczek podporządkowanych, e. kont zespołu 5, m.in. wierzyciele różni. Baza depozytowa 8. Zbadać strukturę podmiotową oraz terminową bazy depozytowej. 9. Ocenić stabilność bazy depozytowej banku. a. Ocenić stosowaną przez bank w odniesieniu do stabilności depozytów metodę pod kątem przyjętych przez bank założeń, istniejącej bazy danych historycznych oraz analiz statystycznych. Zapoznać się z wynikami metody szacowania stabilności bazy depozytowej stosowanej przez bank. b. Jeśli bank nie prowadzi analiz stabilności bazy depozytowej lub jej założenia budzą wątpliwości inspektorzy nadzoru powinni oszacować osad zgodnie z metodologią inspekcji. 53 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 10. 11. Ocenić koncentrację bazy depozytowej: a. Dokonać przeglądu depozytów uznanych przez inspektorów nadzoru za "duże depozyty". Ocenić zasadność stosowanego przez bank progu w analizach koncentracji bazy depozytowej. b. Ustalić czy w bazie depozytowej występują koncentracje wobec: pojedynczej branży bądź grupy powiązanych ze sobą branż, y grupy pracowników zatrudnionych przez jednego pracodawcę, y grupy deponentów z jednego obszaru geograficznego. d. Ocenić zagrożenie dla płynności banku wynikające z koncentracji depozytowych. Ocenić czy koncentracje są uzasadnione. Ocenić czy poziom ryzyka wynikający z koncentracji nie zagraża bezpieczeństwu banku. e. Ocenić czy kierownictwo banku jest świadome istnienia tych uzależnień i należycie monitoruje ryzyko. Ustalić warunki na jakich są pozyskiwane depozyty od jednostek sektora rządowego i samorządowego. Dokonać przeglądu depozytów przyjętych od jednostek sektora rządowego i samorządowego oraz zasad na jakich bank pozyskuje te depozyty. Ocenić stopień odnawialności dużych depozytów. Ustalić jakie są wyniki analiz prowadzonych przez bank nt. skali odnowień dużych depozytów. Ustalić ewentualne przypadki specjalnej współpracy banku z danymi klientami, które ograniczają ogólne ryzyko płynności wynikające z koncentracji depozytowej (umowy o odnowienie depozytów, inne specjalne umowy z dużymi deponentami). Ocenić wpływ produktów oferowanych na rynku na możliwość realizacji planów banku dotyczących wzrostu/ utrzymania bazy depozytowej. a. 14. y Ustalić udział w bazie depozytowej depozytów o oprocentowaniu wyższym aniżeli aktualne wielkości oprocentowania podawane do wiadomości publicznej. Ustalić czy utrzymywanie dużych depozytów jest uzależnione od preferencyjnych warunków zarówno udzielania kredytów, jak i przyjmowania depozytów (np. ułatwienia dotyczące przekroczenia stanu konta, wyższe oprocentowanie), od powiązań z bankami-korespondentami. a. 13. pojedynczego deponenta bądź grupy powiązanych ze sobą deponentów, c. a. 12. y Ocenić wpływ warunków rynkowych na bazę depozytową - ocenić konkurencyjność oprocentowania depozytów banku w stosunku do depozytów innych banków; ustalić czy bank prowadzi analizy czy inne formy lokowania środków na rynku biorąc pod uwagę ich zyskowność dla klientów nie będą powodować odpływu depozytów od banku. Ocenić czy udział depozytów osób wewnętrznych w bazie depozytowej może niekorzystnie wpływać na jej stabilność. Otrzymane kredyty i pożyczki 15. Dokonać przeglądu wartości otrzymanych przez bank kredytów/ pożyczek. 54 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu a. 16. 17. Dokonać przeglądu warunków umów otrzymanych przez bank kredytów/ pożyczek pod kątem oznak wskazujących na obniżenie zdolności kredytowej banku w ocenie jego kontrahentów. a. Ustalić czy nie wystąpiły istotne zmiany w warunkach umów w ostatnim okresie, przypadki zwiększania przedłożonych zabezpieczeń, aby umożliwić zaciąganie kredytów/ pożyczek, ogólne skracanie terminów wymagalności, płacenie stawek oprocentowania wyższych niż rynkowe, częste zmiany kredytodawców. b. Jeśli przegląd otrzymanych kredytów/ pożyczek wskazuje, iż następuje obniżenie oceny zdolności kredytowej banku, ustalić przyczyny takiej sytuacji. Ocenić stopień wykorzystania otrzymanych pożyczek i kredytów. a. 18. 20. Ustalić najwyższe, najniższe, średnie kwoty wykorzystane, częstotliwość zaciągania kredytów i pożyczek. Ocenić czy stopień wykorzystania otrzymanych linii kredytowych wskazuje na możliwość pozyskania dodatkowych środków w razie potrzeb płynności. Ocenić trendy i przyczyny zmian w poziomie otrzymanych kredytów i pożyczek. Ocenić sposób wykorzystania otrzymanych pożyczek i kredytów. a. 19. Dokonać przeglądu danych otrzymanych z banku obrazujących wielkość kredytów i pożyczek przyjętych od banków i innych instytucji finansowych. Ustalić najistotniejszych kredytodawców/ pożyczkodawców z punktu widzenia finansowania działalności banku. Ustalić przeznaczenie środków z każdego rodzaju otrzymanych kredytów/ pożyczek (czy pożyczki/ kredyty mają określone przeznaczenie – np. linie kredytowe na konkretne produkty, czy też mają charakter pomocy finansowej). Ocenić czy sytuacja finansowa banku i koszty pozyskania finansowania z innych źródeł uzasadniają zaciągnięcie kredytów przez bank. Ocenić stabilność i koncentrację kredytów i pożyczek. a. Ustalić zasady na jakich otrzymane kredyty/ pożyczki mogą być przedłużane, ocenić odnawialność pożyczek / kredytów zaciągniętych w przeszłości. b. Ocenić stopień uzależnienia od pojedynczych kredytodawców lub grupy powiązanych ze sobą kredytodawców oraz związane z tym zagrożenie dla płynności banku. c. Ustalić jaki % zobowiązań pochodzi od pojedynczego kredytodawcy lub grupy powiązanych ze sobą kredytodawców. Ustalić czy występują ewentualne przypadki specjalnej współpracy banku z kontrahentami, które ograniczają ryzyko płynności wynikające z nadmiernych uzależnień. Koncentracja wynikająca ze środków uzyskanych od podmiotu dominującego nie powinna być przedmiotem krytyki ze strony inspektorów nadzoru. Ustalić sposób w jaki bank zamierza zastąpić te źródła finansowania, w razie wypływu środków pochodzących z koncentracji. Ocenić koszty związane ze środkami pozyskanymi w postaci kredytów / pożyczek w kontekście dochodowości działalności, która jest nimi finansowana. Papiery wartościowe 21. Ustalić przeznaczenie wyemitowanych przez bank papierów wartościowych. Ustalić czy papiery wartościowe są emitowane w celu finansowania portfela kredytowego lub 55 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu jego określonej części oraz czy przeprowadzane emisje są zaplanowane w strategii banku. Ocenić czy warunki emisji zabezpieczają rentowność banku. 22. Ocenić na ile stabilne są środki pozyskane poprzez emisję papierów wartościowych, w tym ustalić okresy ich wymagalności oraz ustalić czy warunki emisji dopuszczają przedterminowe przedstawienie papierów do wykupu. Lokaty międzybankowe 23. Ustalić, jaką bank posiada zdolność zaciągania pożyczek na rynku międzybankowym. 24. Dokonać przeglądu danych otrzymanych od banku, obrazujących wielkość środków przyjętych od banków i ulokowanych w bankach. 25. Ocenić uzależnienie banku od środków z rynku międzybankowego. Ocenić w jakim stopniu bank może polegać na tym rodzaju finansowania. Operacje pozabilansowe wpływające na poziom ryzyka płynności 26. Ocenić wpływ na ryzyko płynności zobowiązań pozabilansowych o charakterze finansowym i gwarancyjnym. a. 27. Ustalić wartość i wykorzystanie zobowiązań kredytowych wykazywanych pozabilansowo (linii kredytowych). Ustalić wartość i wykorzystanie zobowiązań pozabilansowych o charakterze gwarancyjnym. Ocenić wpływ na ryzyko płynności transakcji pochodnych. Dokonać przeglądu wartości i struktury terminowej transakcji pochodnych pod kątem występowania ryzyka przedrozliczeniowego. Pozostałe zagadnienia 28. Ustalić czy bank jest zabezpieczony na wypadek sytuacji, w której na skutek błędów operacyjnych lub celowych działań przestępczych, zostałby wykluczony z rozliczeń KIR S.A. 29. Ustalić czy bank zarządzając płynnością planuje bądź dokonał sekurytyzacji i stworzył portfele kredytów jednorodnych Ustalić czy zawarte przez bank transakcje sekurytyzacji są zawarte w sposób zgodny z art. 92a ust. 5 ustawy Prawo bankowe? Ustalić czy konstrukcja umów sekurytyzacji zawartych przez bank zapobiega zwrotnemu przeniesieniu ryzyka na bank, w tym pogorszeniu płynności banku? 30. Ustalić czy bank dysponuje zapasowymi źródłami finansowania w razie ograniczenia lub braku możliwości korzystania z dotychczasowych źródeł. W szczególności czy bank posiada zawarte umowy umożliwiające dostęp do środków pieniężnych i w jakim stopniu są one możliwe do wyegzekwowania. a. Ocenić wielkość limitów, które bank posiada w innych bankach. Analiza zmian wielkości przyznawanych limitów obrazuje jak bank postrzegany jest na rynku międzybankowym. b. Czy bank posiada potwierdzone źródła finansowania w postaci linii kredytowych w podmiocie dominującym? Ustalić na jakich warunkach bank posiada dostęp do finansowania od podmiotu dominującego/ inwestora strategicznego, w szczególności 56 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu jakie są koszty dostarczenia środków finansowych. Czy każdorazowe wykorzystanie transzy wymaga zgody podmiotu dominującego? c. Ustalić czy koszt finansowania od podmiotu dominującego nie wpływa negatywnie na rentowność banku. Ponadto, oceniając ryzyko związane z możliwością finansowania przez podmiot dominujący, inspektorzy powinni ustalić czy bank posiada aktualne informacje nt. jego sytuacji ekonomiczno-finansowej i płynnościowej. d. Czy bank ma dostęp do kredytu lombardowego/ technicznego? 31. Ustalić czy kierownictwo ustaliło rozmiar potencjalnych strat w wyniku powstania nieoczekiwanych problemów finansowych lub operacyjnych. Przeanalizować zdolność banku do zaspokojenia nieoczekiwanych potrzeb w zakresie płynności. 32. Ocenić wpływ przepływów pieniężnych podmiotów zależnych na płynność banku. Czy w grupie kapitałowej występują podmioty o zwiększonych potrzebach płynności? Ustalić wartość przepływów między bankiem a podmiotami z grupy jakie miały miejsce w okresie roku poprzedzającego datę inspekcji. Zidentyfikować podmioty które powodują wypływ środków pieniężnych z banku. 33. Ocenić wpływ ryzyka kredytowego na ryzyko płynności banku. a. 34. Ocenić możliwy negatywny wpływ ryzyka kredytowego na płynność banku na podstawie informacji na temat jakości portfela kredytowego, w tym udziału kredytów przeterminowanych/ kredytów niepracujących w portfelu kredytowym, i pośrednio poziomu utworzonych rezerw /odpisów, jakości kredytowej portfela papierów wartościowych lokacyjnych i poziomu ich płynności. Ocenić wpływ sytuacji finansowej banku na poziom ryzyka płynności. Ustalić czy występują symptomy możliwej negatywnej percepcji banku przez rynek. a. Ustalić czy w banku występuje obniżenie wielkości tych pozycji pasywów, które stanowią zwykle jego źródło finansowania (co nie jest spowodowane zamierzonymi działaniami banku), np. czy złe postrzeganie banku przez klientów detalicznych, powoduje nie przedłużanie lub wycofywanie depozytów, a złe postrzeganie przez rynek międzybankowy nie udzielanie bankowi kredytów, nie przyznawanie limitów zaangażowania. b. Ustalić czy występuje skracanie się dostępnych dla banku terminów wymagalności pasywów (co nie jest spowodowane zamierzonymi działaniami banku). c. Ustalić czy w przypadku występowania straty finansowej jest to strata „kasowa”, gdyż w takim przypadku dodatkowo byłyby umniejszane przepływy pieniężne Jakość zarządzania ryzykiem Regulacje wewnętrzne banku 35. Ocenić strategię i politykę banku w zakresie utrzymania płynności i zarządzania ryzykiem płynności. a. Czy bank opracował, wprowadził i uaktualnia strategię i zasady polityki dotyczące utrzymania płynności i zarządzania ryzykiem płynności? 57 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu b. Czy strategia i zasady polityki dotyczące zarządzania płynnością zostały zatwierdzone przez zarząd banku? c. Ocenić zasadność założeń przyjętej strategii. M.in. ocenić prawidłowość strategii w zakresie płynności w świetle ogólnych warunków panujących na rynku działania. Ocenić zgodność z tą strategią ilościowych mierników faktycznego poziomu płynności. Ocenić proces decyzyjny stosowany w banku: częstotliwość analiz i decyzji, na jakim szczeblu kadry kierowniczej zapadają te decyzje. d. Ustalić czy wystąpiły jakiekolwiek znaczące zmiany w strategii od ostatniej inspekcji. Ocenić czy zmiany w strategii były zasadne (np. czy wynikały ze zmiany uwarunkowań rynkowych), czy nie spowodowały nieuzasadnionego wzrostu rozmiarów narażenia na ryzyko płynności. e. Ocenić realizację strategii odnoszącej się do płynności. Ocenić czy codzienne zarządzanie ryzykiem płynności jest zgodne z przyjętą strategią. 36. Czy proces zarządzania ryzykiem płynności został sformalizowany poprzez wprowadzenie procedur dot. zarządzania ryzykiem płynności (zatwierdzonych przez Zarząd)? 37. Ustalić czy zakres procedur obejmuje następujące zagadnienia: a. stosowane metody pomiaru płynności bieżącej, krótko, średnio i długoterminowej, b. metody identyfikowania zapotrzebowania banku na środki płynne i określania źródeł tych środków; c. tryb monitorowania i kontroli ryzyka; d. stosowane przez bank limity ograniczające poziom ryzyka; częstotliwość raportowania, sposób ustalania i aktualizowania limitów; e. postępowanie w przypadku wystąpienia przekroczeń limitów; f. zakres i zasady funkcjonowania systemu informacji zarządczej, g. zależności służbowe i podział obowiązków dotyczących zarządzania płynnością; h. organizację procesu zarządzania płynnością; 38. Ustalić czy procedury podlegają regularnej weryfikacji. Ocenić czy częstotliwość weryfikacji jest wystarczająca biorąc pod uwagę zmiany w profilu działalności banku. 39. Czy bank posiada procedurę wprowadzania nowych produktów? Ustalić czy procedura wskazuje m.in. na konieczność dokonywania analizy wpływu nowego produktu na poziom ryzyka płynności. 40. Ustalić czy bank przestrzega w swojej działalności przyjętych procedur. 41. Ustalić plany kierownictwa odnośnie usunięcia wszelkich przypadków naruszenia regulacji wewnętrznych oraz nieprawidłowości stwierdzonych podczas inspekcji. Adekwatność awaryjnego planu utrzymania płynności 42. Czy bank opracował awaryjny plan utrzymania płynności? 43. Czy plan awaryjny utrzymania płynności został zatwierdzony przez Zarząd banku i zaakceptowany przez RN? 44. Czy plan awaryjny zawiera m.in. następujące elementy: 58 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu a. określenie symptomów sytuacji kryzysowej, b. określenie osób odpowiedzialnych za realizację planu, c. koordynację działań na poziomie kierownictwa banku, w tym otrzymywanie odpowiednich informacji podczas ewentualnego kryzysu płynności, d. zasady przeprowadzenia niezbędnych zmian struktury bilansu podczas kryzysu płynności, e. szczegółowe zestawienie oszacowanego wypływu środków i pozyskania środków w rozbiciu na poszczególne pozycje aktywów i pasywów oraz na terminy płatności wraz z założeniami co do rozmieszczenia pozycji w zestawieniu, f. sposób utrzymywania dobrej współpracy z klientami, g. zasady zarządzania kontaktami z prasą i opinią publiczną. 45. Opisać czy plan awaryjny posiada istotne braki, które mogą utrudniać lub uniemożliwiać jego wdrożenie w sytuacji kryzysowej. 46. Czy awaryjny plan utrzymania płynności bierze pod uwagę różne scenariusze kryzysu płynności? a. ustalić czy bank dokonał oceny koniecznych zmian struktury bilansu przy założeniu różnych scenariuszy kryzysowych (np. scenariusz najmniej negatywny, najbardziej prawdopodobny, najgorszy), b. ustalić czy w przypadku banków zaangażowanych znacznie w finansowanie rynku nieruchomości plan awaryjny uwzględnia scenariusz wystąpienia negatywnych zdarzeń wpływających na ryzyko portfela kredytów na finansowanie nieruchomości (istotne pogorszenie się jakości portfela, gwałtowna zmiana cen nieruchomości na rynku, nagłe ograniczenie lub utrata źródeł finansowania kredytów hipotecznych). 47. Czy awaryjny plan utrzymania płynności uwzględnia różne horyzonty czasowe oraz różne przyczyny kryzysu? Czy kierownictwo banku opracowało procedury i niezbędne czynności operacyjne na wypadek kryzysu płynności uwzględniając różne horyzonty czasowe (jeden dzień, jeden tydzień, 1 miesiąc, 6 miesięcy), różne przyczyny kryzysu (trudności operacyjne samego banku, brak płynności na rynku) oraz zróżnicowaną skalę kryzysu? 48. Czy w banku oszacowywany jest rozmiar potencjalnych strat w wyniku powstania nieoczekiwanych problemów finansowych lub operacyjnych? 49. Czy bank ma otwarte linie kredytowe w innych bankach, bądź pisemne umowy umożliwiające mu otrzymanie środków finansowych w sytuacjach kryzysowych? Upewnić się, że odpowiednie umowy międzybankowe nie zawierają klauzuli dającej kredytodawcy możliwość odmowy zezwolenia na wykorzystanie otwartych linii kredytowych. 50. Czy pracownicy wskazani w planie awaryjnym jako odpowiedzialni za wykonywanie poszczególnych zadań znają treść tych zadań oraz zakres swojej odpowiedzialności, w przypadku konieczności uruchomienia planu awaryjnego? 51. Czy awaryjny plan utrzymania płynności podlega regularnej weryfikacji, również w zakresie przyjętych w nim założeń? 59 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu a. Czy częstotliwość sporządzania uaktualnionego zestawienia wypływu i pozyskania środków w rozbiciu na poszczególne pozycje bilansu i terminy jest wystarczająca biorąc pod uwagę charakter działalności banku? Zgodność z przepisami prawa i regulacjami ostrożnościowymi 52. Czy bank przestrzega w swojej działalności postanowień przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych, w zakresie płynności, w tym: a. ustawy Prawo bankowe, ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, i. b. na podstawie próby rachunków depozytowych ocenić przestrzeganie art. 52 i 79 ustawy Prawo bankowe Uchwały nr 9/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie w sprawie ustalenia wiążących norm płynności oraz innych norm dopuszczalnego ryzyka w działalności banków, ii. czy w okresie ostatniego roku występowały przekroczenia nadzorczych miar płynności, iii. czy nadzorcze miary płynności są prawidłowo sprawozdawane, iv. czy nadzorcze miary płynności są prawidłowo obliczane: − czy pozycje zabezpieczające płynność są obliczane zgodnie z uchwałą – m.in. ustalić czy do podstawowej i uzupełniającej rezerwy płynności zaliczane są tylko pozycje o zgodnych z uchwałą terminach płatności. − ocenić zasadność wniosków banku wynikających z analiz rynkowych w zakresie kwot papierów wartościowych możliwych do upłynnienia na rynku w danym okresie, − ocenić zasadność uwzględnienia otrzymanych bezwarunkowych zobowiązań pozabilansowych w kwocie niewykorzystanej jako źródła zabezpieczenia płynności, − ustalić czy wartość środków obcych stabilnych i środków obcych niestabilnych jest obliczana zgodnie z uchwałą. c. Rekomendacji KNB: P - dotyczącej systemu monitorowania ryzyka płynności finansowej banków, H - dotyczącej kontroli wewnętrznej w banku; K - dotyczącej zasad prowadzenia przez banki hipoteczne rachunku zabezpieczenia listów zastawnych i jego projekcji. d. W odniesieniu do banków hipotecznych ocenić: v. prawidłowość prowadzenia rachunku zabezpieczenia listów zastawnych i jego projekcji, biorąc pod uwagę wymagania określone w Rekomendacji K KNB dotyczącej zasad prowadzenia przez banki hipoteczne rachunku zabezpieczenia listów zastawnych i jego projekcji. Ocenić czy rachunek zabezpieczenia umożliwia monitorowanie bieżącego stanu zabezpieczenia listów zastawnych znajdujących się w obrocie oraz kształtowania się tej sytuacji w przyszłości, w tym czy rachunek identyfikuje możliwe wystąpienie niedoboru zabezpieczenia listów zastawnych w przyszłości, jak również czy rachunek wspomaga planowanie kolejnych emisji listów zastawnych, 60 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu e. vi. poprawność sposobu wyliczania i przestrzeganie przez bank limitów ostrożnościowych określonych w art. 18 ustawy o listach zastawnych i bankach hipotecznych, vii. prawidłowość procesu emisji listów zastawnych, w szczególności należy ustalić czy przy emisji zostały spełnione wymagania określone w ustawie o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Art. 3 ustawy określa jakie wierzytelności mogą być podstawą emisji listów zastawnych. Na podstawie wybranej próby rachunków depozytowych ocenić czy bank wysyła do klienta bezpłatnie wyciągi raz w miesiącu (art. 728 Kodeksu cywilnego ) 53. Opisać stwierdzone przypadki nieprzestrzegania zapisów regulacji ostrożnościowych. 54. Ustalić plany kierownictwa odnośnie usunięcia wszelkich nieprzestrzegania przepisów stwierdzonych podczas inspekcji. przypadków Pracownicy banku 55. 56. Ocenić przydatność istniejącej w Banku struktury organizacyjnej do zarządzania, identyfikacji, monitorowania i pomiaru ryzyka płynności. a. Czy sposób organizacji zarządzania płynnością w banku zapewnia efektywność tego procesu? b. Czy funkcjonujący w banku sposób zarządzania ryzykiem zapewnia niezależność jednostek zawierających transakcje, rozliczających je i monitorujących ryzyko? c. Dokonać oceny podziału obowiązków odnośnie decyzji dotyczących zarządzania płynnością w ramach obowiązującej struktury organizacyjnej. Ocenić kwalifikacje kierownictwa i pracowników zajmujących się zarządzaniem płynnością. a. 57. Ustalić czy pracownicy banku zostali przeszkoleni, bądź posiadają doświadczenie w zakresie zarządzania ryzykiem płynności. Ustalić czy kwalifikacje pracowników odpowiadają wymaganiom stanowisk związanych z zarządzaniem ryzykiem płynności. Ustalić czy pracownicy związani z zarządzaniem ryzykiem płynności mają jasno określone i aktualizowane obowiązki i zakresy odpowiedzialności. Ustalić czy członkowie zarządu banku dysponują wystarczającą wiedzą w zakresie ryzyka płynności i zarządzania tym ryzykiem. Ocenić politykę kadrową związaną z pracownikami zajmującymi się zarządzaniem płynnością. a. Czy polityka kadrowa banku zapewnia ciągłość obsady kluczowych stanowisk związanych z zarządzaniem ryzykiem płynności. b. Czy istnieje i jest realizowany program szkoleń dla pracowników zajmujących się zarządzaniem ryzykiem płynności. Procesy związane z zarządzaniem ryzykiem płynności 58. Czy bank identyfikuje wszystkie pozycje aktywów, pasywów i pozabilansowe powodujące ryzyko płynności? 59. Czy podmioty zależne banku identyfikują ryzyko płynności? 61 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 60. Ocenić stosowane w banku metody pomiaru ryzyka płynności (m.in. zasadność przyjętych metod w stosunku do charakteru, złożoności i skali działalności banku, prawidłowość przyjętych założeń). 61. Czy stosowane przez bank metody pomiaru ryzyka odnoszą się do płynności krótko-, średnio- i długoterminowej? 62. Czy metody pomiaru ryzyka płynności uwzględniają wszystkie pozycje aktywów, pasywów i pozabilansowe, które mają wpływ na płynność banku? 63. Czy bank prowadzi pomiar ryzyka płynności dla wszystkich jednostek organizacyjnych (departamenty centrali, oddziały, filie)? 64. Czy pomiaru ryzyka dokonuje się w sposób scentralizowany? Czy informacja o sytuacji płynnościowej w jednostkach organizacyjnych banku do centrali dociera na bieżąco? 65. Czy bank prowadzi pomiar ryzyka płynności dla wszystkich walut, szczególnie walut w których bank prowadzi znaczącą działalność? 66. Czy stosowane metody pomiaru umożliwiają nie tylko statyczny pomiar ryzyka płynności, ale także ujęcie dynamiczne (perspektywiczne) z uwzględnieniem rozwoju działalności banku? 67. Czy w metodach pomiaru ryzyka płynności stosowanych przez bank ujmowane są także przepływy pieniężne podmiotów zależnych od banku? 68. Czy w podmiotach zależnych banku dokonywany jest pomiar ryzyka płynności? 69. Czy bank monitoruje ryzyko płynności krótko-, średnio- i długoterminowej? Ustalić częstotliwość monitorowania - zakres obserwacji w trakcie dnia, dziennych, tygodniowych, miesięcznych. 70. Ocenić program zarządzania bazą depozytową w kontekście występującej w banku oraz planowanej struktury aktywów. a. Przeprowadzić analizę jakościową programu zarządzania bazą depozytową. Ocenić jakie środki zastosowano w banku w celu zrealizowania zaplanowanych w programie wartości, b. Ocenić wielkość kosztów ponoszonych w związku z utrzymywaniem bazy depozytowej w porównaniu z kosztami środków z innych źródeł finansowania banku, c. Przeanalizować prognozy przewidywanej struktury depozytów i związanych z tą strukturą kosztów z tytułu odsetek, ze wskazaniem udziału procentowego depozytów a vista i terminowych osób fizycznych, przedsiębiorstw, jednostek sektora rządowego i samorządowego i innych podmiotów. 71. Czy bank dokonuje weryfikacji historycznej wyników pomiaru ryzyka płynności? 72. Czy bank w prowadzonych analizach płynności uwzględnia wpływ czynników zewnętrznych na płynność banku? 73. Czy w podmiotach zależnych banku monitorowane jest ryzyko płynności? 74. Czy działający w banku system informatyczny dostarcza danych o wystarczającym stopniu szczegółowości, w odpowiednim układzie i w czasie dostosowanym do potrzeb zarządczych w tym pomiaru i sprawozdawania ryzyka płynności? 62 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 75. Czy system informatyczny pozwala na wystarczającą częstotliwość pomiaru poziomu ryzyka płynności, jak również na monitorowanie i sprawozdawanie nt. tego ryzyka? System kontroli wewnętrznej 76. Ocenić nadzór sprawowany nad ryzykiem płynności przez radę nadzorczą. 77. Ustalić zakres i częstotliwość informacji przekazywanej RN w zakresie płynności, poruszanie spraw płynności w trakcie posiedzeń, zatwierdzanie kierunków w zakresie polityki płynności, ocenę poprawności realizacji strategii płynnościowej przez zarząd banku. 78. Ocenić nadzór sprawowany nad ryzykiem płynności przez zarząd. Czy zarząd wprowadził proces zarządzania ryzykiem oraz czy monitoruje skuteczność tego procesu? Ustalić częstotliwość informacji dla Zarządu w zakresie płynności, poruszanie spraw płynności w trakcie posiedzeń. 79. Ocenić działalność komitetu ds. aktywów i pasywów i/lub innego komitetu zajmującego się problematyką zarządzania płynnością. a. ocenić skład komitetu, b. ocenić zakres i częstotliwość posiedzeń, c. ocenić rolę komitetu (decyzyjna, opiniodawcza, mieszana), d. ocenić działania / decyzje podejmowane przez komitet, e. ocenić stopień realizacji decyzji / zaleceń komitetu. 80. Ocenić nadzór sprawowany przez bank nad ryzykiem płynności wynikającym z działalności podmiotów zależnych. 81. Dokonać przeglądu przyjętych w banku limitów płynności. 82. Czy limity zostały zatwierdzone przez kierownictwo banku? 83. Ocenić czy system limitów w adekwatny i kompleksowy sposób ogranicza ryzyko płynności banku. 84. Czy zatwierdzony przez bank system limitów jest adekwatny do rodzaju i rozmiarów prowadzonej działalności pod kątem ich doboru oraz wysokości (poziomu)? a. Czy przyjęte limity spełniają funkcję informacyjną i ostrzegawczą? b. Czy przyjęte limity obejmują wszystkie pozycje aktywów, pasywów i pozabilansowe, które mają wpływ na poziom ryzyka płynności? c. Czy bank posiada limity na finansowanie aktywów długoterminowych? d. Czy system limitów uwzględnia ograniczenie ryzyka związanego z finansowaniem portfela kredytów na nieruchomości? 85. Czy poziom limitów podlega okresowej weryfikacji? 86. Ocenić stopień wykorzystania limitów. 87. Ustalić czy występowały przypadki przekraczania limitów. a. ustalić częstotliwość, skalę i okres utrzymywania się stwierdzonych przekroczeń, b. ustalić czy przekroczenia były poprzedzone wcześniejszą zgodą kierownictwa banku, 63 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu 88. c. ustalić przyczyny powstania przekroczeń, d. ustalić sposób zlikwidowania przekroczeń, e. ocenić działania podejmowane przez kierownictwo banku, w tym również kroki mające na celu zapobieżenie takim sytuacjom w przyszłości, f. ustalić czy wystąpiły przypadki braku raportowania przekroczenia limitu. Ustalić, ile było takich przypadków i jaka była tego przyczyna, a także jakie podjęto działania w celu uniknięcia podobnej sytuacji w przyszłości. Ustalić sposób w jaki tworzona jest sprawozdawczość. Ocenić poprawność sprawozdawczości przekazywanej do NBP. a. ustalić komórki w banku odpowiedzialne są za przygotowanie formularzy sprawozdawczych, b. ustalić w jakim stopniu przygotowanie formularzy sprawozdawczych jest zautomatyzowane. c. przeanalizować poprawność wypełnienia formularzy sprawozdawczych dot. płynności (m.in. B0231, B0232 i B0233). 89. Ocenić, czy system informacji zarządczej zapewnia odpowiednio szybkie i częste uzyskanie informacji na temat ryzyka płynności, biorąc pod uwagę poziom ryzyka występujący w banku. 90. Ocenić czy sporządzane informacje prawidłowo odzwierciedlają poziom ryzyka występującego w banku oraz czy ich zakres jest dostosowany do złożoności i skali operacji przeprowadzanych w banku. a. Ocenić sprawozdania zarządcze dot. płynności dla RN. Ocenić częstotliwość, zakres, jakość, wykorzystanie raportów w zakresie ryzyka płynności, a także czytelność i zrozumiałość przedstawianych informacji. b. Ocenić sprawozdania zarządcze dot. płynności dla zarządu. Ocenić częstotliwość, zakres, jakość, wykorzystanie raportów w zakresie ryzyka płynności, a także czytelność i zrozumiałość przedstawianych informacji. c. Ocenić sprawozdania zarządcze dot. płynności dla wyspecjalizowanych komitetów. Ocenić częstotliwość, zakres, jakość, wykorzystanie raportów w zakresie ryzyka płynności, a także czytelność i zrozumiałość przedstawianych informacji. 91. Czy stwierdzono przypadki braku konkretnych sprawozdań za dane okresy? Ustalić jak często wystąpiła taka sytuacja oraz przyczyny jej powstania. 92. Czy stwierdzono przypadki błędnych danych w raportach? Ustalić jak często wystąpiła taka sytuacja, istotność stwierdzonych błędów oraz przyczyny ich powstania. 93. Ocenić czy zakres informacji nt. ryzyka płynności podmiotów zależnych otrzymywanych przez bank jest wystarczający. Należy zwrócić uwagę na otrzymywane od podmiotów zależnych informacje, w tym ich zakres i częstotliwość. Czy są one wg inspektorów nadzoru wystarczające do oceny płynności? 94. Ustalić w jaki sposób działa system kontroli funkcjonalnej w banku. Ustalić, czy system kontroli funkcjonalnej jest sformalizowany. Ustalić umiejscowienie odpowiedzialności za ten rodzaj kontroli. 95. Ocenić czy funkcjonujący w banku system kontroli wewnętrznej funkcjonalnej jest adekwatny do poziomu i charakterystyki ryzyka płynności. Ocenić częstotliwość i 64 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu zakres kontroli oraz charakter ustaleń i sposób realizacji stwierdzonych uchybień, a także efektywność kontroli funkcjonalnej. 96. Ustalić czy w zakresie badań audytu wewnętrznego był uwzględniony obszar płynności. 97. Ocenić zakres i częstotliwość badań audytu wewnętrznego. 98. Ustalić czy audyt był nastawiony na badanie prawidłowości procesu zarządzania ryzykiem. 99. Zapoznać się z protokołami z kontroli audytu wewnętrznego oraz z planami kontroli dla badanych jednostek. a. Ocenić najistotniejsze ustalenia, zalecenia pokontrolne i sposób ich realizacji, b. Czy podmioty zależne banku były objęte audytem w zakresie ryzyka płynności, szczególnie w sytuacji podmiotów zależnych generujących wysokie ryzyko płynności. 100. Ocenić czy system kontroli wewnętrznej wspiera ogólny proces zarządzania ryzykiem. 101. Ocenić skuteczność funkcjonowania kontroli wewnętrznej. 102. Przygotować informację dot. zarządzania ryzykiem operacyjnym dla potrzeb oceny zarządzania tym ryzykiem w banku. 103. Ocenić realizację zaleceń poinspekcyjnych z poprzedniej inspekcji zgodnie z przyjętymi procedurami inspekcji. Przygotowanie dokumentacji poinspekcyjnej 104. Omówić z kierownictwem banku, w jaki sposób plany działania banku mogą wpłynąć na ryzyko płynności ponoszone w przyszłości przez bank. Zweryfikować informacje wynikające z protokołów z posiedzeń rady nadzorczej i zarządu. 105. Na podstawie przeprowadzonych badań ocenić rzetelność sprawozdań przekazywanych do NBP dot. płynności. W przypadku wystąpienia nieprawidłowości wskazać bankowi, wynikający z ustawy o rachunkowości, obowiązek rzetelnego i terminowego składania sprawozdań. 106. Ocenić, czy stwierdzone podczas badań inspekcyjnych zjawiska w zakresie płynności mogą wymagać podjęcia dalszych środków nadzorczych. 107. Uporządkować dokumentację roboczą sporządzoną zgodnie z przyjętą metodologią inspekcji. Przygotować wnioski dotyczące możliwości usprawnienia procesu planowania i przeprowadzenia przyszłych inspekcji. 108. Na podstawie przeprowadzonych badań przygotować propozycję oceny punktowej obszaru płynność wraz z uzasadnieniem. 109. Przygotować wymagane strony i zestawienia protokołu z inspekcji zgodnie z przyjętą metodologią inspekcji. 65 PŁYNNOŚĆ Narodowy Bank Polski Podręcznik inspekcji na miejscu WYMOGI PRAWNE Ustawy Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych, Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, Uchwały Uchwała nr 4/2002 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 6 marca 2002 r. w sprawie trybu wykonywania nadzoru bankowego, Uchwała nr 4/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad funkcjonowania systemu zarządzania ryzykiem i systemu kontroli wewnętrznej oraz szczegółowych warunków szacowania przez banki kapitału wewnętrznego i dokonywania przeglądów procesu szacowania i utrzymywania kapitału wewnętrznego, Uchwała nr 6/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad i sposobu ogłaszania przez banki informacji o charakterze jakościowym i ilościowym dotyczących adekwatności kapitałowej oraz zakresu informacji podlegających ogłaszaniu, Uchwała nr 9/2007 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalenia wiążących banki norm płynności, Uchwała Nr 20/2004 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia 22 kwietnia 2004 r. w sprawie warunków otwierania i prowadzenia rachunków banków przez Narodowy Bank Polski, Uchwała Nr 31/2003 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia 12 września 2003 r. w sprawie wprowadzenia „Regulaminu refinansowania banków w ciągu dnia operacyjnego przez Narodowy Bank Polski”, Uchwała Nr 15/2004 Zarządu Narodowego Banku Polskiego z dnia 13 kwietnia 2004 r. w sprawie zasad i trybu naliczania oraz utrzymywania przez banki rezerwy obowiązkowej, Uchwała Nr 14/2004 Rady Polityki Pieniężnej z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie zasad prowadzenia operacji otwartego rynku, Rekomendacje KNB Rekomendacja P - dotycząca systemu monitorowania ryzyka płynności finansowej banków, Rekomendacja H - dotycząca kontroli wewnętrznej w banku, Rekomendacja K - dotycząca zasad prowadzenia przez banki hipoteczne rachunku zabezpieczenia listów zastawnych i jego projekcji. 66
