GLOTTODYDAKTYKA 3

GLOTTODYDAKTYKA 3
Część I
Problemy językoznawstwa porównawczego
1
ZESZYTY NAUKOWE
UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
NR 68
2
SERIA
FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Część I
Problemy językoznawstwa porównawczego
pod redakcją
ARTURA CZAPIGI
ZOFII CZAPIGI
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
RZESZÓW 2011
3
Recenzowała
dr hab. EWA KOMOROWSKA
Komitet redakcyjny
prof. UR dr hab. KAZIMIERZ PRUS
prof. dr hab. GRZEGORZ A. KLEPARSKI
prof. dr hab. ZDZISŁAW WAWRZYNIAK
Opracowanie redakcyjne i korekta
LUCYNA SOLAK
Opracowanie techniczne
KRYSTYNA BARAN
Projekt okładki
JERZY TOMALA
© Copyright by
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego
Rzeszów 2011
707
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
35-959 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 17 872 13 69, tel./fax 17 872 14 26
e-mail: [email protected]; http://wydawnictwo.univ.rzeszow.pl
wydanie I; format B5; ark. wyd. 10,40; ark. druk. 11,125; zlec. red. 41/2011
Druk i oprawa: Drukarnia Uniwersytetu Rzeszowskiego
4
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
SPIS TREŚCI
Dorota CHUDYK
Semantyka, struktura oraz funkcje składniowe rosyjskich i polskich intensyfikujących konstrukcji porównawczych z przymiotnikami parametrycznymi siłowymi ...................................
7
Artur CZAPIGA
Analiza pragmatyczna wypowiedzi zawierających leksemy zgadzać się/соглашаться/to agree .. 27
Zofia CZAPIGA
Semantyczno-składniowa charakterystyka rosyjskich zdań stanowych typu Nd Adv na -o
na tle języka polskiego ...................................................................................................................... 49
Marcin GRYGIEL
Osadzanie zdarzeń w kontekście pragmatycznym za pomocą narzędnika .................................
59
Галина Сергеевна ЯРОЦКАЯ
Концепт «жадность» в русской и английской политэкономических картинах мира:
сравнительный и аксиокогнитивный анализ ........................................................................
76
Robert KIEŁTYKA
O kategoryzacji zoosemii czasownikowej ................................................................................
82
Beata KOPECKA
Niemcy – czyli o etnonimach umotywowanych metonimicznie .................................................
90
Алевтина ЛАВРИНЕНКО
Польское влияние на вариантность и синонимию языка староукраинских документов
XIV–XV веков ..........................................................................................................................
98
Тамара МАТВЕЕВА
Русская фразеология в диалоге культур ................................................................................ 115
Maria PUK
O angielskich odpowiednikach rosyjskiego должно быть ...................................................... 121
5
Anna RUDYK
Subiekt semantyczny w rosyjskich zdaniach z predykatywem wartościującym pod względem
moralnym w konfrontacji przekładowej z językiem polskim .................................................... 127
Александра САВЧЕНКО, Евгений СТЕПАНОВ
Особенности передачи индивидуально-авторских неологизмов в русском переводе
Романа А. Сапковского «Последнее желание» ..................................................................... 137
Anna STASIENKO
Zjawisko parcelacji w polskiej literaturze językoznawczej ....................................................... 147
Евгений СТЕФАНСКИЙ
«Мастер и Маргарита» М. Булгакова и «Апокриф Аглаи» Е. Сосновского сквозь призму
эмоции страха .......................................................................................................................... 155
Елена Андреевна ВОЙЦЕВА
Наименования лиц по профессии в подсистеме водного хозяйства русского и польского языков .................................................................................................................................. 168
6
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Dorota CHUDYK
SEMANTYKA, STRUKTURA ORAZ FUNKCJE
SKŁADNIOWE ROSYJSKICH I POLSKICH
INTENSYFIKUJĄCYCH KONSTRUKCJI
PORÓWNAWCZYCH Z PRZYMIOTNIKAMI
PARAMETRYCZNYMI SIŁOWYMI
Przedmiotem artykułu są intensyfikujące konstrukcje porównawcze, w których w funkcji podstawy porównania występują antonimiczne pary przymiotników
parametrycznych siłowych: rosyjska тяжёлый – лёгкий oraz polska ciężki – lekki.
Konstrukcje takie są jednym z językowych środków bezwzględnego porównania obiektów posiadających tę samą cechę [Siergiejewa 1966: 13]. Występując
przy analizowanych przymiotnikach oraz wielu innych klasach przymiotników,
pełnią one funkcję wykładników wysokiego stopnia, podobną do tej, jaką pełnią
przysłówki gradualne. Warunkiem jest wyrażanie przez te przymiotniki cechy,
która poddaje się gradacji, to znaczy może występować w większym lub mniejszym stopniu natężenia, czyli ubywać lub przybywać w stosunku do pewnej
normy [Razumowa 1997: 2].
Intensyfikujące konstrukcje porównawcze wyróżniają się wysokim stopniem
obrazowości, stąd nazywa się je często porównaniami obrazowymi lub metaforycznymi. Ich cechą charakterystyczną jest przynależność członu porównywanego i członu porównującego do różnych klas obiektów.
I.W. Nazarowa wyróżnia trzy stopnie zespolenia komponentów obrazowych
wyrażeń porównawczych, a co za tym idzie trzy grupy takich wyrażeń:
1. porównania indywidualne, autorskie – charakteryzują się one zerowym stopniem zespolenia. Wykorzystują je mistrzowie słowa w celu dokładniejszego
przekazania czytelnikowi swoich uczuć i emocji.
2. właściwe związki frazeologiczne – znane przez wszystkich użytkowników
języka, odnotowywane w słownikach, utrwalone w powszechnym użyciu.
3. desemantyzowane porównania obrazowe – charakteryzują się skrajnym stopniem zespolenia. Desemantyzacja polega na odejściu od znaczenia leksykal7
nego komponentów wyrażenia i rozwoju w nich znaczenia przysłówkowego
[Назарова, www.bashedu.ru].
W niniejszym szkicu rozpatrywać będziemy obrazowe wyrażenia porównawcze o różnym stopniu zespolenia komponentów, czyli zarówno związki
utrwalone, znajdujące swoje odzwierciedlenie w słownikach frazeologicznych
i dość często powtarzające się w różnego typu tekstach, jak i pojedyncze, okazjonalne porównania.
Ze względu na swoją strukturę zewnętrzną wyrażenia porównawcze dzielą
się na pełne i niepełne [Razumowa 1997: 2]. Na wyrażenie pełne składają się
cztery podstawowe komponenty:
a) człon porównywany;
b) człon porównujący;
c) podstawa porównania, czyli cecha wspólna, na podstawie której dokonuje się
porównania;
d) wskaźnik porównania [Niewierowa 2001: 224; Razumowa 1997: 1; Ledowskaja 2003: 4].
Do określania wymienionych wyżej składników używa się w językoznawstwie również innych terminów. Człon porównywany i człon porównujący noszą
także odpowiednio nazwy: comparandum i comparatum, relat i referent, element
porównywany i element porównujący, część porównywana i przedmiot porównania, przedmiot porównania i nośnik porównania, subiekt i obiekt porównania.
Podstawę porównania nazywa się także tertium comparationis, ogólną cechą
wspólną, określnikiem, natomiast wskaźnik porównania określa się terminami –
łącznik porównania, komparator, spójnik porównujący, koniunktor [Wysoczański
2005: 34]. Tutaj będziemy używać terminów: a) człon porównywany, b) człon
porównujący, c) podstawa porównania, d) funktor porównania.
Celem naszych rozważań jest:
1. określenie klas semantycznych obiektów porównywanych,
2. określenie klas semantycznych obiektów porównujących,
3. opis struktury gramatycznej wyrażeń porównawczych w obydwu językach,
4. określenie funkcji syntaktycznej takich porównań.
Podstawa porównania
W niniejszym tekście rozpatrujemy takie utrwalone wyrażenia porównawcze, w których podstawą porównania są przymiotniki тяжёлый – лёгкий oraz
ciężki – lekki.
Jako źródło materiału językowego posłużyły dostępne w Internecie korpusy
słownikowe Национальный корпус русского языка [www.ruscorpora.ru] oraz
Narodowy Korpus Języka Polskiego [http://nkjp.uni.lodz.pl/].
8
Nazwane wyżej przymiotniki należą do grupy leksemów parametrycznych,
które są określeniami cech zawsze związanych ze skalą. Tworzą one pary antonimiczne, każdy człon pary nazywa przeciwległe bieguny skali [Apresian
1974: 295]. Między biegunami cechy możliwy jest środkowy człon, a bieguny
są równo od niego oddalone, a więc symetryczne. W. Pianka wśród dziewięciu
klas przysłówkowo-przymiotnikowych leksemów parametrycznych wymienił
również parametry siłowe: silny (-ie), mocny (-o) – słaby (-o); ciężki (-o) –
lekki (-o); twardy (-o) – miękki (-o); sztywny(-o) – giętki (-o). [Pianka 1983: 12].
My ograniczamy się do analizy konstrukcji tylko z przymiotnikami oznaczającymi wagę.
Interesujące jest, że w skład intensyfikujących wyrażeń porównawczych
wchodzą przymiotniki, w których wysoki stopień cechy został już w różny sposób wyrażony:
1. za pomocą przysłówków wysokiego stopnia, np.:
Руки казались чужими, непослушными, непомерно тяжёлыми как бы
налитыми. [Н.Н. Шпанов. Домик у пролива (1930)], грузный старик был
неимоверно тяжел, словно мертвец, [А. Стругацкий, Б. Стругацкий.
Пикник на обочине (1971)],
2. za pomocą formantów słowotwórczych, a mianowicie sufiksów: -оньк-,
-енн-, -utk-, -uteńk-, np.: тяжеленный как дохлый слон, тяжеленная как
бревно, тяжеленный, как сундук, легонькие как пушинки, легонький как
перышко, легонький как ощипанный цыпленок, leciutki jak puch, leciutki
jak powietrze, leciuteńki jak piórko;
3. za pomocą zdwojenia przymiotnika, np.:
– стоит девушка, лёгкая-лёгкая как воздух, и вот-вот взлетит... [Ю.О.
Домбровский. Факультет ненужных вещей, часть 2 (1978)],
4. za pomocą morfologicznego stopnia najwyższego, np.:
Но тут я с ужасом снова услышал шелест: легчайший как вздох, он был
слышнее, чем раньше медные трубы гимна. [Е.И. Замятин. Мы (1920)]
W przedstawionych wyżej przykładach porównanie pełni funkcję dodatkowego intensyfikatora.
CIĘŻKI
Ciężar jakiegoś ciała jako wielkość fizyczna nie jest rodzajem siły. Natomiast przeciwdziałanie przyciąganiu ziemskiemu, dzięki któremu ciało nabiera
wagi, równoważenie jego ciężaru wymaga przyłożenia siły, czyli – w rozumieniu potocznym – działania, wysiłku, energii, wewnętrznej mocy [E. Straś 2008:
147].
Przymiotnik ciężki oznacza przede wszystkim: ‘mający duży ciężar lub
sprawiający takie wrażenie’, ale rozwinęło się w nim szereg innych znaczeń:
‘poruszający się z trudem; też o ruchach: niezręczny, powolny’, ‘zbyt masywny’,
9
‘mocny, silny’, ‘wymagający dużego wysiłku’, ‘trudny do zniesienia’, ‘pełen
napięcia, niepokoju’, ‘niebezpieczny, zagrażający życiu’, ‘pozbawiony polotu,
finezji’, ‘trudny w odbiorze’, ‘nieprzyjemny’, ‘gęsty, nieprzejrzysty’, ‘gorący,
duszny’, ‘trudny do strawienia’ [http://sjp.pwn.pl/szukaj_poczatek/lekki].
Obrazowe wyrażenia porównawcze występują przy przymiotniku ze znaczeniem dużego ciężaru użytym zarówno w znaczeniu pierwotnym, jak i znaczeniach wtórnych.
Obiekty porównywane, które wystąpiły przy tym przymiotniku należą do
następujących klas semantycznych:
1. Nazwy przedmiotów, w tym: nazwy odzieży, obuwia i ich części – белая
бурка, брюки, куртка, платье, тулуп, сапог, босоножка, ботинки, калоши, складка, рукав, эполеты; kamizelka, kurtka, habity, suknia, buciory,
buty, kieszenie, nazwy przedmiotów, w które można coś zapakować, włożyć,
nalać – авоська, свитки, сумка, узелки, чемодан; torba, torebka, waliza,
walizka, wór, wiadra (wody), konwie, kufel, nazwy budynków i elementów
wnętrz – здание, крепость, дверь, ворота, амбарный замок, засов; bloki
budynków, drzwi, nazwy produktów żywnościowych – хлеб, лепешка, котлета; chleb, masło, konserwa, suchary, zupka, nazwy pościeli – перина, пуховое одеяло; pościel, nazwy elementów uzbrojenia – pistolet, onager czy
inna balista, karabin maszynowy, nazwy pojazdów i ich części – bmw, samochody, Double Grizlly, silniki wysokoprężne oraz nazwy innych pojedynczych przedmiotów, np.: – альбом, банки огурцов, болванка, булыжник,
ведро, грелка, кисть, колесо, лапы, полтинник, стол, телевизор, тетрадь; aparat fotograficzny, obiektyw, wózek, aparat telefoniczny, biurko, korale, książka, pralka, księga, kuchenka, pampers, piłka, plecaki, przedmioty,
stół i inne;
2. Nazwy części ciała ludzkiego – голова, нога, рукa, глаза, кулак, лицо, веки,
грудь, зрачок, коса, ладонь, подбородок, прядь волос, ресницы, сердце,
тело, язык; ciało, głowa, ręka, noga, serce, łapa, dłoń, czoło, kułak, piersi,
stopy, zadek;
3. Nazwy osób, w tym nazwy ogólne nieodnoszące się do żadnej płci – существо; ktoś oraz nazwy kobiet – женщина, Ольга, Люба, Марьяшка; Martynka, Jadzia i nazwy mężczyzn – человек, мужчина, идол, император,
полковник, протодьякон, сержант, старик, Девяткин, Демьян, Курбатов, Поленов, Степан Иваныч, Lowka. Jak wynika z przeanalizowanego materiału mogą być one wyrażane za pomocą rzeczowników własnych, rzeczowników pospolitych oraz bardzo często zaimków osobowych. Konstrukcje
z przymiotnikiem nazywającym duży ciężar odnoszą się przede wszystkim do
osób płci męskiej;
4. Nazwy stanów fizycznych, psychicznych, emocjonalnych – горе, тоска,
груз напряженности и ожидания, радость, скука, сон, ужас; atmosfera,
cisza, milczenie, coś strasznego, kompleks, maska obojętności, obsesja. Na10
leżą tu również nazwy zjawisk związanych z podświadomością – сновидение, чурки, кошмар. Сzęść z tych stanów nie została sprecyzowana
i użyto w stosunku do nich zaimków nieokreślonych что-то i что-нибудь.
Z kontekstu wynika jednak jasno, że chodzi o wewnętrzne, trudne do nazwania stany człowieka;
5. Nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej człowieka – cлова,
ругательство, укор, вопрос, воспоминание, обвинение, мысли, повесть,
строчки i samo słowo – ум; myśl, dowcip, słowa, muzyka, sztuka, wiersz, argumenty, dramat, film, kazania, konstrukcja, nauki szkolne, pieśń, pytanie, raport, sprawy, strofa, stwierdzenia, tragedia grecka, wyrok, zakończenie, zarzuty, zwrotka, żart;
6. Nazwy substancji, zwłaszcza cieczy – вода, волна, жижa, молоко, сок, капли дождя, капли пота, капля росы; gips, kawa, krople deszczu, maź, słód,
śnieg, wino, woda;
7. Nazwy pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych, w tym
nazwy pór doby i odcinków czasu – воздух, ночь, жара, луна, небо, ненастье, тень, туман, туча; chmury, powietrze, słońce, chwile, sekundy, kwadrans, dni;
8. Nazwy roślin, ich części i owoców – цветок, боровик, шишка, зёрна, кокосовыe орехи, корень, плоды, сучок; drzewo, buki, sosna, orzechy kokosowe;
9. Nazwy czynności i ich rezultatów – взгляд, вздох, дыхание, шаг; spojrzenie,
wzrok, prace rady miejskiej, przedsięwzięcie, przemoc, robota, służba;
10. Nazwy zwierząt i części ich ciała – кот, пес, русак, рыбца, круп, хвост; łeb
(barana), skrzydła;
11. Nazwy dźwięków – голос, топот;
12. Nazwy zbiorników wodnych – морe, озеро;
13. Inne – чемпионат России, действительность, мир, титул, тона, отношение; życie, czasy, duch, rzeczywistość, śmierć, los, zagadka bytu.
Obiekty porównywane w konstrukcjach z przymiotnikiem ze znaczeniem
dużej wagi należą w języku rosyjskim do trzynastu, a w języku polskim – do
jedenastu grup. W obydwu językach dominują nazwy przedmiotów oraz nazwy
części ludzkiego ciała. W języku rosyjskim kolejne miejsca zajmują: nazwy
osób, nazwy stanów fizycznych, psychicznych, emocjonalnych człowieka,
nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej człowieka, nazwy
pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych, w tym nazwy pór
doby i odcinków czasu. Pozostałe grupy reprezentowane były przez niewielką
liczbę przykładów. W języku polskim na trzecim miejscu znalazły się: nazwy
rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej człowieka, nazwy stanów
fizycznych, psychicznych, emocjonalnych oraz nazwy substancji. Pozostałe
grupy były mniej liczne, a dwóch nie odnotowaliśmy w ogóle.
Procentowy udział poszczególnych grup semantycznych pokazuje tabela 1.
11
Tabela 1. Grupy semantyczne obiektów porównywanych w konstrukcjach z przymiotnikami:
тяжелый, ciężki
Grupy semantyczne obiektów porównywanych
Nazwy przedmiotów
Nazwy części ciała ludzkiego
Nazwy osób
Nazwy stanów fizycznych, psychicznych, emocjonalnych
Nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej
człowieka
6 Nazwy substancji, zwłaszcza cieczy
7 Nazwy pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych, w tym nazwy pór doby i odcinków czasu
8 Nazwy roślin, ich części i owoców
9 Nazwy czynności i ich rezultatów
10 Nazwy zwierząt i części ich ciała
11 Nazwy dźwięków
12 Nazwy zbiorników wodnych
13 Inne
Razem
1
2
3
4
5
% j. ros.
24
23,5
11
9
7
% j. pol.
33
20,5
5
5,5
17
6
5
3,5
4
3,5
3,5
3
1
1
2,5
100
1,75
4
0,75
0
0
5
100
Obiekty porównujące w konstrukcjach z przymiotnikami тяжёлый, ciężki
należą do następujących grup semantycznych:
1. Nazwy różnego typu materiałów, w tym: minerałów, ich skupień i brył –
камень, камень (в ногах утопленника, горный цветной), камушек, каменный, каменная глыба, булыжник, глыба, (могильная) земля, глина
мокрая, гора, жернов, красные кораллы, порфир, глыбы антрацита;
kamień, kamień młyński, głaz, góra, granit, bryły granitu, skała, odłamki skał,
blok skalny, ziemia, glina, bruk, metali i stopów – свинец, ртуть (из
разбитого градусника), чугун (на изломе), чугунный, железо, золото,
серебро, жесть; ołów, góra ołowiu, kilo ołowiu w kieszeni, kontener ołowiu,
stal, żelazo, lite żelazo, pancerna blacha, rtęć, żeliwo, drewna – (настоящее,
сырое) бревно, колода, полено, деревянный, сукастый лиственничный
кряж, суковатая коряга; kłoda (ściętego drzewa, drewna), kloc, naręcze bukowego drzewa, substancji – свиное сало глицерин, загустевшая нефть,
литая эмаль, сметана, цемент; beton (cholerny), cement, ciasto, cielęca
krew, opium, skamieniała szaro-brązowa hutnicza szlaka;
2. Nazwy przedmiotów, w tym przedmiotów wykonanych z metali i ich stopów
– чугунные (гири, шар, плита), свинцовые (шары, бульба, крышки),
слиток золотой, налитый, литый; betonowe krawężniki, ołowiane buty,
stalowy hak, nazwy elementów uzbrojenia – бомбы, кольчуги, танк «Т-34»,
танк, броневик, шрапнель, пушечные ядра; czołg, bomba (neutronowa),
kula armatnia, granat, maczuga, pancerfaust, części odzieży i wyposażenia
– водолазные доспехи, мокрая шуба, солдатский прусский сапог;
baranica, średniowieczne zbroje, narzędzi – kowadło, młot (kowalski), kilof,
12
kłonica, młotki, produktów spożywczych – żołnierska grochówka, niemiecki
Eintopf, pięć bochenków chleba oraz nazwy innych przedmiotów zwykle kojarzonych z dużą wagą, np.: – (пудовая, двухпудовая) гиря, кирпич
(силикатный), утюг, (адмиралтейские) якоря, гроб, кувалда, подкова,
рельса, старая трактирная мясорубка, бульдозеры, гантель
культуриста, сундук, большой мешок с мукой, набухший мешок с мукой,
мешок цемента, мясницкая колода, памятник, энциклопедия; cegła,
akumulator, amfibia, kufer, kula u nogi, lokomotywa, mogiły, 100-tonowe
nagrobki, pylon na moście Siekierkowskim, samochód, skrzynie z książkami,
tir na przejściu w Bezledach, twierdze, worek z ziemniakami, worki, wór kartofli i inne;
3. Nazwy stanów fizycznych i psychicznych, także stanów przyrody – похмелье,
бессонница, августовское предгрозье, кошмар, перед боем, перед сном,
после длительного путешествия, после угара, смертельная болезнь,
смерть, угар от вчерашнего хмеля; (wielkie) nieszczęście, siedem nieszczęść, ból bezwzajemnej miłości, (zły) sen, sumienie szpiega, niebo przed
burzą, powietrze w porze upałów, ciemności nocne;
4. Nazwy pojęć abstrakcyjnych – рабский труд, неумолимый рок,
человеческий грех, бредовый, земная тяга, вселенское бремя;
5. Nazwy ludzi, także nieżywych – Бонапарт, астматик, дредноут, труп,
мертвец; siłacz, zwłoki;
6. Nazwy zwierząt i części ich ciała – битюг, годовалый бычок, цирковая
лошадка, дохлый слон, медведь; byk, wół, indyki, końskie kopyta, dupa słoniowa;
7. Nazwy czynności – пробег египетских колесниц, удар (кулаком в лицо,
каменного сердца, молота по наковальне); robota w polu, uderzenie młota;
8. Nazwy roślin, ich części i owoców – хмель, горошины, кисть винограда;
kiść dojrzałych winogron;
9. Nazwy zjawisk przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych (ros. 3) –
осенние туманы, небо, грозой налитый;
10. Nazwy części ciała ludzkiego – головы после трех стаканов водки без
закуски, Комарихин желудок, рука мертвеца; pięść;
11. Nazwy dawnych jednostek wagi – пуд, пудовый;
12. Nazwy miejsc – в крепости, в тюрьме;
13. Porównania ekspresywne – wyrazy całkowicie desemantyzowane, pełniące
wyłącznie funkcję intensyfikatorów – cholera, jasna cholera, diabli; sto
diabli, sto biesów;
14. Inne – życie, nieboskie stworzenie, niemiecki dowcip o Polakach, szkło.
Obiekty porównujące w konstrukcjach z przymiotnikiem ze znaczeniem
dużej wagi należą w języku rosyjskim do dwunastu, a w języku polskim – do
dziesięciu grup. W obydwu językach dominujące okazały się dwie grupy: na13
zwy różnego rodzaju materiałów oraz nazwy przedmiotów. Dla jednych i drugich charakterystyczne jest to, że kojarzą się z dużą wagą, dużym ciężarem.
W języku rosyjskim kolejne miejsca zajmują: nazwy stanów fizycznych i psychicznych, także stanów przyrody, nazwy pojęć abstrakcyjnych, nazwy osób
oraz nazwy zwierząt (zwykle dużych i ciężkich). Pozostałe grupy reprezentowane były przez niewielką liczbę przykładów. W języku polskim nie odnotowaliśmy w ogóle nazw pojęć abstrakcyjnych, nazw zjawisk przyrodniczych,
atmosferycznych, astronomicznych, nazw jednostek wagi oraz nazw miejsc.
Natomiast bardzo liczną grupę stanowią porównania ekspresywne, które
w ogóle nie występują w języku rosyjskim.
Procentowy udział poszczególnych grup semantycznych pokazuje tabela 2.
Tabela 2. Grupy semantyczne obiektów porównujących w konstrukcjach z przymiotnikami:
тяжелый, ciężki
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
Razem
Grupy semantyczne obiektów porównujących
Nazwy różnego typu materiałów
Nazwy przedmiotów
Nazwy stanów fizycznych i psychicznych, także stanów
przyrody
Nazwy pojęć abstrakcyjnych
Nazwy osób, także nieżywych
Nazwy zwierząt
Nazwy czynności
Nazwy roślin, ich części i owoców
Nazwy zjawisk przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych
Nazwy części ciała ludzkiego
Nazwy dawnych jednostek wagi
Nazwy miejsc
Wykrzykniki
Inne
% j. ros.
47
35
4,25
% j. pol.
48
23
7,5
2,5
2
2
1,5
1,25
1,25
0
1
2
1
0,5
0
1,25
1
1
0
0
100
0,5
0
0
14,5
2
100
LEKKI
Przymiotnik ten zajmuje przeciwległy biegun na skali danej cechy. Oznacza przede wszystkim: ‘mało ważący’, ale także: ‘zgrabny, zwinny’, ‘cienki,
przewiewny’, ‘niewymagający dużego wysiłku’, ‘łatwy do strawienia’, ‘odznaczający się niewielkim stopniem natężenia pod jakimś względem’
[http://sjp.pwn.pl/szukaj_poczatek/lekki].
Obiekty porównywane w konstrukcjach z tym przymiotnikiem należą do następujących grup:
1. Nazwy osób, w tym nazwy ogólne nieodnoszące się do żadnej płci – слуги;
człowiek, grzesznik, oraz nazwy kobiet, np.: – Верочка, Адочка, Аннa, Аэ14
лита, Надеждa Федоровнa, девушка, женщина, гостья, барышня, жена
доктора, красавица, сорокалетняя дама, старуха; Joanna, Anka, Magda,
pani, panna, panienka, babcia, córcia, kobieta, woltyżerka, nazwy mężczyzn,
np.: – Леша, Артем, Петя, Чубаров, милый, дружок, работник, министр;
Adam, Alojzy, Daniel Jens Weissflog, biedak, skoczek (narciarski), tancerz,
ojciec, zawodnik i dzieci – девочка, Adaś, dzieci, chłopiec. Mogą być one
wyrażane za pomocą rzeczowników własnych, rzeczowników pospolitych
oraz bardzo często zaimków osobowych i nieokreślonych. Konstrukcje
z przymiotnikiem nazywającym mały ciężar odnoszą się przede wszystkim do
osób płci żeńskiej;
2. Nazwy przedmiotów, w tym: nazwy odzieży, obuwia i ich części – платье,
туфельки, шарф, башмачок, кокарда, кружева, куртка, обувь, одежды,
платки, туфли, шляпка; haiki, futra, krynoliny, jedwabny szal, szale Hindusek,
welon, nazwy produktów żywnościowych – пирог, пирожное; płatki ryby,
babka, staropolskie baby, ciasto, pieczywo, sos miętowy, nazwy pościeli –
одеяло; prześcieradło, nazwy elementów uzbrojenia – карабин, пистолет,
стерлинг, сабля oraz nazwy innych pojedynczych przedmiotów, np.: –
вазочкa, афин, занавески, катер, колокольчик из чистого серебра, лодка,
манекен, позолочённые тяжёлые стрелы, самолет, сани, своды, сени,
скрипкa Страдивария, страшила, сумка; rower, aluminiowe piątaki z rybakiem w tle, blaszka, bryła domu, elektrony, kartka, kolekcja, kubek, opony,
papierosy, rakieta tenisowa, rzeźby z lipowego drewna, skała, spacerówka, telefon (komórkowy), trumienki, wózek, zasłona, zastawa i inne;
3. Nazwy części ciała ludzkiego – pука, ручонкa, тело, волосы, перст, голова,
грудь, лапки, лицо, мозг, пальчики, сердце, скелетик, фигуркa, фигурa;
ciało, ręka, głowa, nogi;
4. Nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej człowieka – впечатление, мечта, мысль, песня, притворство, просьба, рассказ, сонатина;
słowa, film, wiersz, myśli, literatura, muzyka, odpowiedź, pytania, romans, scenariusz, scherzo, sonet, szkic, walczyki;
5. Nazwy dźwięków, zapachów i smaków – голос (мальчика), звуки рояля, звук,
смех, топот, шелест, шорох, позванивание браслетов; głos, dźwięki, soprany dam, smak opłatka;
6. Nazwy materiałów i substancji – бумагa, водка, крем, песок, пудра, сено,
снег; (rzekoma) stal, drobinki pyłu, kevlar (materiał), krem La Roche-Posay,
metal, proch, puszki, pył, supermateriał;
7. Nazwy czynności i ich rezultatów – шаги, взгляд; architektura parku, domieszka koloru, dotknięcie, gest, kroczki, oddech, pocałunek, praca, ruch
poziomy, ruchy palców i dłoni, skurcz;
8. Nazwy roślin, ich części i owoców – букеты ранних ив, ветка, картофельные семена, листок, листья, “фонарик”, цветы; bambusy, tkanka, liść dębowy, zielony puch (drzewa);
15
9. Nazwy pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych, w tym
nazwy pór doby i odcinków czasu – облака, облачка, тени, туман; opar,
świt, chmury, mgiełka, niebo, obłoki;
10. Nazwy stanów fizycznych, psychicznych, emocjonalnych – сон, грусть,
настроение, тоска; spokój, śmierć, miłość, przyzwyczajenia, skrzydła dobroci, psychiczny odlot, puch radości, senność, szczęście, duma, fałsz, marzenie senne, panika;
11. Nazwy zwierząt i części ich ciała – конь, корова, чайка, хвост; pióro,
charty, skrzydełka (motyli);
12. Nazwy pojęć abstrakcyjnych – либерализм, жизнь, прикосновение
к книжной проблематике, судьба; bliskość, kobiecość, kula dawnych błędów, odmiana antysemityzmu, piękno.
Obiekty porównywane w konstrukcjach z przymiotnikiem ze znaczeniem
małej wagi w obydwu językach należą do dwunastu grup. Również w obydwu
dwa pierwsze miejsca zajmują te same grupy: nazwy osób i nazwy przedmiotów.
W języku rosyjskim kolejne miejsca należą do: nazw części ciała ludzkiego,
nazw rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej, nazw dźwięków i zapachów, nazw materiałów i substancji oraz nazw czynności i ich rezultatów. Podobną liczbę przykładów odnotowaliśmy w pozostałych grupach. W języku polskim na trzecim miejscu znalazły się nazwy rezultatów działalności umysłowej
i intelektualnej człowieka, a kolejne miejsca zajmują: nazwy stanów fizycznych,
psychicznych i emocjonalnych oraz nazwy czynności i ich rezultatów. Pozostałe
grupy reprezentowane są przez niewielką liczbę przykładów.
Procentowy udział poszczególnych grup semantycznych pokazuje tabela 3.
Tabela 3. Grupy semantyczne obiektów porównywanych w konstrukcjach z przymiotnikami:
лёгкий, lekki
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Razem
16
Grupy semantyczne obiektów porównywanych
Nazwy osób
Nazwy przedmiotów
Nazwy części ciała ludzkiego
Nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej
człowieka
Nazwy dźwięków i zapachów
Nazwy materiałów i substancji
Nazwy czynności i ich rezultatów
Nazwy roślin, ich części i owoców
Nazwy pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych
Nazwy stanów fizycznych, psychicznych, emocjonalnych
Nazwy zwierząt i części ich ciała
Nazwy pojęć abstrakcyjnych
% j. ros.
33
22
12,5
5
% j. pol.
31
22
3,5
13
4,75
3,75
3,75
3,5
3,5
2,25
5,5
5
2,25
3,00
3
3
2,25
100
8,00
2,00
2,5
100
Obiekty porównujące w konstrukcjach z przymiotnikami лёгкий, lekki należą do następujących grup semantycznych:
1. Nazwy zwierząt, w tym ptaków – птица (в лете), вольная птица, птичка,
полевой жаворонок, чайка, лебеденок, ощипанный цыпленок; orzeł, ptak,
mała ptaszyna, owadów – мошка, бабочка, комарик, насекомое, розовые
мотыльки; motyl, motylek, muchy, świerszcz, ważka, ssaków (zwłaszcza
niedużych) – серна, заяц, летучая мышь, молодой олень среди горных
ущелий, ryb – рыба в воде oraz części ich ciała, przede wszystkim są to nazwy skrzydeł ptaków i owadów – крылья (ласковой и нежной птицы),
мушиное крыло; skrzydła motyla oraz elementów ptasiego upierzenia – перо,
перышкo, пух, пушинка, пушок; piórko, puch (na wietrze, wielkiej gołębicy),
pierze, rzadziej inne – чешуя;
2. Nazwy materiałów i substancji – дым (от костра), струйка дыма, воздух,
осенняя (вода), большие хлопья снега, бумага (папиросная), детские слезы, пена, пена играющих волн, морская пена, плесень, снег, снежинка,
снежная пурга, сноп соломы, хлопчатая бумага, шампанское, янтарь;
powietrze, korek, papier, śnieg, wata, kropla rosy, aluminium, balsa, dobry
alkohol, pianka (na pysznym egzotycznym deserze), płatek bibułki, płatek
śniegu, popiół, ptasie mleczko, pyłek;
3. Nazwy przedmiotów, w tym nazwy przedmiotów napełnionych powietrzem
lub unoszących się w powietrzu – пузырёк (воздуха), аэростат,
дирижабль, летучий, пустой, праздничный воздушный шарик, шарик
в руке мальчугана; balon, bąbelki szampana, mydlana tęczowa bańka,
latawiec, produktów spożywczych – пирожное; beza, bita śmietana, czekoladowy mus, wafel oraz innych przedmiotów kojarzących się z małą wagą –
паутинка, детские коляски, золотые стрелы Аполлона, игрушка,
кружево, летний зонтик, марионетка, поплавки на воде, шелковый
балдахин; pajęczyna, poszycie namiotu, wiórek, iskierka, mój dzisiejszy portfel, piłeczki, grosz, pusty plaster, szyfonowy welon;
4. Nazwy czynności i ich rezultatów – вздох (в тишине, лотоса), дуновение
(ветерка, сквозняка), дыхание, листопад, нетрудное дело в руках опытного мастера, прикосновение ветерка, танец, шаги духа; tchnienie,
westchnienie, mrugnięcie okiem, muśnięcie, oddech, oddech wróbla, rysunek
japońskim piórkiem, serafickie tchnienie, słowika śpiew, wybuch śmiechu;
5. Nazwy roślin i ich części – (блеклый, осенний) лист, (засушенные) лепестки, ветошь, камышевая трость, семечная лузга, спаржа, сухой цветок, тополиный пух, трава, шелуха; dmuchawiec, przekwitająca jesienna
roślina, puch mleczu;
6. Nazwy stanów fizycznych i psychicznych, także stanów przyrody – сон,
в детстве, во сне, после бокала шампанского; mgła, mgiełka, obłok (na
niebie), sen, śmierć, światłość miesiąca, tchnienie nadodrzańskiego wiatru,
chmurka;
17
7. Nazwy pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych, w tym
nazwy pór doby i odcinków czasu – ветер, ветерок, зори, (розовое) облако,
облачко, огонь, самый зефир, туман; sekunda, zefir (grający);
8. Nazwy osób, szczególnie osób młodych i bardzo młodych – девочка, юноша,
ребенок, младенец, балерина, охотник; nowo narodzony;
9. Nazwy istot nieziemskich, bajkowych, mitycznych – (сказочный) эльф,
андерсеновская балеринка, лесная фея, лунные девы, неземная, Меркурий;
upiory, widma, rusałka;
10. Nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej człowieka –
музыка, песенка, сказка, сладостная райская мечта; modlitwa, piosenka;
11. Nazwy dźwięków i zapachów – запах трав и цветов, звон серебряного
меча, шепот; zapach perfum, zapachu wspomnienie.
Obiekty porównujące w konstrukcjach z przymiotnikiem ze znaczeniem
małej wagi należą w obydwu porównywanych językach do jedenastu grup.
W obu również dominują nazwy zwierząt i części ich ciała (przy czym
w materiale polskim stanowią one ponad połowę przykładów). W przykładach
rosyjskich znalazły się nazwy aż czterech klas zwierząt – ptaków, owadów,
ssaków i ryb, w polskim tylko ptaków i owadów. Kolejne dwa miejsca zajmują
nazwy materiałów i substancji oraz nazwy przedmiotów. Charakterystyczne dla
nich jest to, że kojarzą się z małą wagą, delikatną strukturą, możliwością unoszenia się w powietrzu. Pozostałe grupy reprezentowane były przez mniejszą
liczbę przykładów.
Procentowy udział poszczególnych grup semantycznych pokazuje tabela 4.
Tabela 4. Grupy semantyczne obiektów porównujących w konstrukcjach z przymiotnikami:
лёгкий, lekki
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Razem
18
Grupy semantyczne obiektów porównujących
Nazwy zwierząt oraz części ich ciała
Nazwy materiałów i substancji
Nazwy przedmiotów
Nazwy czynności i ich rezultatów
Nazwy roślin i ich części
Nazwy stanów fizycznych i psychicznych, także stanów
przyrody
Nazwy pojęć przyrodniczych, atmosferycznych, astronomicznych, w tym nazwy pór doby i odcinków czasu
Nazwy osób
Nazwy istot nieziemskich, bajkowych, mitycznych
Nazwy rezultatów działalności umysłowej i intelektualnej człowieka
Nazwy dźwięków i zapachów
% j. ros.
36,5
17
11
7
6,5
5,5
% j. pol.
57
11,5
10,5
6
2
8,5
5
0,5
4,5
3,5
2
0,5
1,5
1
1,5
100
1
100
Struktura gramatyczna obiektów porównujących
Formalnie obiekt porównania może przybierać różnorodną formę: pojedynczego rzeczownika w mianowniku lub przypadkach zależnych z przyimkami,
pojedynczego przymiotnika lub imiesłowu przymiotnikowego oraz związków
wyrazowych, w których funkcję głównego komponentu pełni rzeczownik lub
przymiotnik (imiesłów przymiotnikowy). W szczegółach przedstawia się to następująco:
1. Obiekt porównujący wyrażony jest rzeczownikiem w mianowniku lub związkiem rzeczownikowym i może przybierać następującą strukturę:
rosyjskie i polskie:
a) Sn, np.: тяжёлый как кирпич, битюг, бомбы, золото, камень, хмель,
дверь, сейф лёгкий как перышко, танец, птичка, пушинка, сказка; ciężki
jak amfibia, akumulator, mogiła, baranica, żelazo, ołów, lekki jak piórko, motyl, powietrze, puch, pajęczyna,
b) Adj + Sn, np.: тяжёлый, как силикатный кирпич, сырые утюги, настоящее бревно, свинцовые шары, рабский труд, каменная глыба, неумолимый рок, лёгкий как блеклый лист, синий воздух, сказочный эльф, лунные девы, камышевая камышевая трость трость, сухой цветок; ciężki
jak betonowe krawężniki, blok skalny, kula armatnia, młot kowalski, zły sen,
żołnierska grochówka, lekki jak szyfonowy welon, jasny włos, zimny dech, dobry alkohol, mała ptaszyna, ptasie mleczko, bita śmietana,
c) Adj + Adj + Sn, np.: тяжелый как старая трактирная мясорубка, сукастый лиственничный кряж, солдатский прусский сапог, горный
цветной камень, лёгкий как сладостная райская мечта, молодой
горный олень, праздничный воздушный шарик; lekki jak przekwitająca jesienna roślina, mydlana tęczowa bańka,
d) Sn + Sg, np.: тяжелый как гантель культуриста, мешок цемента, сундук
пирата, глыбы антрацита, кисть винограда, рука мертвеца, лёгкий как
шаги духа, пузырёк воздуха, дуновение сквозняка, сноп соломы, вздох
лотоса; bryły granitu, góra ołowiu, kłody drewna, kontener ołowiu, odłamki
skał, sumienie szpiega, uderzenie młota, lekki jak światłość miesiąca, płatek
bibułki, skrzydło motyla, kropla rosy, puch mleczu, mrugnięcie okiem,
e) Sn + Adjg + Sg, np.: тяжелый как пробег египетских колесниц, удары
каменного сердца, лёгкий как пена играющих волн, звон серебряного меча;
ciężki jak kłoda ściętego drzewa, ból bezwzajemnej miłości, kiść dojrzałych
winogron, naręcze bukowego drzewa, lekki jak tchnienie nadodrzańskiego
wiatru, refleks barwnego światła, puch wielkiej gołębicy,
f) Sn + на (na) + Sl, np.: тяжёлый как замок на двери, чугун на изломе,
мешки на складе, лёгкий как поплавки на воде; lekki jak obłok na niebie,
puch na wietrze,
19
g) Sn + в (w) + Sl, np.: лёгкий как вздох в тишине, птица в лете, рыба в реке;
ciężki jak robota w polu,
h) Sn + у (u) + Sg, np.: лёгкий как пачка у балерины; ciężki jak kula u nogi,
i) Num + Sg, np.: лёгкие как два облачка; ciężki jak sto biesów, sto diabli,
siedem nieszczęść,
tylko rosyjskie:
a) Sn + или + Sn + Sn, np.: лёгкий как пена или пушок одуванчик,
b) Pron + Sn, np.: лёгкий как этот день, самый грех,
c) Sn + Adj + Adv, np.: тяжелый как плотно набитый тючок,
d) Sn + Sn, np.: тяжелый как танк «Т-34»,
e) Sn + Sg + и + Sg, np.: лёгкий как запах трав и цветов,
f) Sn + Adj + и + Adj + Sg, np.: лёгкий как крылья ласковой и нежной птицы,
g) Adj + Sn + Sg, np.: лёгкий как воздушная поступь старушки, золотые
стрелы Аполлона, большие хлопья снега,
h) Adj + Sn + Adj + Sg, np.: лёгкий как зыблемое видение сладкого сна,
i) Sn + на + Sl + Adjg + Sg, np.: тяжелый как цепи на воротах иностранных
посольств,
j) Sn + Sg + по + Sd, np.: тяжелый, точно удары молота по наковальне,
k) Sn + Adj + c + Si, np.: тяжелый как большой мешок с мукой, набухший
мешок с мукой,
l) Sn + Sl +в + Sacc, np.: тяжелый как удар кулаком в лицо,
m) Sn + в + Sl + Sg, np.: тяжелый, как камень в ногах утопленника, лёгкий
как шарик в руке мальчугана
n) Adj + Sn + в + Sl + Adj + Sg, np.: лёгкий как нетрудное дело в руках опытного мастера,
o) Sn + Sg + Adj + Sg, np.: тяжёлый, словно фасад Общества взаимного
кредита,
p) Sn + от + Adjg + Sg, np.: тяжелый как угар от вчерашнего хмеля,
q) Sn + от + Sg +Sg, np.: тяжелые как блины от штанги Алексеева,
r) Sn + в + Adj + Sl, np.: тяжелый как занавес в сельском клубе,
s) Adj + Sn +среди + Adj + Sg, np.: лёгкий как молодой олень среди горных
ущелий,
t) Sn + Adjacc + Adji + Si, np.: тяжелый, словно засохшей краской склеенная
кисть,
u) Sn + после + Numg + Sg + Sg + без + Sg, np.: тяжелый как их головы после
трех стаканов водки без закуски,
tylko polskie:
a) Adj + Sn + o + Sl, np.: ciężki jak niemiecki dowcip o Polakach,
b) Adj +Adj + Adj + Sn, np.: ciężki jak skamieniała szaro-brązowa hutnicza
szlaka,
20
c)
d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)
k)
l)
Pron + Adj + Sn, np.: lekki jak mój dzisiejszy portfel,
Sn + Adj + Si, np.: lekki jak rysunek japońskim piórkiem,
Sn + na + Sl + Adj, np.: ciężki jak pylon na moście Siekierkowskim,
Sn + na + Sl + w + Sl, np.: ciężki jak tir na przejściu w Bezledach,
Sn + przed + Si, np.: ciężki jak niebo przed burzą,
Sn + Sg+ w + Sl, np.: ciężki jak kilo ołowiu w kieszeni,
Sn + w + Sl + Sg, np.: ciężki jak powietrze w porze upałów,
Sn + z + Si, np.: ciężki jak worek z ziemniakami, skrzynie z książkami,
Sn + Adj + Si + Sg, np.: lekki jak pyłek niesiony tchnieniem okrutnika,
Sn + na + Adj + Adj + Sl, np.: lekki jak pianka na pysznym egzotycznym
deserze,
m) Sn + Sg + Adj + ku + Sd, np.: lekki jak oddech człowieczeństwa wzniesiony
ku Bogu,
n) Num + Sg+ Sg, np.: ciężki jak pięć bochenków chleba.
2. Obiekt wyrażony jest przymiotnikiem (imiesłowem przymiotnikowym) lub
związkiem wyrazowym z przymiotnikiem (imiesłowem przymiotnikowym)
w funkcji członu głównego i może przybierać następująca formę:
rosyjskie i polskie:
Adjn, np.: тяжелый как чугунный, как бы налитый, как деревянный будто
свинцовый, словно литый, лёгкий как неземной, пустой, бумажный,
воздушной, летучий; lekki jak aluminiowy,
tylko rosyjskie:
a) Adjn + Si, np.: тяжелый как грозой налитый, как налитый свинцом,
словно набит сокровищами, словно вырубленной топором,
b) Adjn + из + Sg, np.: тяжелый как из камня высеченный, словно выдолбленный из дерева, точно вылитый из железа, словно отлитый из
серебра, лёгкий будто сделанный из бумаги.
3. Obiekt porównujący wyrażony jest rzeczownikiem w przypadku zależnym
bądź wyrażeniem rzeczownikowym z rzeczownikiem w przypadku zależnym
w funkcji członu głównego i może przybierać następującą strukturę:
rosyjskie i polskie:
a) в (w) + Sl, np.: тяжелый как в крепости, словно в тюрьме, лёгкий как во
сне, в детстве; lekki jak w piosence,
b) из (z) + Sg, np.: тяжёлые, будто из жести; ciężki jak z żelaza, ołowiu,
ciasta,
c) перед (przed) + Si, np.: тяжёлый как перед боем, перед сном; ciężki jak
przed burzą,
21
tylko rosyjskie:
a) из + Adjg + Sg, np.: тяжелый как бы из свиного сала,
b) из + Pron+ Sg, np.: тяжеленный, будто из всего железа,
c) на + Sl, np.: лёгкий как на крыльях,
d) в + Adj + Sacc, np.: тяжелый как в осенние туманы, в августовское
предгрозье,
e) от + Sg, np.: лёгкий как от платья,
f) после + Sg, np.: тяжелый точно после угара,
g) после + Sg + Sg, np.: лёгкий как после бокала шампанского,
h) после + Adjg + Sg, np.: тяжелый как после длительного путешествия,
i) у + Sg, np.: тяжелый как у Бонапарта, у астматика, у памятника,
у броневика, лёгкий как у юноши, у охотника, у птицы, у младенцев,
j) y + Adjg + Sg, np.: тяжелый как у цирковой лошадки, лёгкий как у полевого
жаворонка,
k) у + Pron + Sg + в + Sl, np.: тяжелый как у их статуй в парках,
tylko polskie:
dla + Sn, np.: ciężki jak dla siłaczy.
Funkcje syntaktyczne
Przymiotnik będący podstawą rozpatrywanych związków porównawczych
w zdaniu może pełnić następujące funkcje:
1. Orzecznika w orzeczeniu imiennym, łącznik natomiast może być wyrażony:
а) czasownikim być (быть) w różnych formach, np.:
лилейной чистоты будут тарелки, молоко будет тяжелое как ртуть
[Ю.К. Олеша, Зависть (1927)]; Ноги были тяжелые как гири, и совсем
не отрывались от пола. [А. Лазарчук, Мумия (1991)]; Возвращайся
скорее, мой милый, Будь легок как серна, Как молодой олень среди
горных ущелий [А.И. Куприн, Суламифь (1908)]; Jego dłoń była twarda
I ciężka jak żelazo [B. Czeszko, Pokolenie, 1974]; Moja głowa jest ciężka jak
kowadło [Z. Krušvar, Wykonawcy Bożego Zamysłu, „Esensja”, nr 08,
12.10.2009]; Nauki szkolne są ciężkie jak góry [B. Prus, Faraon, 1957]; Muzyka natomiast bywa niekiedy lekka jak skrzydła motyla [M. Pęczak, Kobiety
są zabawne, „Polityka”, nr 2609, 23.06.2007].
W języku rosyjskim niemal zawsze, a w języku polskim często łącznik taki
w czasie teraźniejszym ma zazwyczaj postać zerową, np.:
У меня горе тяжелое как железо, как бомба. [М.И. Цветаева, Дневниковые записи (1917–1941)]; Он легок как пух – рекомендовал де
Монзи нового министра финансов кабинета Эррио [А.А. Игнатьев,
22
Пятьдесят лет в строю. Кн. 5 (1947–1953)]; Uśmiechasz się, choć Twe
serce ciężkie jak stal [K. Dzióbek, Różne, Usenet – pl.hum.poezja,
13.01.2001];
b) niepełnoznacznym czasownikiem (делаться, сделаться, стать, cтановиться, оказаться, казаться, показаться; stać się, stawać się, okazać
się wydawać się, robić się), np.: После таких движений его нога делалась
тяжелой как железо [А.С. Грин, Дорога никуда (1929)]; узкая ее спина
казалась еще уже, маленький, но тяжелый как у цирковой лошадки
[А. Кабаков, Последний герой (1994–1995)]; Я вся стала легка как
птица [Н.В. Гоголь, Вечера на хуторе близ Диканьки (1831–1832)];
Министр оказался легким как пустой [М. Горький, Жизнь Клима
Самгина, ч. 4 (1928–1935)]; И жизнь становилась легкою как зыблемое
видение сладкого сна [Ф.К. Сологуб, Капли крови (Навьи чары) (1905)];
bo bez niej życie stawało się ciężkie jak powietrze w porze upałów [B. Kosmowska, Hermańce (2008)]; Niekiedy zdarzało się, że ciało zestresowanej
„czarownicy” podczas pławienia okazywało się lekkie jak korek [L. Stefański, Od magii do psychotroniki (1996)]; Wysychałaś. Robiłaś się lekka jak
przekwitająca jesienna roślina [H. Kowalewska, Tego lata, w Zawrocie
(1998)]; W tym celu nabiera pełne usta powietrza, wydyma policzki i staje
się lekki jak piórko [J. Brzechwa, Akademia pana Kleksa (1996)];
c) pełnoznacznym czasownikiem ze znaczeniem stanu (сидеть, лежать, стоять;висеть, выглядеть,чувствовать себя; wisieć, czuć się, poczuć się, obudzić się), np.:
Луна висит чужая, тяжёлая как замок на двери [Е.И. Замятин, Север
(1918)]; Мужчина на ней выглядел мрачным и тяжелым, как танк
«Т 34» времен Отечественной войны [Т. Устинова, Персональный ангел
(2002)]; Я лежал, тяжелый как полено [Е. Хаецкая, Синие стрекозы
Вавилона (1997)]; Wiał chłodny przejmujący wiatr, a na niebie wisiały
chmury ciężkie jak skrzynie z książkami [J. Brzechwa, Gdy owoc dojrzewa];
W czasie podróży rollercoasterem chwilami czujesz się lekka jak ptak [Życie
jak rollercoaster, „Cosmopolitan”, nr 12, 1999]; Obudził się lekki jak piórko
[H. Samson, Pułapka na motyla (2000)], lub ruchu (навалиться, встать,
бежать, возвращаться, идти, лететь, wlecieć, wrócić, wyjść, biec, odchodzić, ulatywać), np.:
И Степан Иваныч встал, громадный и тяжелый как камень [М.П.
Арцыбашев, Миллионы (1912)]; Тоска навалилась необычайная, тяжелая
как свинец [Е. Белкина, От любви до ненависти (2002)]; Летит в синем
небе, легкий как вольная птица [Ф.К. Сологуб, В толпе (1907)]; Hanka
lekka jak balon wróciła do mieszkania [G. Plebanek, Dziewczyny z Portofino
(2005)]; Wyszłam z kina lekka jak piórko [Anioł w Krakowie, Usenet –
pl.hum.poezja, 23.09.2002]; Tutejsze dzieci biegną do szkoły lekkie jak ptaki
[M. Kruczkowska, Szkoła w Enskede, 02.10.1992].
23
2. Przydawki, w tym apozytywnej przy:
а) podmiocie, np.:
Я не плакал, но что-то тяжёлое как камень, лежало у меня на сердце.
[Л.Н. Толстой, Отрочество (1854)]; легкая как лепестки, грудь дышала
с тихим и живым выражением [А.С. Грин, Серый автомобиль (1925)];
Podniósł się i sam ciężki jak kamień powoli ruszył pod górę [K. Kofta, Wielką
miłość tanio sprzedam (2003)]; Coś lekkiego jak piórko, jak powiew
powietrza, dotknęło jej kolan [A. Bolecka, Concerto d'amore (2004)];
b) dopełnieniu:
– bliższym, np.:
Но это значит – замерзнуть, и летчик идет, упорно передвигая
тяжелые, словно свинцовые, ноги [С. Вишенков, Испытатели (1947)];
Ганин заплатил за последнюю неделю, поцеловал легкую как блеклый
лист, руку [В.В. Набоков, Машенька (1926)]; Powlókł się nieznanymi ulicami, dźwigając na ramionach brzemię rozczarowania ciężkie jak góra
[S. Żeromski, Popioły (1988)]; patrzył na obłoki lekkie jak dmuchawiec
[T. Konwicki, Dziura w niebie (1995)];
– dalszym, np.:
ругается Степан, злобно и бессильно, уворачиваясь от тяжелых как
пушечные ядра, булыжников [Э. Лимонов, Подросток Савенко (1982)];
Альвена замолчала, наткнувшись на взгляд Хальварда. Тяжелый как
свинец, и столь же лишенный жизни [Б. Васильев, Вещий Олег (1996)];
Если „погулять” по разным кнопкам, можно набрести на легкие как
дуновение ветерка, прикосновения к книжной проблематике [Кожура
над раскаленным хаосом, „Витрина читающей России”, 28.06.2002]; Nie
mógł już patrzeć na swoje przedsięwzięcia, nudne jak flaki z olejem, ciężkie
jak kula u nogi [M. Tulli, W czerwieni (1998)]; Lokatorzy na ostatnim piętrze
Babela w zdumieniu patrzyli na niebo nagle otwarte nad ich głowami, bliskie
i lekkie jak poszycie namiotu [J. Bator, Piaskowa Góra ( 2009)]; Przebieramy
pośród piany butami ciężkimi jak z ołowiu [M. Kuczyński, Czeluść (1997)];
To pan. Gładziła go po włosach spracowaną ręką, suchą i lekką jak wiórek
[I. Jurgielewiczowa, Ten obcy (1990)];
c) przydawce nieuzgodnionej, np.:
Так воспринимаешь прекращение тяжелых как камень, отношений
[В. Березин, Свидетель, „Знамя” (1998)]; Над каменной громадой домов
стояла луна с легкими как дым, облачками [П.С. Романов, Без черемухи
(1927)]; Nie namówię już nikogo na wygłupianie się z ciągnięciem ciężkich
jak ołów kamieni z góry [P. Grijs, Stworzenie świata nie przychodzi łatwo,
„Zielone Brygady”, 01.02.1993]; I raczej nie ma co wierzyć w obietnice
o pracy lekkiej jak sen [Emerytury, Usenet – pl.soc.polityka, 02.09.2007];
d) okoliczniku:
– sposobu, np.:
24
Тогда вновь выходишь из комнаты уже в унынии, опять – кран и вода, но
желудок оказывается переполненным ею, как в пытке, и, не отправив
глотка внутрь, выпускаешь его вялой и тяжелой как плеть, дугой
[Ю.К. Олеша, Книга прощания (1930–1959)],
– miejsca, np.:
Корабль сел у высокого и тяжелого как пирамида, мрачного здания из
черно-красного камня [А.Н. Толстой, Аэлита (1939)].
Na podstawie przeanalizowanego materiału językowego można powiedzieć,
że tendencje do tworzenia porównań omawianego typu są w porównywanych
językach podobne. Człony porównań należą do takich samych grup, różnice
dotyczą najwyżej poszczególnych elementów w ramach tych grup. Podobieństwa
te uwarunkowane są zapewne bliskim pokrewieństwem obu języków, ale również podobnymi czynnikami kulturowymi, które na te języki oddziaływały. Pewne różnice można zaobserwować w strukturze obiektów porównujących. W języku rosyjskim dość aktywnie przybiera on postać wszystkich trzech typów,
w języku polskim wyrażany jest przede wszystkim rzeczownikiem oraz związkiem rzeczownikowym, przymiotnik oraz wyrażenie przyimkowe w tej funkcji
spotyka się znacznie rzadziej.
Wykaz użytych skrótów
Adj
Adv
Num
Pron
S
– przymiotnik
– przysłówek
– liczebnik
– zaimek
– rzeczownik
acc
d
g
l
n
– biernik
– celownik
– dopełniacz
– miejscownik
– mianownik
Bibliografia
Апресян Ю.Д., 1974, Лексическая семантика. Синонимические средства языка, Москва.
Jurkowski M., 1976, Semantyka i składnia wyrażeń gradacyjnych (w językach wschodniosłowiańskich), Kraków.
Ледовская Н., 2003, Категория оценки и степени качества имен прилагательных [в:]
Сборник научных трудов. Серия «Гуманитарные науки», вып. № 10, Ставрополь,
http://www.nestu.ru
Назарова И.В., Десемантизованные сравнения в системе образных средств русского и французского языков, www.bashedu.ru
Неверова В.В., 2001, Функционирование компаративных структур в интенсифи-цированном
высказывании (на материале французского языка) [в:] Функционально-грамматичиское исследование романских языков, Санкт-Петербург, с. 220–224.
25
Pianka W., 1983, Z semantyki stopniowania leksemów parametrycznych w języku polskim i innych
językach słowiańskich [w:] Zagadnienia kategorii stopnia w językach słowiańskich, t. III,
Warszawa, s. 11–16.
Сергеева Е.Н., 1966, Абсолютивная степень интенсивности качества и ее выражение
в английском языке [в:] Проблемы лингвистического анализа, Москва, с. 69–83.
Straś E., 2008, Kategoria intensywności we frazeologii języka polskiego i rosyjskiego, Katowice.
Разумова О.П., 1997, Градуальность признака и оценка в образных сравнениях, Минск,
[автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологи-ческих
наук].
Wysoczański W., 2005, Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych na materiale
wybranych języków, Wrocław.
CEMАНТИКА, СТРУКТУРА И СИНТАКСИЧЕСКИЕ ФУНКЦИИ РУССКИХ
И ПОЛЬСКИХ ИНТЕНСИВИЦИРУЮЩИХ СРАВНИТЕЛЬНЫХ КОНСТРУКЦИЙ
С ПАРАМЕТРИЧЕСКИМИ СИЛОВЫМИ ПРИЛАГАТЕЛЬНЫМИ
Резюме
Статья посвящена сопоставительному анализу сравнительных конструкций, выполняющих функцию интенсификации признака. Основой сравнения являются параметрические
силовые прилагательные тяжёлый – лёгкий. Анализу подвергаются семантические и структурные особенности русских и польских сравнительных оборотов разной степени лексикализции.
26
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Artur CZAPIGA
ANALIZA PRAGMATYCZNA WYPOWIEDZI
ZAWIERAJĄCYCH LEKSEMY
ZGADZAĆ SIĘ/СОГЛАШАТЬСЯ/TO AGREE
Przedmiotem niniejszego opisu są funkcje pragmatyczne wypowiedzeń zawierających czasowniki zgodzić się, согласиться oraz to agree w planie porównawczym polsko-rosyjsko-angielskim. Czasowniki te stanowią w każdym języku
podstawę derywacyjną dla szeregu derywatów, tworząc w ten sposób w miarę
rozwinięte paradygmaty słowotwórcze, co prezentują poniższe wykresy:
Ryc. 1. Gniazdo słowotwórcze czasownika zgadzać się (na podstawie materiału słownikowego)
Ryc. 2. Gniazdo słowotwórcze czasownika соглашаться (na podstawie materiału słownikowego)
27
(N)
Ryc. 3. Gniazdo słowotwórcze czasownika to agree (na podstawie materiału słownikowego)
Jak widać, analiza materiału słownikowego pozwoliła wyłonić podobne pod
względem liczebności i postaci morfologicznej zbiory leksemów – rodzina wyrazu zgodzić się liczy dziewięć czasowników, natomiast согласиться osiem,
a agree siedem jednostek leksykalnych1.
Nieco inaczej kształtują się paradygmaty omawianych czasowników wyłonione w trakcie analizy materiału zaczerpniętego z literatury pięknej, czyli
z praktycznego użycia języka2. Por. poniższe wykresy:
Ryc. 4. Gniazdo słowotwórcze czasownika zgadzać się
(na podstawie materiału z literatury pięknej)
1
Nie brane tu były pod uwagę leksemy, które wyszły już z użycia, jak np. angielskie agree
(Adv), agree (N), agreeance (N), agreeingly (Adv) czy agreemony (N). Por. [OED].
2
Objętość przeanalizowanych tekstów to ponad 2 400 000 słów w każdym języku, czyli około 5000 stron. Materiał został zaczerpnięty w znacznej mierze z portali: www.ebookgigs.com
(polskojęzyczny), www.bestlibrary.ru (rosyjskojęzyczny), www.getfreeebooks.com (angielskojęzyczny). Teksty te stanowią zbiór różnorodny zarówno stylistycznie, jak i gatunkowo.
28
Ryc. 5. Gniazdo słowotwórcze czasownika соглашаться
(na podstawie materiału z literatury pięknej)
(Adv)
Ryc. 6. Gniazdo słowotwórcze czasownika to agree (na podstawie materiału z literatury pięknej)
Zwracają uwagę większe możliwości derywacyjne analizowanej podstawy
słowotwórczej w języku rosyjskim – dwanaście elementów, wobec ośmiu słownikowych. Teksty polskojęzyczne zawierają osiem różnych jednostek leksykalnych,
czyli o jedną mniej niż w przypadku materiału słownikowego, natomiast anglojęzyczne zostały zredukowane do pięciu elementów (z siedmiu w przypadku materiału leksykograficznego). Znamienne, że w przykładach pochodzących
z literatury pięknej występują leksemy nienotowane w analizowanych słownikach
– uzgodnione w języku polskim, соглашательство, соглашатель, согласовываться, согласuть, согласовано w rosyjskim i agreed-upon w angielskim.
Badane rodziny wyrazów wyróżniają się wysoką frekwencją, wykazuje to
zarówno analiza korpusów opisywanych języków, jak i wybranych tekstów literatury pięknej. W korpusie języka polskiego znajdujemy 6231 leksemów z opisywanej grupy, co daje ponad 0,08% wszystkich wyrazów tam zgromadzonych.
W przypadku korpusów języka rosyjskiego i angielskiego to w przybliżeniu
0,04%. W tekstach literackich zebranych na potrzeby niniejszego opisu frekwencja wynosi około 0,03% dla języka polskiego, 0,04% dla rosyjskiego i 0,02% dla
angielskiego. Szczegółowe wyniki analizy częstości występowania badanych
leksemów prezentuje poniższa tabela.
29
Tab. 1. Frekwencja analizowanych leksemów w korpusach i w tekstach literackich
Korpusy
liczba słów
w korpusie
%
6231
7 500 000
0,08308
699
2 467 105
0,02835
согласиться
79 989
176 226 551
0,04502
870
2 411 450
0,03607
to agree
39 199
100 000 000
0,03919
539
2 435 816
0,02212
Podstawa
słowotwórcza
paradygmatu
zgodzić się
liczba
badanych
leksemów
Teksty literackie
liczba
liczba słów
badanych
w materiale
leksemów
%
Interesująco przedstawia się również częstotliwość użycia w tekstach literackich poszczególnych leksemów w każdym z badanych języków. Otóż najczęściej używane są formy czasownikowe – w analizowanych językach słowiańskich około 50%, natomiast w języku angielskim aż 74,5%. Można je więc
uznać za podstawowe, typowe formy wyrażania aprobaty. Por.:
– Sam widzisz, że reputacja i w ogóle ta cała obyczajowość, to opium dla
mas, aby nimi łatwiej sterować.
– No, tak, zgadzam się, ale ja chcę mieć tę pozycję. Mnie interesuje moje...
– chciał powiedzieć, życie, lecz pomyślał przez chwilę i poprawił się: – Mnie
interesuje moja egzystencja teraz i tutaj.
– Немодный. И туфли... Туфли, дорогуша, это самое главное! Будешь
им показывать, в какую сторону ногами двигать, на что они будут смотреть? На твою прекрасную шевелюру, на твои блядские глазки? Нет,
дорогуша, на твои ножки будут смотреть. И если увидят стоптанные или
грязные ботинки, то, согласись, дорогуша, в восторг от твоего танца не
придут. Не-эс-те-тич-но! Галстук у тебя есть?
Money is of no consequence in this matter, Mr. Walton. Time is.
You seem awfully sure I’ll agree.
Zdecydowanie rzadziej pojawiają się rzeczowniki (w języku polskim 21%,
rosyjskim 14,5%, angielskim 15%), np.:
– Chcę panu coś powiedzieć. Ale muszę prosić o dyskrecję. O słowo, że pan
tego nikomu nie powtórzy.
– Tajemnice?
Namyślał się przez kilka sekund.
– Zgoda, nie powtórzę tego nikomu – powiedział wreszcie. – Słucham.
30
– Боже, боже, как ты можешь это говорить?!
– Я все могу говорить – я вне жизни. Зачем ты приехала? Как ты это
там объяснишь? Я тебе дам письменное согласие на развод, ты скажешь,
что ехала только за ним. Для развода с осужденным оно не требуется, но ты
не знала, думала, нужно, поехала.
– Не я тебя мучаю, а ты меня, – сказала Ольга Степановна, – пойдем,
мне холодно.
Again the other planters voiced their agreement. Bedford stood listening,
then lifted his hand for quiet. Katherine found herself wishing he would be as
blunt with them as Winston had been. Sometimes the governor’s good manners
got in the way, something that hardly seemed to trouble Hugh Winston.
Dewerbatywy zgoda, согласие, agreement są uprzedmiotowioną nazwą
czynności/stanu oznaczającą akceptację określonych faktów, zachowań itp.:
Zgoda, nie powtórzę tego nikomu = zgadzam się na to, żeby nie powtórzyć tego
nikomu; Dam ci pisemną zgodę na rozwód = Zgodzę się na to, żebyśmy się rozwiedli. Zrobię to w formie pisemnej; Plantatorzy znów głośno wyrazili zgodę =
Zgodzili się. Zrobili to głośno.
W materiale faktograficznym wystąpiły także przysłówki, np.:
Obaj zamierzali kontynuować przerwaną podróż do Warszawy, ale pierwsze
autobusy okazały się tak przerażająco zatłoczone, że zgodnie postanowili przeczekać.
Несколько ошеломленный его трескотней, председатель заявил, что
жилтоварищество согласно сдать на неделю квартиру N 50 артисту Воланду с платой по… – Никанор Иванович замялся немножко и сказал:
– По пятьсот рублей в день.
The meaning of this was obvious to everyone; and it was also obvious that
the next move would be the taking over of some of the key industries controlled
by the C.N.T. In addition there was a certain amount of resentment among the
working classes because of the growing contrast of wealth and poverty and a general vague feeling that the revolution had been sabotaged. Many people were
agreeably surprised when there was no rioting on 1 May.
Formy te są pośrednim, implicytnym sposobem wyrażenia zgody/aprobaty:
postanowili zgodnie przeczekać = postanowili przeczekać podróż + zgadzali się,
że to słuszna decyzja; zarząd kamienicy zgadza się wynająć mieszkanie = zgadza
się wynająć mieszkanie + uważa, że to słuszna decyzja; wielu ludzi było zgodnie
zdziwionych = byli zdziwieni + panowała między nimi zgoda, ów stan zgody
oceniali pozytywnie.
31
Zdecydowanie najrzadziej w badanym materiale występują przymiotniki/imiesłowy (w żadnym z opisywanych języków nie przekroczyły 10% wszystkich wyekscerpowanych jednostek), np.:
– Świadek zechce odpowiadać zwięźle i prosto na pytania oskarżyciela.
Wolałaby, żeby i Sara, i Irena były w Poznaniu, poszłoby łatwiej. O Stanisława Helena martwiła się najmniej. Był zawsze zgodnym człowiekiem i na
pewno zrozumie, że fikcja, jaką jest od dawna ich małżeństwo, nie może trwać
w nieskończoność.
Он решительно распахнул дверь и сказал каким-то не своим, твердым
голосом:
– Значит, считайте, что я согласен. Иван и Людмила будут жить прямо
под нами, на втором этаже!
Futures contracts were part of the big new game on Wall Street, although
most of the action was still out in Chicago, places like the Merc and the Board of
Trade, left over from the old days when farmers sold their crops in advance at an
agreed-upon price. The farmer „sold” his grain harvest to a speculator while it
was still nothing but green sprouts.
Forma przymiotnikowa bezpośrednio lub pośrednio pełni funkcję predykatu
akceptującego dany stan rzeczy.
W niniejszym opisie ograniczamy się do omówienia wyłącznie form czasownikowych. Okazuje się, że struktura semantyczna badanych leksemów jest
w opisywanych językach zróżnicowana. Słowniki języka polskiego definiują
zgodzić się/zgadzać się jako:
1) ‘Udzielić (udzielać) na coś zgody, przystać (przystawać) na coś, dać
(dawać) zezwolenie na coś’ [USJP, Dor3];
2) ‘Przyznać (przyznawać) komuś rację, uznać (uznawać) czyjeś poglądy za
słuszne, zająć (zajmować) jednakowe stanowisko z kimś, dojść (dochodzić) do
tego samego wniosku, co ktoś inny’ [USJP, Dor];
3) ‘Wykazać (wykazywać) zgodność ze stanem faktycznym lub przewidywanym, okazać się (okazywać się) zgodnym z czymś’ [USJP, Dor];
4) przestarz. ‘Umówić się (umawiać się) z kimś o pracę, wynająć się (wynajmować się) do pracy, zwykle fizycznej’ [USJP];
5) przestarz. ‘Dojść do porozumienia, pojednać się, pogodzić się, umówić
się co do czego, dogadać się w czym, ułożyć się, ugodzić się’ [Dor].
3
Po przytoczonych znaczeniach podawane są w kwadratowych nawiasach skróty odwołujące
się do cytowanych słowników. W przypadku gdy znaczenie podawane jest za dwoma słownikami,
w nawiasie znajdują się skróty wskazujące na oba źródła.
32
Zwraca uwagę fakt, że młodszy o prawie 40 lat Uniwersalny słownik języka
polskiego podaje te same znaczenia, co Słownik języka polskiego, z wyjątkiem,
oczywiście, piątego znaczenia, już u W. Doroszewskiego określanego jako
„przestarzałe”.
W rosyjskim materiale leksykograficznym odnotowane zostały następujące
znaczenia leksemu согласиться:
1. ‘Дать согласие (в 1 знач.4) на что-л.’ [Евг, Cем];
2. ‘Выразить, подтвердить, свое согласие (в 3 знач.5) с кем-, чем-л., признав правильным, подтвердить что-л.’ [Евг, Cем];
3. на чем. Разг. ‘Прийти к согласию (во 2 знач.6), договориться о каких-л.
условиях, принять решение, совпадающее с чьим-н. предложением, советом, пожеланием’ [Евг, Cем].
W analizowanych słownikach języka angielskiego znajdujemy następujące
znaczenia czasownika to agree:
1) ‘to accept, to admit, concede, to consent to as a course of action, to be of
the same mind as to particular points’ [MW, OED];
2) ‘to settle a common consent’ [MW, OED];
3) ‘to make agreeable or harmonious, to conciliate or arrange (a difference),
to become favourable,’ [MW, OED];
4) ‘of things: to be in harmony, to accord, to coincide in any respect, to correspond, to be similar’ [MW, OED];
5) ‘agreeing or doing well with a person, fitting, pleasing or healthful, now
only of food, climate, work, etc.’ [MW, OED];
6) ‘to have an inflectional form denoting identity or other regular correspondence in a grammatical category (as gender, number, case, or person)’ [MW,
OED];
7) ‘to come into harmony, to become of one mind, make up differences, become friends, to come into accord as to something’ [MW, OED];
8) ‘to be in harmony or unison in opinions, feelings, conduct, etc.; to be
in sympathy; to live or act together harmoniously; to have no causes of variance’
[MW, OED];
4
Cогла'сие 1. Утвердительный ответ на что-л., позволение, разрешение. [Бурмин] потребовал минуты внимания. Марья Гавриловна закрыла книгу и потупила глаза в знак согласия. Пушкин, Метель. Когда он понял, что спасти ее могут только крайние меры, он
потребовал от нее согласия на операцию. Федин, Санаторий Арктур. [Евг].
5
Cогла'сие 3. Единомыслие, единодушие. Когда в товарищах согласья нет, На лад их
дело не пойдет. И. Крылов, Лебедь, Щука и Рак. Как ни любила Авдотья Василия, но никогда она не знала такого единства в чувствах и мыслях, такого тесного согласия во всем.
Николаева, Жатва. [Евг].
6
Cогла'сие 2. Взаимная договоренность, соглашение. Отец не возвращался. По молчаливому согласию не говорили о нем. А. Н. Толстой, Анна Засерман. || Общее, единое мнение.
– Кто будет определять тактику боя, я или вы? – Мы вместе! – Мы оба будем вникать
в убеждения друг друга и находить согласие. Федин, Необыкновенное лето. [Евг].
33
9) ‘to please or be pleased’ [OED];
10) ‘to be agreeable to, or in harmony with the nature or character of’
[OED];
11) ‘to approve of (something) with regard to its moral correctness’ [AO].
Chociaż struktura znaczeniowa analizowanego leksemu rosyjskiego jest
zdecydowanie uboższa, to w ogólnym zarysie pokrywa ona cały zakres znaczeniowy polskich i angielskich odpowiedników. Na podstawie przytoczonych definicji można wypracować eksplikacje wypowiedzi zawierających omawiane wyrazy:
W pełni akceptuję kogoś/coś i wyrażam swoje przyzwolenie na czyjeś działanie/zaistnienie pewnego stanu rzeczy.
Stan rzeczy 1 pozostaje w harmonii ze stanem rzeczy 2. Oceniam ten fakt pozytywnie.
Spośród wszystkich przytoczonych wyżej znaczeń tylko ostatnie – jedenaste z materiału angielskojęzycznego – podkreśla moralny aspekt procesu zgadzania się. Większość z pozostałych znaczeń zawiera ten element jako konsekwencję wyrażenia na coś zgody, dojścia z kimś do porozumienia, zaaprobowania czyjegoś pomysłu, zachowania itd. Jest to nieodłączny składnik znaczenia grupy jednostek leksykalnych służących do wyrażenia aprobaty [Grzybowski 1983: 169], np.:
1. Udzielić na coś zgody, przystać na coś, dać zezwolenie na coś – to
w gruncie rzeczy pozytywnie, zgodnie z własnym systemem wartości ocenić to
„coś” i dopiero następnie wyrazić przyzwolenie na nie.
2. Прийти к согласию, договориться о каких-л. условиях, принять
решение, совпадающее с чьим-н. предложением, советом, пожеланием – to
tak, jak w poprzednim przypadku, pozytywna ocena czegoś (faktu, stanu rzeczy),
a następnie poinformowanie rozmówcy o braku zastrzeżeń co do przedmiotu
dyskusji. W przytoczonej definicji zwraca uwagę presuponowany fakt ewolucji
opinii na dany temat: dojść do porozumienia z kimś = w toku dyskusji doprowadzić do zmiany zdania (zwykle obydwu stron) tak, że ostateczna wersja jest zadowalająca dla uczestników dialogu.
3. To accept, to admit, concede, to consent to as a course of action, to be of
the same mind as to particular points – podobnie, jak powyższe znaczenia, także
i to zakłada uprzednią w stosunku do samej wypowiedzi pozytywną ocenę moralną przedmiotu zgody.
Warto przyjrzeć się wypowiedzeniom z leksemami zgadzać się/
соглашаться/to agree z pozycji teorii aktów mowy. Mnogość prac dotyczących
klasyfikacji aktów mowy i analizy pragmatycznej wprowadza „twórczy zamęt”,
34
który z jednej strony skutkuje pewną niejednoznacznością terminologii7, jednak
z drugiej, pozwala dobrać takie podejście, które w najdokładniejszy sposób odpowiada charakterowi prowadzonych badań. W niniejszym opisie podstawę teoretyczno-metodologiczną stanowią założenia A. Awdiejewa, dotyczące analizy
funkcji pragmatycznych. Badacz ten za wiodący aspekt klasyfikacji wypowiedzeń przyjmuje ich modalność, a także funkcje emotywne i funkcje działania
[1983: 68], a sam termin „funkcja pragmatyczna” traktuje jako: „określone uporządkowanie sensu mającego charakter dodatkowy w stosunku do sensu powiadomienia i wyrażającego cel komunikacyjny, w którym dane wypowiedzenie
zostało użyte” [1983: 53].
Za najważniejsze funkcje uznaje on f. modalne, f. wyrażania emocji, f. illokucyjne, f. modalno-syntagmatyczne i f. mieszane. Typologię funkcji wypowiedzi przedstawia poniższy wykres:
Ryc. 7. Klasyfikacja funkcji pragmatycznych według A. Awdiejewa
7
Dobrym przykładem jest tu choćby interpretacja terminu reprezentatywne akty mowy:
w ujęciu J. Searle’a jest to stwierdzenie o pewnym stanie rzeczy, podlegające ocenie prawda/fałsz;
E. Weigand – wypowiedzi odpowiadające warunkowi prawdziwości, których treść zawiera,
z założenia Nadawcy, informację nową dla Odbiorcy, oczekiwana też jest akceptacja owej treści,
czy w podejściu J. Habermasa – wspomniane akty mowy służą do wyrażania uczuć i przekonań.
Por. [Lipczuk].
35
Wszystkie funkcje pragmatyczne mają charakter predykatywny, przekazują
pewien stosunek Nadawcy do świata przedstawionego (bądź to do pewnych jego
elementów, bądź też do samego Odbiorcy), są w pełni intencjonalnym działaniem, a forma, którą przyjmują w konkretnym akcie mowy (explicite lub implicite), jest realizacją zamierzonego uprzednio przez podmiot inicjujący celu komunikacyjnego [Awdiejew 1983: 53].
Wypowiedzi zawierające leksemy zgadzać się/соглашаться/to agree oznaczają najczęściej pewność sądu, a więc ich presupozycja pragmatyczna przyjmuje postać: Nadawca jest pewien, że coś, o czym jest mowa, nastąpiło/następuje
/nastąpi, np.:
– Właśnie! – wykrzyknął Puciatycki. – Nie czytam
co prawda tego rodzaju historyj, ale teraz doskonale sobie przypominam, że przemawiał ktoś o takim =
samym nazwisku jak pańskie. Czy tak?
– Zgadza się.
Jestem pewien, że jest
tak, jak ty mówisz.
– Ты согласна с этим Постановлением?
– Согласна, – опустив глаза, прошептала Туся.
=
Jestem pewien, że
zgadzam się z treścią
Decyzji.
„I will agree,” he said, measuring out his words,
„not to interfere with you, but on one condition: =
that you start thinking again”.
Jestem pewien, że nie
będę ci przeszkadzać,
jeśli znowu zaczniesz
myśleć.
W analizowanym materiale wystąpiło bardzo mało wypowiedzi, w których
zgoda byłaby osłabiona za pomocą leksykalnych środków wyrazu, a więc realizujących funkcję wątpliwości, przypadkowości lub przypuszczenia, np.:
– Kochana. Odbieram trzy punkty i karzę panią
mandatem...
– Błagam! Tylko nie to! Wszystko wydałam
w Warszawie na szmatki.
=
– No, z tym akurat bym się nie zgodził. Dobrze,
pani Paulino, ale to ostatni raz. Daję pani upomnienie. Niech się pani zatrzyma przy jakimś
krzaczku i jedzie spokojnie!
Wątpię, by to, co zostało powiedziane, było prawdą.
Когда подошли к дому Баранова, Борис остановился.
– Давайте, Саша, все трезво обдумаем. Можно =
не соглашаться с Володей, но в известной
логике отказать ему нельзя.
Sądzę, że możliwa
jest zarówno sytuacja
1, jak i sytuacja 2.
36
„What’s in it for me?”
„We’ll strike an arrangement, sir. Word of honor.”
Ruyters look brightened. „To be settled later.
=
When I can return the favor.”
„Maybe you can do something for me now . . . if I
agree.”
Przypuszczam,
że
rozmówca
będzie
mógł coś dla mnie
zrobić, jeśli się zgodzę.
Stosunkowo licznie wystąpiły natomiast repliki wyrażające sąd Nadawcy
o niemożliwości zaistnienia pewnego stanu rzeczy, czyli wypełniające funkcję
wykluczenia, której presupozycja przyjmuje formę: Nadawca wyklucza zaistnienie wydarzenia/stanu rzeczy, o którym mowa w wypowiedzi, np.:
– Moi drodzy, jest szósta. Jeżeli mamy jechać po
wodę, trzeba to zrobić zaraz – powiedział KoordyWykluczam
możlinator. – Cybernetyk i Inżynier mają pełne ręce robowość zaistnienia sytuty – myślę, że pojedziemy w tym samym składzie, = acji, o której jest moco wczoraj.
wa.
– Nie zgadzam się!
у вас, – он перелистал дело, – у вас в Ярославле,
Wykluczam
możliкажется, есть племянник, пожалуйста, отправим
wość
postąpienia
вашего Тараса к нему.
zgodnie z tym, co
– Понятно, – тихо проговорила Звягуро, – а не =
proponuje mi rozсоглашусь участвовать в этой комедии, ничего
mówca.
о Тарасе не узнаете и ничего для него не сделаете.
„Chris, I don’t think your performance is dependent
on your team leader. Rolf doesn’t either. From the
way you hit the ground running and took off from
Wykluczam
możlithere, I expect you could have worked all alone and
= wość
postąpienia
produced the same results.”
zgodnie z twoją radą.
The young woman shook her head. „I have to disagree with you, Dick. Rolf's guidance is more
important to what you see in me than I could possibly explain to you.”
Wypowiedzi zawierające omawiane leksemy niosą pozytywny ładunek
emocjonalny – zgoda interlokutora na nasze działania, ich aprobata jest celem,
jaki chcemy osiągnąć w toku rozmowy. Wyjątek stanowią jedynie repliki
z partykułami typu nie/нет/no oraz takie, w których w budowie słowotwórczej
badanych jednostek leksykalnych występuje przedrostek nie-/не-/dis- lub jemu
podobne.
37
Kierunek przeniesienia emocji może dotyczyć zarówno osoby, jak i obiektu/zjawiska:
1) w stosunku do odbiorcy:
– Mam lepszy pomysł – I popatrzył na nią z cwaną miną. – Ale nie, ty się
i tak nie zgodzisz.
– Ничего уже нет, а человек остался. Согласись, в этом что-то есть, –
говорила Майка.
„You just predicted this camp would be devastated. I agree with you entirely. In fact I planned it that way. So why should anyone be here when it happens?
The camp will be empty by dawn, Captain.”
2) w stosunku do osoby trzeciej:
– Ciocia to zawsze jakoś dziwnie gada. Ja wiem jedno. Chcę mieć prawdziwego chłopaka. W piątek jadę z Elką na dyskotekę.
– Mama się zgodziła?
– Я соглашаюсь с предыдущим оратором: все начинается с водки.
И надо подумать, почему некоторые ребята чрезмерно пьют.
„Katy, break out the tankards. I think we can deal with Jacques.” He offered
her a hug. „He's gone half mad-taken over the island and run off the English
settlers. But there're plenty of English boucaniers here who'd like nothing better
than to sail from somewhere else.”
„Did he agree to help us?”
3) w stosunku do stanu rzeczy dotyczącego nadawcy:
– Uśmiecham się, kiedy chce mi się płakać, milczę, kiedy chcę coś powiedzieć, zgadzam się, kiedy cała moja dusza krzyczy: nie!
„Aye, you were of your own opinion, even then. But still
I've always been regretful I agreed to take this post.” He paused and his look darkened.
4) w stosunku do stanu rzeczy dotyczącego odbiorcy:
– Dzieciaku kochany! Janusio nie pije, szczęśliwy, bo ja to widzę! To co
mnie reszta obchodzi? Ty rozwiedziona, on rozwiedziony, żyjecie sobie, zgadzacie się ze sobą... Za rączkę chodzicie na spacerek... Pan Bóg nie jest formalistą i uśmiecha się, gdy tak na was patrzy, bo jesteście dobre dzieci... – tu wzruszył się i musiałam mu podać chusteczkę, jako że owo wzruszenie skropliło mu
się na końcu nosa.
38
Ах, тут вы полностью со мной соглашаетесь, гражданин Гуров! Наконец-то! Значит, все сказанное как бы снимает с вас вину?
That is why I have asked to meet with you before you are charged. I do not
agree with your actions and cannot offer my full assistance. Additionally, the
amount that I can give depends largely on what you can do for me.
5) w stosunku do stanu rzeczy dotyczącego osoby trzeciej:
Powiedziałbym nawet... – wpatrzył się w płyn musujący w kieliszku – rażąco niska. Bo przecież, żeby się zgodziło z założeniem reżyserii, propozycja
sprzedaży wazy wyszła od jej prawowitego właściciela.
Они вступят в игру постепенно, в течении приблизительно полутора
часов, поэтому будет крайне трудно согласовать их действия. Часть машин
обязательно пролетит впустую, над уже проверенной территорией.
Although there was a time in this century when the militarists once again
made a tool of the emperor of Japan, I agree it was wrong.
W przebadanym materiale najczęściej występuje przeniesienie emocji w stosunku do odbiorcy lub w stosunku do stanu rzeczy dotyczącego odbiorcy, co
pozostaje w harmonii ze słownikowymi znaczeniami badanych leksemów.
Funkcje illokucyjne (także: funkcje działania) często łączą się w danej wypowiedzi zarówno z funkcjami modalnymi, jak i z funkcjami wyrażania emocji.
Jest to bardzo zróżnicowana i rozbudowana grupa, pozostająca w centrum zainteresowań współczesnych badaczy [Czamara 1997; Шмелева 1990; Egner].
Analiza przykładowych wypowiedzi zawierających omawiane leksemy pozwala
określić najważniejsze funkcje. Są to:
1) prymarna funkcja zgody:
– Zatem zgadzam się, ale daj jej tylko kroplę.
– Dobra – zgodził się wspaniałomyślnie. – Wysuniemy do łokcia. Mam
myśl! Rura będzie potrzebna, taka do piecyka.
(+ f. akceptacji)
Но драки не произошло. Когда наступил наиболее подходящий момент
для нанесения первой пощечины, Паниковский вдруг убрал руки и согласился считать Балаганова своим непосредственным начальством.
Janahara turned back and glanced at the paper with satisfaction. „And tomorrow we will all return to Agra. The plague is subsiding, and I think His Majesty should be in the fort.”
39
„I agree entirely. Has it been ordered?”
„He wanted me to bring you here to wait for him.” She sighed. „I agree
with him that this room brings a great feeling of peace. But what good is peace
that cannot last? I don’t know how much longer we can stay here.”
2) prymarna funkcja pytania o zgodę:
– Jonie, nieważne, w jakich intencjach ona to czyni, ale opowiada się za
mordem. A ty? Chcesz uratować życie Człowieka, czy także zgadzasz się na to
zabójstwo?!
– Ороба, сатрап Согдианы! – громко сказал Александр. – Соглашаешься ли ты отдать дочь за грека Дракила?
He stopped and looked at her. „All right. We'll trade. You tell me all about
you and I’ll tell you everything about me. We'll leave out nothing. Do you
agree?” She reached and kissed him. „Will you begin first?”
3) prymarna funkcja niezgody:
– Otóż... – zamyślił się przez chwilę – wyrównamy brakującą sumę w następujący sposób; ponieważ Alek ukradł pieniądze na mój rozkaz, ja mu
zwrócę.
Alek zerwał się. Krew uderzyła mu do głowy.
– Nie zgadzam się! To moja rzecz, skąd wziąłem pieniądze...
Если я не знаю ее, как же вышло, что она меня знает? Кто дал ей
право знать меня? Я никогда на это не соглашусь.
The young woman shook her head. „I have to disagree with you, Dick.
Rolf”s guidance is more important to what you see in me than I could possibly
explain to you. And if he’s not guaranteed to be around, then I can’t bring myself to take your offer.”
4) prymarna funkcja akceptacji:
– Klimczak, nie? Z naszej budy. Maturę zdał przed samą wojną i twój stary
uważał go zawsze za najlepszego historyka w całej budzie. Ten sam?
– Zgadza się.
А разве тогда то жизнь? – говорит Зоя. Да, соглашаюсь, трудновато
сие называть жизнью, но другого мне не предложено, и ты поспи, прошу
ее, со мной до утра, поспи, пожалуйста...
Feringhi Christians would be another matter entirely, however. Did you
come unarmed, Captain, as we agreed?
40
5) inne funkcje
– Przyzwyczaiłam się sprawdzać tylko rachunki.
– Tylko?
– I te nigdy mi się nie zgadzają.
(f. przedstawieniowa)
Już chciał wstać zza biurka i powiedzieć: niech pan idzie, gdy naraz krew
gwałtownym gorącym uderzeniem napłynęła mu do skroni. „Cóż ja chciałem
zrobić? – pomyślał ze zdumieniem. – Stać się milczącym wspólnikiem przestępcy? Zgodzić się na jego zakłamane, tchórzliwe racje? Ja?”
(f. pytania o akceptację, f. wyrażenia niezdecydowania)
А если этот разговор, милую беседу проведет такая юная и нежная, как
вы, – это ведь совсем другой, как говорится, коленкор. Вы согласитесь со
мной? Верно говорю, парубки?
(f. pytania o akceptację)
„What do you mean you’re going to stay with Jack and Tara?” The hurt was
evident on Gavin’s face.
„I’d planned to stay with Joan, but that’s so far. I wouldn’t see you much.
Tara offered…”
„But I told you I was letting the lease on my loft lapse… I thought we’d
agreed.”
(f. niezadowolenia)
Abruptly, he addressed Hawksworth in Turki.
„The face of India glories in the moonlight, do you agree? It is beautiful,
and lies at peace.”
(f. pytania o akceptację)
Nakładanie się kilku funkcji przy realizacji jednej wypowiedzi to bardzo
częste zjawisko. Zwykle funkcja wiodąca związana jest ze strukturą powierzchniową tekstu, natomiast pozostałe znaczenia w większym stopniu zależą od towarzyszącej im konsytuacji. W niniejszej pracy nazywane były tylko te
przykłady, których interpretacja nie nastręcza większych trudności.
Najczęściej występująca funkcja służy wyrażeniu zgody i akceptacji.
Różnica między nimi jest bardzo mała. O ile funkcja akceptacji to przyjęcie
stanu rzeczy wyrażonego lub zaistniałego uprzednio w stosunku do analizowanej wypowiedzi, utożsamienie się Nadawcy z modalnością wyrażoną
w poprzednim akcie mowy, o tyle funkcja zgody wyraża przyzwolenie na
pewne działanie lub na wynik tego działania (przy czym Nadawca będzie
albo współwykonawcą, albo ma moc „decyzyjną” w danej sprawie) [Awdiejew 1983: 81, 83]. Pozostałe funkcje występują w analizowanym materiale
41
okazjonalnie, a ich analiza w wielu przypadkach wymaga dogłębnego rozpoznania konsytuacji.
Badane wypowiedzi realizują wszystkie możliwe funkcje modalnosyntagmatyczne. Są to:
1) funkcja pytania:
– Maniu. Dostałam od Janusza pierścionek i deklarację. Wiedziałaś! Nie puściłaś farby! Oj, Wy spiskowcy!
– Czyli – akceptujesz? Zgadzasz się?
– Пока вы не устроитесь по-настоящему, в своей собственной комнате,
живите у меня. Только надо сделать так, чтобы не было неприятностей.
Согласишься со мной?
– Я согласна и я подумаю.
„And Dr. Tanner, do you agree to be available at ten a.m. our time again tomorrow morning?”
„I do, Your Honor, and I appreciate the consideration you are showing me.”
Bardzo często występującymi pytaniami są te o charakterze informacyjnym,
których głównym, jeśli praktycznie nie jedynym zadaniem, jest sprowokowanie
interlokutora do wyrównania asymetrii wiedzy (np.: Czy Misiek zgodził się pojechać z Martą?). Pojawiają się także pytania o rozstrzygnięcie (por. przytoczony
wyżej przykład: – Czyli – akceptujesz? Zgadzasz się?), wymagające od rozmówcy sprecyzowania – potwierdzenia lub zaprzeczenia, a także pytania o uzupełnienie (Kto się nie zgodził?), w przypadku których od podmiotu reagującego
oczekuje się zgody z zaistniałym faktem pozajęzykowym (fakt, że ktoś się nie
zgodził) oraz uzupełnienie brakującej wiedzy na ten temat u podmiotu inicjującego. Warto zaznaczyć, że choć nie wystąpiły w materiale faktograficznym, to
wyróżnia się jeszcze pytania niepytające (jako część monologu wewnętrznego –
Ciekawe, czy będzie jutro padać.) oraz pytania retoryczne (Gdzie się podziały
twoje dobre maniery?) [Komorowska 1995].
2) funkcja akceptacji:
– Przecież pan się nie zgadzał? – zauważyła z wahaniem dyżurna pielęgniarka.
– Ale już się zgadzam! Zgadzam się natychmiast!!! Za pół godziny będzie
za późno! Narkozę dawać! Natychmiast narkozę...!!!
– Ależ co pan...? Narkozę dostanie pan na stole...
– Na żadnym stole!!! Natychmiast!!! Dłużej sobie pośpię...!
Но у него мертвая хватка, она в капкане, и деваться ей некуда. Софью
Александровну она никогда не подведет.
42
– С комнатой я тебе помочь не могу, – сказала Варя, – но я могу согласиться подождать два месяца.
„Matt, I don’t like where I think you’re headed.”
„I agree it’s sick, but let’s push it a little more. What is it about Japan that’s
made it such a dynamo the last couple of decades?”
Funkcja akceptacji wyraża aprobatę działań werbalnych i/lub niewerbalnych
Rozmówcy, nie precyzuje jednak intencji i przyczyn akceptacji, które mogą być
zarówno pełne, spontaniczne i bez zastrzeżeń, przemyślane i udzielone „na chłodno”, jak i nieszczere, służące realizacji ukrytych celów [Komorowska 1995: 173].
3) funkcja przeczenia:
– Moi drodzy, jest szósta. Jeżeli mamy jechać po wodę, trzeba to zrobić zaraz – powiedział Koordynator. – Cybernetyk i Inżynier mają pełne ręce roboty –
myślę, że pojedziemy w tym samym składzie, co wczoraj.
– Nie zgadzam się!
Если я не знаю ее, как же вышло, что она меня знает? Кто дал ей право
знать меня? Я никогда на это не соглашусь.
„The question has arisen concerning whether we should continue to rely on
the Americans to rescue their industrial base unassisted by any formal direction.
Of course I disagree with such pessimistic views, but some would say we ourselves must now step forward and assume global leadership in technology to
prevent a vacuum from developing in the Free World.”
Funkcja przeczenia wyraża odmowę udzielenia interlokutorowi zgody na
przedstawiony w jego wypowiedzi stan rzeczy [Komorowska 1995: 175]. Wiąże
się z oceną owego stanu rzeczy i wymaga większego zaangażowania Nadawcy,
ponieważ pociąga za sobą naruszenie jednej z maksym konwersacyjnych. Reguły te, zaakcentowane w szeregu wykładów P. Grice’a (a znacznie później opublikowane [Grice 1989]) i zmodyfikowane w przez G. Leecha [1983], zakładają
m.in. minimum krytyki słuchającego i maksimum aprobaty dla niego (maksyma
aprobaty), minimum niezgody między rozmówcami i maksimum zgody (maksyma zgody) czy też minimum niechęci, a maksimum uprzejmości (maksyma
sympatii). Problemem może tu być jednoznaczność wyrażonego sądu – opisywane leksemy nie zostawiają miejsca na zastrzeżenia, co w przypadku asymetrii
w doborze środków wyrażenia informacji miłych i niemiłych preferuje je do
przekazywania łatwych w odbiorze, oczekiwanych przez rozmówcę informacji,
natomiast dyskredytuje w przypadku trudnych, niemiłych dla interlokutora treści. Spośród przytoczonych niżej par wypowiedzi jako zgodna z maksymami
konwersacyjnymi preferowana jest zawsze ta pierwsza: Zgadzam się z tobą.
43
– Myślę, że dobrze byłoby tak zrobić. oraz Nie wydaje mi się, żeby to był najlepszy pomysł... – Nie zgadzam się z tobą.
W przeanalizowanych tekstach występują zarówno wypowiedzi zawierające
czasownik zgadzać się w formie pierwszej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego (formalne kryterium zakwalifikowania danego czasownika do performatywów – o ile pozwala na to jego znaczenie [Austin 1962: 63]), np.:
Wreszcie powiedziała ostrożnie:
– No dobrze. Zgadzam się.
Kossecki niecierpliwie wyczekiwał momentu, gdy Podgórski umilknie.
– Zgadzam się z panem. Wszystko to jest na ogół słuszne.
– А я хотел пойти с тобой завтра в кино! Ты ведь тоже хотел?
– Я соглашаюсь. Хотя меня гораздо больше тянет в лыжный поход.
А разве тогда то жизнь? – говорит Зоя. Да, соглашаюсь, трудновато сие
называть жизнью, но другого мне не предложено, и ты поспи, прошу ее, со
мной до утра, поспи, пожалуйста...
„Offhand I’d say that’s pretty implausible.”
„And I agree. The system got a pretty good shakeout in the October Massacre of ‘87 and things held together, if just barely. Stocks crashed but the dollar
and the debt markets weathered the storm. Nobody dumped. Japan doesn’t want
its prime customer to go belly up. Who else is gonna buy all that shiny crap?”
„Which means maybe you ought to take the chopper back yourself, send the
stuff today, and let us just drive down to Narita in your car?”
„I agree.” Tam nodded concurrence. „We can leave it there and you could
have somebody pick it up tomorrow.”
„That’s dangerous, for both of you.”,
jak i wypowiedzi z innymi formami, np.:
– Mówiłem. Ale zgodzi się pan, że nie można czynów ludzkich mierzyć czasem, który mógłby być. Mierzy się je tym czasem, który jest. Trudno, takie jest
prawo życia. Ludzie nie mają równych szans. Jedne pokolenia mogą w swoje
ocalenie włożyć wysiłek mały, inne – wysiłek ponadludzki.
– ...i byłam świadkiem, babciu, jak jeden z tych złoczyńców powiedział
o gorzkich żalach – kończyła swoją relację. – Dokładnie tak jak ty, tylko w środku „i” użył. Ty nigdy „i” nie mówiłaś, zawsze stawiałaś przecinek...
– Zgadza się – przyświadczyła babcia. – To jest z przecinkiem.
– Как только я получу от вас положительный ответ, я тут же приму
меры. Более того, мы привезем его в Москву, покажем вам, оформим усы44
новление и поместим в лучший московский детский дом, а если пожелаете, то отправим к вашим родным, у вас, – он перелистал дело, – у вас
в Ярославле, кажется, есть племянник, пожалуйста, отправим вашего Тараса к нему.
– Понятно, – тихо проговорила Звягуро, – а не соглашусь участвовать
в этой комедии, ничего о Тарасе не узнаете и ничего для него не сделаете.
– А если конгресс не позволит?
– Ну, конгресс согласится! Ведь это справедливая штука. Как же можно не согласиться? Тут дело ясное.
„Aye, you were of your own opinion, even then. But still
I’ve always been regretful I agreed to take this post.” He paused and his look
darkened. „Especially considering what happened on the trip down. If only I’d
taken your mother below decks when the firing began, she’d still be with us.”
The judge wasn’t so sure. „We all need to eat, Mr. Campbell.”
„True, Your Honor, so here’s what I suggest, if Dr. Tanner agrees. I have another witness whom I will call after lunch that will also be talking specifically
about the Western Blot tests, but most specifically about how different laboratories process those tests, as Dr. Tanner just mentioned”.
W materiale faktograficznym wystąpiły także przykłady, w których opisywane czasowniki są odautorskim komentarzem do wypowiedzi bohaterów. Są to
o tyle ciekawe przypadki, że jednoznacznie definiują znaczenie repliki, pozwalają więc określić alternatywne sposoby wyrażania zgody. Zdecydowanie najczęściej w ten sposób komentowane są krótkie wypowiedzi, np.:
– Może kieliszeczek? – Stanisław nachylał się nad Jackiem z butelką w dłoni.
– Nie odmówię – Jacek podstawił swój kieliszek i zwrócił się do Sary:
– Ptaszku, napijesz się?
– Przecież prowadzę.
To były nieliczne momenty, kiedy mogła prowadzić samochód Jacka. Kiedy
on pił.
– Właśnie, to napijemy się – zgodził się z Jackiem Stanisław i napełnił kieliszki.
– Вот тут ты верно говоришь. Этого ты мог и не знать. И тут мы с тобой
возвращаемся к началу. Выходит, все-таки обманывал тебя Федор? Ты и не
знал, зачем он по ночам с пистолетом скрывается. Для выпивки да для девок пистолет не требуется. Так ведь?
– Ну, так... – неохотно соглашается Зинченко.
„That was more like it!” said Ethan after the show.
„That’s for sure,” Dave had agreed.
45
Występują także przy dłuższych replikach:
– Chciałabym wrócić do domu.
– Do domu? Jak tylko wydobrzejesz… – zgodził się Pan Sam.
– Так ведь вас Советская власть в Сибирь загнала.
– К сожалению, это так, – согласился Саша, – и все же виновна не Советская власть, а те, кто недобросовестно ею пользуются.
„Go get something to eat, Gavin,” Liz wedged in between Kate and Gavin.
„You look awful.”
„You really do look like you could use a break,” Kate agreed when Gavin
went to protest. „I’ll still be here when you get back.”
i pojedynczych jednostkach leksykalnych:
– Koktajl dla pani – powiedział kelner i postawił przed Izą coś w kolorze
pomarańczowym z wbitą w cytrynę parasolką.
– Dobrze! – zgodziła się natychmiast Iza i uśmiechnęła się, to nie było trudne, wszystko było takie proste, wystarczyło chcieć. – To nie wyjeżdżajmy!
– Бабы наши – обер-бляди, пробы негде ставить. А как ломаются, целок
из себя строят! Даст обязательно, но прежде разыграет невинность. А вот
ты мне нравишься, и я ничего предосудительного в этом не вижу. Зачем же
ломаться? Правильно, я говорю, Марасевич?
– Конечно, конечно, – соглашался Вадим.
„Thank you, God, for our food, and our family, and our blessings.”
Ray and Janie reprised the blessing, and Ray added, „And please bring everyone safely through the storm.”
„Amen,” they all agreed.
Tylko w jednostkowych przypadkach zgoda wyrażana jest milczeniem lub
gestem albo werbalnie, ale z towarzyszącym gestem:
– Fajnie pływa – mruknął z uznaniem Felek. – Rozbieramy się, co?
Szretter zgodził się bez słowa.
Шарок молча соглашался. Спорить бесполезно и опасно.
Gwen is finding this whole thing fascinating. „So he was suggesting you do
something non-standard, which is why he was whispering.”
Sarah nods. „I assume so. Anyway, I agreed to do the Rapid Response, but I
knew it would be negative, and it was.”
W większości przypadków zgoda interlokutora nie jest wyrażana w sposób
związany bezpośrednio z formą poprzedniego komunikatu, zdarzają się jednak
46
wypowiedzi, w których do tego celu używane są słowa uprzednio użyte przez
nadawcę repliki otwierającej, czasami wzmocnione dodatkowymi słowami:
– Można otworzyć? – spytał Doktor. Siedział nisko, w małym fotelu, nad
ramieniem miał ekran, wypukły, podobny do okrętowego iluminatora.
– Oczywiście, że można – zgodził się Inżynier – tylko...
– Повторим! – сказала Люда.
– Повторим, – согласился Глеб, одной рукой поднял рюмку, другой обнял именинницу за талию, она была на полголовы выше его, – давай за тебя,
дорогуша, Ганна-Ганечка, Агафьюшка.
„Thank you. You’re going to be a wonderful Aunt Kate… oh… I have someone beeping in. Talk to you tomorrow?”
„Tomorrow,” Kate agreed. She sat there for a minute after she got off the
phone, not entirely sure why her eyes were suddenly filled with tears.
Analiza porównawcza funkcji pragmatycznych leksemów zgadzać się/соглашаться/to agree pozwala jednoznacznie stwierdzić, że wypełniają one
w opisywanych językach te same zadania. I choć polsko- i angielskojęzyczny
materiał leksykograficzny zdecydowanie szczegółowiej rozgranicza odcienie
znaczeniowe badanych leksemów niż rosyjskojęzyczny, to ich zakresy semantyczne się pokrywają. Co więcej, łączy je także presuponowany element znaczenia, ujawniony przy analizie struktury głębokiej – w przypadku wszystkich
trzech grup leksemów zakładana jest uprzednia, zgodna z własnym systemem
moralnym i światopoglądem, pozytywna ocena przekazywanej treści.
Wyjaśnienie symboli i skrótów
Adj – przymiotnik (imiesłów)
Adv – przysłówek
Interj. – wykrzyknik
N – rzeczownik
V – czasownik
AO – C. Soanes, S. Hawker, Compact Oxford English Dictionary of Current English, Oxford
2005, http://www.askoxford.com/dictionaries/compact_oed (02.02.2011)
Dor – Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski, t. X, Warszawa 1968
Евг – Словарь русского языка. Ред. А. П. Евгеньевa, t. I-IV, Москва 1984
MW – Webster’s Third New International Dictionary, unabridged by P.B. Gove, (ed.) MerriamWebster, www.m-w.com (02.02.2011)
OED – The Oxford English Dictionary. Eds. J. Murray, H. Bradley, Ch. T. Onions, W. Craige,
F.J. Furnivall, (Vol. 1, 2), Oxford 1971 (compact edition)
47
Cем – Русский семантический словарь. Pед. Н.Ю. Шведова, Москва 1998 www.slovari.ru
(02.02.2011)
USJP – Uniwersalny słownik języka polskiego. Red. S. Dubisz, t. IV, Warszawa 2006
Bibliografia
Austin J.L., 1962, How to Do Things with Words, Oxford.
Awdiejew A., 1983, Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica” IX, s. 53–88.
Czamara A., 1997, Wartościujący akt illokucyjny, „Polonica” XVIII, s. 169–174.
Egner I., The Speech Act of Promising in an Intercultural Perspective [in:] SIL International
http://www.sil.org (26.01.2011).
Grice P., 1989, Studies in the Way of Words, Cambridge.
Grzybowski W., 1983, O znaczeniach czasowników aprobować I zgadzać się, “Polonica” IX,
s. 169–177.
Komorowska E., 1995, Metafunkcje: pytania, akceptacji i przeczenia jako wykładniki siły illokucyjnej wypowiedzi, „Slavica Stetinensia” nr 5, s. 167–177.
Leech G., 1983, Principles of Pragmatics, London.
Lipczuk R., O wielości i wieloznaczności terminów (na przykładzie klasyfikacji aktów mowy)
http://germ.univ.szczecin.pl/~lipczuk/Art.B. A.htm (19.03.2008).
Шмелева Е.А., 1990, Разрешение и запрещение как побудительные речевые акты [в:]
Функционально-типологические аспекты анализа императива. Часть 2. Семантика
и прагматика повелительных предложений, ред. Л.А. Бирюлин, В.С. Храковский,
Москва, s. 66–71.
ПРАГМАТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ВЫСКАЗЫВАНИЙ С ЛЕКСЕМАМИ
ZGADZAĆ SIĘ/СОГЛАШАТЬСЯ/TO AGREE
Резюме
Настоящая статья посвящена прагматическому анализу высказываний с лексемами
zgadzać się/соглашаться/to agree. Исследование проводится в контрастивном плане с целью выделить и назвать главные функции описываемых реплик, а затем сконстатировать
основне сходства и различия между данными лексемами. Материал для исследования был
подобран из современных художественных текстов.
48
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Zofia CZAPIGA
SEMANTYCZNO-SKŁADNIOWA CHARAKTERYSTYKA
ROSYJSKICH ZDAŃ STANOWYCH TYPU ND ADV NA -O
NA TLE JĘZYKA POLSKIEGO
Zdania stanowe modelu przysłówkowo-predykatywnego1 Nd Adv na -o są
typowymi jednostkami komunikującymi o faktycznym lub potencjalnym stanie
emocjonalnym subiektu osobowego, stanie komfortu bądź dyskomfortu psychicznego2. Zdania tego typu na płaszczyźnie formalnej odnoszone są do zdań
jednoczłonowych3, jednak na płaszczyźnie semantycznej brak mianownikowej
formy imiennej wcale nie oznacza braku głównego składnika – subiektu. Osobowy subiekt stanu psychicznego występuje tu w obligatoryjnej formie celownikowej zaimka rzeczownego lub rzeczownika (pospolitego i własnego). W rosyjskiej składni semantycznej zdania modelu przysłówkowo-predykatywnego typu
Мне грустно uważane są za zdania dwukomponentowe: subiekt + stan. Komponenty składniowe ze znaczeniem stanu i ze znaczeniem subiektu doświadczającego tego stanu są podstawowymi, jądrowymi członami zdania. Ich połączenie
stanowi minimalną jednostkę składniową mogącą funkcjonować samodzielnie
[Цейтлин 1976: 161]. G. Zołotowa traktuje omawiany model jako podstawowy,
1
Znaczenie stanu psychicznego w języku rosyjskim mogą przekazywać następujące modele
zdań: model werbalny (Я волнуюсь.); przysłówkowo-predykatywny (Мне грустно.); substantywny (У меня тоска.); adiektywny (Я счастлив.); imiesłowowy (Я взвалнован.); przyimkowy
(Я в волнении.) [Цейтлин 1976: 161].
2
Stany emocjonalne człowieka są przedmiotem licznych opracowań nie tylko psychologów,
ale także wielu współczesnych lingwistów [zob. m.in. Gerstman 1976; Witwicki 1995; Łosiak
2007; Вольф 1989; Nowakowska-Kempna 1995; Borek 1999; Ильич 2007]. Różnym aspektom
wyrażania i komunikowania uczuć poświęcony jest też 14 tom „Język a Kultura” [2000].
3
W językoznawstwie polskim traktuje się tego typu zdania jako takie, w których orzeczenie
nie wiąże się z żadnym desygnatem podmiotowym [Jodłowski 1976: 80], bądź też odnosi się je do
klasy schematów zdań wyznaczanych przez określone formy predykatywne bez grupy rzeczownikowej w mianowniku typu – GRi GPs (Było mi przyjemnie), gdzie GRi to grupa rzeczownikowa
w dowolnym przypadku oprócz mianownika,GPs to grupa przysłówkowa, a – to forma określona
czasownika z klasy o odpowiedniej konotacji i rządzie [Wróbel 2001: 270].
49
izomorficzny [Золотова 1988: 118–119], w którym obligatoryjny jest osobowy
subiekt stanu emocjonalnego kauzowanego domyślnymi okolicznościami bądź
kauzowanego określoną, tj. wskazaną w bezokoliczniku czynnością, współistniejącą z tym stanem, towarzyszącą temu stanowi. Przysłówki predykatywne na -o,
zwane też predykatywami, słowami kategorii stanu [Mocarz 2005: 15–23], organizują więc dwa rodzaje zdań stanowych:
1) informują o stanie psychicznym osoby nazwanej formą celownikową rzeczownika/zaimka (Nd Adv), np.
право, сейчас это кажется мне дико-бессмысленным... Краснов не ладит с Деникиным; а внутри обоих лагерей взаимное подсиживание, интриги, гнусть и пакость. Иногда мне становится жутко. Что же будет?; Niekiedy robi mi się strasznie. Co teraz będzie? (Szołochow)
Ему было стыдно, он избегал ее, но на следующий день за обедом она
сказала: – Саша, будьте мужчиной, покатайте меня на лодке; Było mu wstyd,
unikał jej, lecz nazajutrz przy obiedzie powiedziała: – Sasza, niechże pan będzie
mężczyzną i zabierze mnie na łódkę. (Rybakow)
2) mają charakter oceniający w stosunku do czynności nazwanej w bezokoliczniku (Nd Adv Inf), np.
Танцевал он просто, без фигур, выкрутасов – это и есть последний стиль. А Виталий танцевал по-старому, Варе было стыдно танцевать с таким
пожилым кавалером. Херувим улыбнулся ей не нахально, а так,
по-компанейски, мол, хорошо, танцуем в «Метрополе», видно, свой парень,
никакой не иностранец, немного пижон и ресторанный завсегдатай; Waria
uznała go za aktora. Tak przystojny i elegancki może być tylko aktor. Tańczył
zwyczajnie, bez figur i wygibasów – to właśnie najnowszy styl. Witalij tańczył
po dawnemu, Waria wstydziła się krążyć po parkiecie w ramionach takiego starego partnera. (Rybakow)
Григорий промолчал. Ему приятно было думать о прошлом, о мирной
жизни, о работе; Grigorij nic nie odpowiedział. Przyjemnie mu było myśleć o
przeszłości, o spokojnym życiu, o robocie. (Szołochow)
Stan emocjonalny subiektu jest tu uwarunkowany czynnością nazwaną formą
bezokolicznikową, czyli między stanem jako reakcją a czynnością zachodzi relacja
kauzatywna. Ocenie podlega fakt tańczenia z kimś, kto nie tańczy nowocześnie,
i to staje się obiektem oceny, subiektem natomiast jest osoba dokonująca tej oceny
– Waria; z kolei w drugim kontekście Grigorij myślał o dawnym spokojnym życiu,
które było przyjemne, dobre, a taka ocena wyzwala pozytywne emocje.
Podstawowy model przysłówkowo-predykatywny Nd Adv na -o może być
rozbudowany o dodatkowe pozycje uszczegóławiające i rozszerzające schemat
składniowy o komponent kauzatora:
50
Незнакомец улыбался так заискивающе, что мне за него стало совестно. (k)4
Анечке было неловко за своего воспитанника. Она вроде бы даже захотела чем-то компенсировать его неуспех. (k)
Wstyd mi za pana mecenasa, który – o zgrozo! – uczy przyszłych polskich
prawników. (k)
Źródłem przykrych emocji jest tu nie subiekt, lecz inne osoby: nieznajomy,
wychowanek, pan mecenas, których czyn jest negatywnie oceniany przez subiekt. To ich niewłaściwe zachowanie sprawia, że subiekt czuje się zawstydzony,
zakłopotany.
Określenie przy formie nominalnej precyzuje kauzatora wstydu subiektu, np.:
А зачем ты их вместо закладки используешь? И вовсе даже не разбились… – запыхтел Мика, краснея. Ему было совестно за свою неловкость.
– А царапина откуда? – закричала Рита. – Ганин, иди сюда! (k)
Ей было стыдно за собственную глупость, стыдно, что ее отчитали,
как нашкодившего котенка. (k)
Przymiotniki свою, собственную jednoznacznie wskazują, że subiekt doznaje wstydu z powodu własnej głupoty czy niezręczności własnego niewłaściwego zachowania.
Kauzator przykrego stanu psychicznego subiektu może być wskazany szerzej, poza strukturą zdania głównego, w odrębnej jednostce predykatywnej, podrzędnej w stosunku do części głównej: N (Pron)d (cop) Adv (от того; за то / za
to), że / что... Por.:
– Хочу, Наталья, повиниться перед тобою. [...] Ей стало неприятно от
того, что Дарья вдруг нарушила молчание, и она нехотя спросила: [...] Zrobiło jej się przykro, że Daria przerywa nagle milczenie, i spytała niechętnie [...]
(Szołochow)
Им было стыдно за то, что они не сумели дать своему народу такого
оружия как у испанцев. (k)
Они вышли на улицу, и Каримов сказал: – Мне неудобно, что вы провожаете меня. Погода ужасная, а вы ведь недавно пришли домой и снова
вышли на улицу. (k)
Wstyd mi, że pan mnie tu zastaje, ale przynajmniej widzi pan, jak utrzymuję
pański dom. (k)
Przyczyna dyskomfortu psychicznego podana jest tu eksplicytnie, pełną jednostką predykatywną, zależną od części konstatującej dany stan subiektu.
4
Oprócz tekstów literackich źródłem materiału były korpusy, co zostało oznaczone literą (k).
51
Model Nd Adv bywa też wzbogacany o kolejny argument, w ocenie którego
zachowanie subiektu może wydać się niewłaściwe, niestosowne, np.:
Мне было стыдно перед Никой, а извиняться было глупо; я не знал, что
делать, и оттого говорил витиевато и путано. (k)
Bo wstyd mi przed własnymi dziećmi, że jak jakiś darmozjad, wraz z innymi
rodakami przejadam dzisiaj kredyty, które dzieci nasze będą musiały spłacać. (k)
Subiekt ma świadomość niewłaściwego zachowania, które będzie negatywnie, źle oceniane przez Nikę, przez własne dzieci, i ta świadomość wyzwala
w subiekcie uczucie zawstydzenia, zakłopotania.
Przysłówki predykatywne nazywają całą gamę stanów psychicznych subiektu, stanów pozytywnych i negatywnych: radość (радостно, весело), przyjemność (приятно), smutek (грустно, скучно, тоскливо, тяжело, тягостно,
невесело), tęsknotę (скучно, тоскливо), żal (жалко), strach (страшно, жутко,
тревожно, боязно), gniew (досадно), wstyd (стыдно, совестно, неловко,
конфузно, неудобно) itp. Są w języku rosyjskim typowe dla wyrażania różnorodnych stanów emocjonalnych, natomiast w języku polskim nie zawsze mają
one identyczny ekwiwalent leksykalny, stąd w przekładzie pojawiają się różne
inne formy zachowujące identyczne lub podobne znaczenie. Są to:
1) wyrażenia przyimkowe:
Ее нельзя без конца насиловать безнаказанно. Мне тяжело было слышать твой рассказ о ссылке, Иннокентий, о том, как ты вырос в ней и как
она тебя перевоспитала.; Z przykrością słuchałem twojej opowieści o zesłaniu, Innokientij [...] (Pasternak)
Мой долг матери перед Катенькой обезопасить ее на случай возможных
неприятностей с нами. Надо трезво о ней подумать. Я не особенно сильна
в этом. Мне грустно это сознавать.; Z przykrością zdaję sobie sprawę z tego.
(Pasternak)
Użycie wyrażenia przyimkowego bliskiego znaczeniowo z rosyjskim przysłówkiem wyraźnie zmienia powierzchniową strukturę wypowiedzenia: w rosyjskim modelu subiekt semantyczny wskazany jest formą celownikową zaimka
osobowego, natomiast w przekładzie subiekt implikuje końcówka osobowa czasownika, stąd zdanie ma następującą postać: z Ni Vf... Niezależnie od różnic
formalnych zachowana została zbieżność semantyczna: w obu przypadkach
przykry stan psychiczny subiektu towarzyszy czynności słuchania, tzn. (Ja) słucham opowieści... + Jest mi przykro, ciężko.
2) forma czasownikowa:
Скучно было им лежать ночью на холодной, скованной морозом земле;
Cniło się im leżeć nocą na zimnej, skutej przymrozkiem ziemi. (Szołochow)
52
Григорий молчал, лежа на повозке, зябко кутаясь в тулуп. Но Прохору
было скучно ехать без собеседника; он трогал Григория за ноги или за
рукав, говорил; Ale Prochorowi przykrzy się jechać bez rozmówców. (Szołochow)
Стыдно и страшно должно быть ему, если она уличит его. Но в том-то
и дело, что она никогда этого не сделает. На это у нее не хватит подлости,
главной силы Комаровского в обращении с подчиненными и слабыми;
Wstydzić się i bać powinien on, kiedy go oskarży. (Pasternak)
Кроме того Юре было приятно, что он опять встретится с Никой Дудоровым, гимназистом, жившим у Воскобойникова, который наверное
презирал его, потому что был года на два старше его, и который, здороваясь, с силой дергал руку книзу и так низко наклонял голову, что волосы
падали ему на лоб, закрывая лицо до половины; Prócz tego cieszył się, że
znów zobaczy Nikę Dudorowa, mieszkającego u Woskobojnikowa gimnazjalistę, (Pasternak)
– Я возненавидел этот роман, и я боюсь. Я болен. Мне страшно; Znienawidziłem tę książkę i boję się. Jestem chory. Bardzo się boję. (Bułhakow)
– Ах нет, нет, [...] мне стало скучно. У вас праздник, а что же прикажешь делать мне? Сидеть и слушать, как ты вздыхаешь на террасе?; – Ach,
nie, nie, [...] zaczęłam się nudzić. Wy macie święto, a ja co mam robić? Siedzieć
i słuchać, jak wzdychasz na tarasie? (Bułhakow)
Semantycznie zdania te w zasadzie się nie różnią, jedynie w modelu przysłówkowym akcentowana jest pasywność subiektu, a w modelu czasownikowym
przy opisie stanu podkreślana jest większa aktywność subiektu doświadczającego tegoż stanu. W dwóch pierwszych przykładach ma miejsce zbieżność formalna, natomiast w pozostałych przypadkach typowemu rosyjskiemu modelowi
zdań stanowych z celownikiem subiektowym i przysłówkiem predykatywnym na
-o w języku polskim odpowiadają zdania z formą osobową odpowiedniego czasownika i podmiotem wyrażonym materialnie lub domyślnym.
3) przymiotnik lub imiesłów przymiotnikowy:
Он был в тесном френче. Наверное, ему было неловко, что он еще так
молод, и, чтобы казаться старше, он брюзгливо кривил лицо и напускал на
себя деланную сутулость; Ubrany był w obcisły frencz. Zakłopotany swym
młodzieńczym wyglądem, aby dodać sobie powagi, wykrzywiał twarz w grymasie starego zrzędy i sztucznie się garbił. (Pasternak)
Zmiana postaci morfologicznej pociąga za sobą znaczne różnice w strukturze wypowiedzenia: rosyjskie zdanie stanowe i zależne od niego podrzędne
oznaczające kauzatora w przekładzie zostało zastąpione rozwiniętym zwrotem
imiesłowowym, kondensującym znaczenie stanu psychicznego i jego przyczyny.
53
4) rzeczownik:
– Не отсылай, Саша, убьет его отец.
Что значит, убьет? Никто не имеет права убивать. Саше было жалко
Костю, ребята просили за него, но отменить распоряжение значило подорвать собственный авторитет; Co to znaczy „zabije”? Nikt nie ma prawa zabijać. Saszy żal było Kostii, pionierzy wstawiali się za nim, ale zmienić decyzję
oznaczało narazić na szwank własny autorytet. (Rybakow)
Słowo żal zostało tu użyte przysłówkowo w identycznym znaczeniu jak
w tekście oryginału: Sasza współczuł Kostii.
5) związki wyrazowe, zarówno luźne, jak i frazeologiczne:
– Вот, исповедывать хотели... Смерть нависла... Может каждую минуту... Зуб идешь рвать, боишься, больно, готовишься... А тут не зуб, всю, всю
тебя, всю жизнь... хруп, и вон, как щипцами... А что это такое?.. Никто не
знает... И мне тоскливо и страшно; Smutno mi i bardzo się boję.
(Pasternak)
Раз она не обинуясь, без всяких оговорок направляется в Варыкино,
следовательно, его семьи там нет. Кроме тревоги, которую вызывала эта
частность, ему нестерпимо больно и грустно было за своих. Отчего она ни
словом не обмолвилась о них и о том, где они, точно их и вообще не существовало; Skoro ona otwarcie, bez żadnych obaw jedzie do Warykina, znaczy to,
że rodziny tam nie ma. Oprócz niepokoju, wywołanego tym faktem, poczuł na
myśl o bliskich ból i smutek. (Pasternak)
Аксинья поднимала глаза и, встречаясь с прозрачным взглядом сотника,
молчаливо говорившим о его желании, вспыхивала румянцем. Ей было
досадно и неприятно глядеть в оголенные светлые глаза Евгения Николаевича; Obnażone, jasne spojrzenie Eugeniusza Nikołajewicza przykro ją urażało. (Szołochow)
– Нет, нет... Наталья могет подумать... Неловко...
– Ну уж ладно, вызову. Мне его не жалко!
– Nie, nie... Natalia może pomyśleć... Nieporęcznie.
– No, już dobrze, wywołam. Ja o niego nie stoję. (Szołochow)
Jakkolwiek większość rosyjskich przysłówków na -o ma w języku polskim
ekwiwalenty słownikowe (oprócz больно, któremu w danym użyciu odpowiada
forma boli lub ból), to jednak tłumacz wykorzystuje różne związki wyrazowe,
konstrukcje analityczne, formy przestarzałe (nie stoję = nie zależy mi na Grigoriju). Ponadto w niektórych kontekstach używane są bliskie znaczeniowo leksemy,
stąd tłumacz stara się unikać powtarzania wyrazów bliskoznacznych i dlatego
w swoisty sposób kondensuje treść, wyraźnie zmieniając zdanie, ale próbując
54
odzwierciedlić ten sam stan psychiczny subiektu. Istotny jest tu szerszy kontekst
i konsytuacja. Aksinii było przykro patrzeć w oczy Eugeniusza Nikołajewicza,
czyli zdaniem tłumacza pożądliwe spojrzenie Eugeniusza przerażało ją i to było
dla niej przykre. Jednak użyte sformułowanie przykro urażało jest pleonazmem,
bowiem sam czasownik urazić oznacza ‘obrazić i sprawić przykrość’ (ISJP).
Świadczy to o wielkich trudnościach słownego nazywania uczuć i ich odcieni,
uczucia bowiem się czuje. A. Wierzbicka uczucia eksplikuje w następujący sposób:
X czuje Z = X czuje coś takiego, co czujemy zwykle wtedy, kiedy... [1971: 36].
Predykaty stanu mogą organizować zdania pojedyncze, typu Скучно мне
солдату на чужбинушке; Tęskno żołnierzowi na obczyźnie żyć. (Pasternak);
Мне страшно; Bardzo się boję. (Bułhakow). Częściej jednak lokalizują się
w strukturach złożonych, nierzadko wielokrotnie, i wówczas rysuje się szeroki
kontekst przedstawiający splot okoliczności uzasadniających dany stan psychiczny. Zwykle same stanowią zdanie główne, a kauzator jest wskazywany
w części podrzędnej:
Лара, мне страшно назвать тебя, чтобы вместе с именем не выдохнуть души из себя.; Laro, boję się wymówić twoje imię, żeby wraz z nim nie
wyzionąć ducha. (Pasternak)
В следующем письме просил Петро [...] не забывать, писать чаще; там
же ругал он Григория за то, что, по словам казаков, плохо Гришка присматривает за конем, – а ему, Петру, обидно, так как конь Гнедой – его,
Петра, собственный и кровный; просил отца написать от себя Григорию.;
W drugim liście [...] wymyślał Grigorijowi za to, [...] że mało dba o konia,
a jego, Petra, to krzywdzi, bo koń gniady jest jego, Petra własny – i rasowy.
(Szołochow)
– Хочу, Наталья, повиниться перед тобою... [...] Ей стало неприятно
от того, что Дарья вдруг нарушила молчание, и она нехотя спросила.; Zrobiło jej się przykro, że Daria przerywa nagle milczenie, i spytała niechętnie...
(Szołochow)
Стыдно и страшно должно быть ему, если она уличит его. Но в томто и дело, что она никогда этого не сделает. На это у нее не хватит подлости, главной силы Комаровского в обращении с подчиненными и слабыми.;
Wstydzić się i bać powinien on, kiedy go oskarży. (Pasternak)
Кроме того Юре было приятно, что он опять встретится с Никой Дудоровым, гимназистом, жившим у Воскобойникова, который наверное
презирал его, потому что был года на два старше его, и который, здороваясь, с силой дергал руку книзу и так низко наклонял голову, что волосы
падали ему на лоб, закрывая лицо до половины.; Prócz tego cieszył się, że
znów zobaczy Nikę Dudorowa, mieszkającego u Woskobojnikowa gimnazjalistę. (Pasternak)
55
Jak widać, przyczyna danego stanu psychicznego subiektu przedstawiana
jest jasno, wyraźnie, jednoznacznie, w pełnej, zwykle znacznie rozwiniętej, jednostce predykatywnej.
Rzadziej zdanie stanowe zajmuje pozycję podrzędną:
Ники не оказалось ни в саду, ни в доме. Юра догадывался, что он прячется от них, потому что ему скучно с ними, и Юра ему не пара.; Niki nie
było ani w ogrodzie, ani w domu. Jura domyślał się, że Nika chowa się przed
gośćmi, bo się z nimi nudzi. (Pasternak)
Что-то во взгляде ее томилось жалкое и в то же время смертельноожесточенное, как у затравленного зверя, такое, отчего Григорию было неловко и больно на нее смотреть.; W jej spojrzeniu błąkało się coś udręczonego [...] coś, co sprawiało, że Grigorijowi było niezręcznie i boleśnie patrzyć na
nią. (Szołochow)
После отъезда Григория на фронт [...] было похоже, что втихомолку
о чем-то крепко горюет Наталья, но ни с кем из близких о своем горе ни
разу и словом не обмолвилась, никому не пожаловалась и всячески скрывала, что ей тяжело.; widać było, że Natalia trapi się czymś potajemnie, ale
ze swego nieszczęścia nie zwierzała się nigdy nikomu z bliskich, nikomu się
nie poskarżyła i na wszelki sposób ukrywała, że jest jej niezmiernie ciężko.
(Szołochow)
Tu z kolei kauzator wskazany jest w poprzedzających częściach składowych
wypowiedzenia, niekoniecznie będących w bezpośrednim sąsiedztwie z podrzędnym zdaniem stanowym, jak choćby w ostatnim przykładzie: Natalia trapiła
się czymś potajemnie i dlatego było jej ciężko, przykro.
Zdania stanowe modelu Nd Adv na -o tworzą paradygmat złożony ze
wszystkich form czasu i trybu:
Мне стыдно.
Мне было стыдно.
Мне будет стыдно.
Мне было бы стыдно.
Пусть ему будет стыдно.
Ему может быть стыдно.
Przysłówkowo-predykatywny model zdań stanowych będących w języku rosyjskim podstawowym środkiem wyrażania stanu psychicznego człowieka jest
szeroko wykorzystywany w literaturze pięknej dla odzwierciedlania stanu wewnętrznego bohaterów. Zdania te przekazują stan jako coś bezwiednego i mimowolnego, stąd ujawnia się w nich wyraźna pasywność subiektu doświadczającego
danego uczucia. Niektóre zdania stanowe z przysłówkami predykatywnymi na -o
okazują się jedynym środkiem opisu danej sytuacji, np. Мне приятно. Мне сове56
стно. Przewijają się w tekstach z dużą częstotliwością, ponieważ nie mają innych
synonimicznych struktur, np. czasownikowych czy przymiotnikowych.
Analiza porównawcza potwierdziła, że zdania z subiektem celownikowym
i predykatem stanu są typowe dla języka rosyjskiego. Jakkolwiek w języku polskim konstrukcje takie również funkcjonują, to w ok. 40% przypadków w przekładzie pojawiają się różne inne realizacje zdań stanowych. Są to głównie zdania
modelu czasownikowego (Мне скучно – Nudzę się), przyimkowego (Мне тяжело было слышать – Z przykrością słuchałem...), imiesłowowego (Ему было
неловко – Był zakłopotany), substantywnego (Саше было жалко Костю –
Saszy żal było Kostii). Pomimo różnic formalnych w zasadzie udaje się wyrazić
ten sam lub podobny stan psychiczny subiektu. Nazywanie sfery emocjonalnej
człowieka ma charakter subiektywny, dlatego niełatwo jest dobierać środki, które
najadekwatniej przekazywałyby różnorodne odcienie ludzkich uczuć.
Wyjaśnienie symboli i skrótów
Adv – przysłówek
cop – łącznik
d – celownik
g – dopełniacz
i – narzędnik
Inf – bezokolicznik
N – rzeczownik
n – mianownik
Pron – zaimek
Vf – forma osobowa czasownika
ISJP – Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańko, 2000, Warszawa.
Bibliografia
Borek M., 1999, Predykaty wyrażające dyskomfort psychiczny w języku rosyjskim w konfrontacji
z językiem polskim, Katowice.
Gerstman S., 1976, Rozwój uczuć, Warszawa.
„Język a Kultura”, t. 14, 2000, Wrocław.
Jodłowski S., 1976, Podstawy polskiej składni, Warszawa.
Łosiak W., 2007, Psychologia emocji, Warszawa.
Mocarz M., 2005, Predykatywy leksykalne w konfrontacji przekładowej, Lublin.
Nowakowska-Kempna I., 1995, Konceptualizacja uczuć w języku polskim, Warszawa.
Wierzbicka A., 1971, Kocha, lubi, szanuje. Medytacje semantyczne, Wrocław.
Witwicki W., 1995, Psychologia uczuć i inne pisma, Warszawa.
Wróbel H., 2001, Gramatyka języka polskiego, Kraków.
Вольф Е.М., 1989, Эмоциональные состояния и их представление в языке [в:] Логический
анализ языка. Проблемы интенсиональных и прагматических контекстов, Москва.
57
Золотова Г.А., 1988, Синтаксический словарь. Репертуар элементарных единиц русского
синтаксиа, Москва.
Ильич Е.П., 2007, Эмоции и чувства, Москва.
Цейтлин С.Н., 1976, Синтаксические модели со значением психического состояния и их
синонимика [в:] Синтаксис и стилистика, Москва.
СЕМАНТИКО-СИНТАКСИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА РУССКИХ ПРЕДЛОЖЕНИЙ
Nd Adv на -o СО ЗНАЧЕНИЕМ СОСТОЯНИЯ НА ФОНЕ ПОЛЬСКОГО ЯЗЫКА
Резюме
В статье описываются типичные для русского языка предложения наречнопредикативной модели Nd Adv на -o со значением состояния в сопоставлении с польским
языком. Они либо информируют о психическом состоянии субъекта, названного формой
дательного падежа, типа Мне грустно, либо имеют оценочный характер, типа Ему было
приятно думать о прошлом. Этим предложениям в переводе на польский язык в 40% случаев соответствуют другие модели: глагольная (Мне скучно – Nudzę się), предложно-падежная
(Мне тяжело было слышать – Z przykrością słuchałem...), причастная (Ему было неловко –
Był zakłopotany), субстантивная (Саше было жалко Костю – Saszy żal było Kostii). Несмотря
на формальные различия, в переводе обычно сохраняется такое же психическое состояние
субъекта.
58
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Marcin GRYGIEL
OSADZANIE ZDARZEŃ W KONTEKŚCIE
PRAGMATYCZNYM ZA POMOCĄ NARZĘDNIKA
Chodzę lasem, zostawiam nie ślady, lecz tropy
i sapię w wąskiej norze oddechem włochatym.
Czy to prawda, że żyłem rybą przed potopem
i że jestem dziś wilkiem kochającym kwiaty?
Krzysztof Kamil Baczyński
Tematem artykułu jest analiza roli grupy nominalnej wyrażonej w narzędniku w modelowaniu znaczeń i funkcji czasownika. Narzędnik umożliwia osadzenie opisywanych zdarzeń w rzeczywistości pozajęzykowej w stosunku do mówiącego, na przykład umiejscawia czynność we właściwej ramie przestrzennoczasowej. Jednak w przeciwieństwie do innych przypadków gramatycznych
częściej używanych do wyrażania tej funkcji, takich jak miejscownik, narzędnik
w większym stopniu wpływa na modalność samego czasownika. W rezultacie
cała wypowiedź może na przykład nabrać afirmatywnego charakteru.
Osadzanie schematów pojęciowych zdarzeń, tworzących mentalne reprezentacje zdań, w kontekście pragmatycznym znane jest w językoznawstwie kognitywnym jako kotwiczenie [Tabakowska 2001: 133]1. Według tej koncepcji, zdarzenia „opakowane” są w kilka warstw elementów kotwiczących. W konsekwencji zdanie opisujące daną sytuację tworzy wielowarstwową strukturę podobną do
cebuli [Tabakowska 2001: 140]. Jego część zasadniczą stanowi samo zdarzenie,
a elementy kotwiczące to kolejne nakładające się na siebie „łuski”, do których
należą tryby, modalność, czas gramatyczny czy aspekt. W dalszej części postaram się przeanalizować funkcje narzędnika jako tak rozumianego elementu kotwiczącego i jego wpływ na modyfikowanie kontekstu pragmatycznego, w jakim
osadzone są zdarzenia wyrażone w predykacie.
1
Polski termin „kotwiczenie” jest przede wszystkim odpowiednikiem angielskiego pojęcia
grounding, znaczącego ‘osadzanie’ lub dosłownie ‘uziemianie’, które wprowadził do językoznawstwa Langacker [1991: 318]. Angielski termin anchoring ‘kotwiczenie’, przejęty z psychologii kognitywnej, również jest wykorzystywany w językoznawstwie kognitywnym [Goldberg 2006: 89].
59
Narzędnik zajmuje peryferyjne miejsce w systemie przypadków, gdyż nie
może pojawić się w zdaniu w żadnej z tzw. kluczowych pozycji syntaktycznych,
takich jak pozycja gramatycznego subjektu lub dopełnienia bliższego towarzyszącego czasownikowi przechodniemu [Антонић 2005: 236]. Również pod
względem semantycznym narzędnik wykazuje pewną marginalność na tle innych przypadków. Z jednej strony cechuje go duża wieloznaczność, z drugiej
jednak znaczenia przez niego wyrażane są często drugorzędne lub niedookreślone i w większości sytuacji mogą zostać zastąpione przez inne przypadki lub
konstrukcje równoważne semantycznie, które precyzyjniej przekazują te same
funkcje [Rakhilina, Tribushinina 2011].
Postulowanym tutaj wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy może być immanentnie afirmatywny charakter narzędnika. Zgodnie z klasyfikacją Антонић
[2005: 237], celownik, biernik i miejscownik tworzą tzw. grupę przypadków
kontaktu, podczas gdy narzędnik wraz z dopełniaczem stanowią grupę łączności.
Jednak pod tym względem, dopełniacz i narzędnik znajdują się w opozycji
i wyrażają przeciwstawne znaczenia. Dopełniacz jest przypadkiem partycji, dysjunkcji i negacji; narzędnik natomiast to przypadek koniunkcji i afirmacji, np.:
ciastko bez orzechów – ciastko z orzechami. W literaturze językoznawczej dużo
miejsca poświęcono opisowi słowiańskiego dopełniacza negacji, słowiański
narzędnik afirmacji do tej pory, o ile mi wiadomo, nie został opisany.
1. Narzędnik miejsca
Narzędnik towarzyszący czasownikowi ruchu może oznaczać ‘nieokreśloną
drogę’, po której odbywa się czynność [Dancygier 2000: 32]. Nieokreśloność
wyrażona przez narzędnik jest kluczową cechą nadającą całej wypowiedzi afirmatywny charakter:
Poszliśmy lasem.
Żołnierze maszerowali drogą.
Zapach dymu płynął powietrzem.
Marysia poszła do jeziora górą.
Chociaż powyższe zdania mogą zostać zanegowane przez dodanie przed
czasownikiem negatora nie, to negacja nie obejmie samej czynności, a będzie
dotyczyć jedynie miejsca, gdzie się ona odbywa wyrażonego za pomocą narzędnika. Tak więc zdanie Nie poszliśmy lasem nie oznacza, że czynność nie została
zrealizowana, ale jedynie informuje, że odbyła się w innym miejscu. Podobnie
następne zdanie po zaprzeczeniu oznacza, że żołnierze maszerowali, ale nie drogą, lecz na przykład ulicą. Żeby negacja objęła samą czynność, należałoby ze
zdania usunąć narzędnik, który przez swój immanentnie afirmatywny charakter
implikuje odbycie się zdarzenia.
60
Afirmacja może zostać wzmocniona przez zwiększenie ‘nieokreśloności’ narzędnika za pomocą liczby mnogiej – lasami, drogami, górami – lub przesunięcie całej grupy nominalnej w narzędniku na początek zdania. Na przykład trudno
jest zanegować zdania, takie jak:
Generał posłał oddział górami.
Ulicami miasta rozbrzmiewała muzyka.
Szerokimi ulicami idą w słońcu zakochani.
Środkiem miasta biegnie główna ulica.
Drogą przejechał autobus.
W przypadku negacji, bardziej naturalnym byłoby zastąpienie narzędnika
innym przypadkiem lub doprecyzowanie wyrażanego przez niego kontekstu
pragmatycznego:
Generał nie posłał oddziału przez góry.
Na ulicach miasta nie rozbrzmiewała muzyka.
Zakochani nie idą w słońcu po szerokich ulicach.
Przez środek miasta nie biegnie główna ulica.
Tą drogą nie przejechał żaden autobus.
Dancygier [2000: 33] zauważa, że narzędnik miejsca nie precyzuje kierunku
ruchu i potwierdza to przykładem Wąż pełzł drogą, które nie zawiera informacji
o rzeczywistym szlaku przemieszczania się węża. Dla lepszego zilustrowania
tego zjawiska przeanalizuję jeszcze kilka przykładów. W zdaniu Płynął rzeką
narzędnik nie determinuje kierunku ruchu w przeciwieństwie do zdań takich jak
Płynął przez rzekę czy Płynął wzdłuż rzeki. Z punktu widzenia wypowiadającego
zdanie Płynął rzeką najważniejszym wydaje się być samo zaistnienie czynności,
a nie jej szczegóły. Taką interpretację zdają się potwierdzać, trudne do zanegowania, przykłady podane przez Szobera [1959: 356], gdzie narzędnik miejsca
pełni wyraźnie funkcję intensyfikatora afirmacji:
Pospieszał Wiesław i lasem, i polem.
Morzem, lądem płyną nieprzeliczone wojowników roje.
Miejscami stały kałuże.
Warto zauważyć, że w przypadku wystąpienia negacji obecność immanentnie afirmatywnego narzędnika powoduje, że negator może nie objąć swym zasięgiem samej czynności. I tak zdanie Nie przeszliśmy przez las oznacza, że
czynności nie udało się wykonać, podczas gdy zdanie Nie przeszliśmy lasem nie
wyklucza takiej ewentualności. Być może udało się przejść, ale w inny sposób.
Ten ostatni przykład dowodzi, że narzędnik miejsca mocniej niż inne przypadki opisujące miejsce związany jest z czasownikiem i w rzeczywistości
określa nie miejsce, ale sposób wykonywania czynności. Zauważmy, że w języku polskim prawidłowo brzmi zdanie Przypłynął morzem, ale zdanie Przy61
płynął przez morze wydaje się błędne lub co najmniej dziwne. Jest tak dlatego,
że morze jest tutaj konceptualizowane jako narzędzie, za pomocą którego wykonana została czynność – analogicznie do Przypłynął statkiem. Użycie narzędnika miejsca opisującego sposób wykonania czynności jest częste w polszczyźnie, np.: tyłem, przodem, bokiem, okrakiem, krajem, oknem, drugą stroną.
W języku serbskim za pomocą narzędnika miejsca zgramatykalizowane zostało afirmatywne w swej naturze znaczenie ‘na całej powierzchni danego obszaru’. I tak odpowiednikiem polskiego ‘w całej Serbii’ jest zwrot širom Srbije, ‘na
całym świecie’ to širom sveta, a ekwiwalent znaczenia ‘w całym kraju’ stanowi
širom zemlje.
Narzędnik miejsca pojawia się również po przyimkach pod, za, nad, przed,
między. Jednak w tym przypadku jego użycie nie ogranicza się do występowania
łącznie z czasownikami ruchu. W języku serbskim przyimki te występują w dwóch
odmianach – jeden zestaw wymaga użycia narzędnika, drugi dopełniacza:
nad kućom
pod drvetom
pred kućom
za ogradom
među ljudima
iznad kuće
ispod drveta
ispred kuće
iza ograde
između ljudi
Chociaż podane warianty uznawane są za synonimiczne, to jednak Mrazović
[2009: 405] wykazuje, że istnieją między nimi pewne różnice w znaczeniu. Przyimki z dopełniaczem dokładniej i bardziej kategorycznie opisują miejsce, niż ich
odpowiedniki z narzędnikiem, np.:
Stoji među ljudima.
Stoji između onih ljudi.
Kiedy miejsce jest precyzyjnie określone, narzędnik nie może wystąpić:
To se desilo na putu između Beograda i Zagreba.
Temperatura je trenutno ispod nule.
Z drugiej strony narzędnik, w przeciwieństwie do charakteryzującego się precyzją dopełniacza, pojawia się wraz z przyimkami oznaczającymi miejsce w połączeniu z mało precyzyjnymi ze swej natury pojęciami abstrakcyjnymi, np.: pod
pritiskom, pod kontrolom, pod nadzorom, pod Turcima, nad Bosnom. Okazuje się
więc, że również i w tych statycznych użyciach narzędnik miejsca wykazuje typową cechę ‘nieokreśloności’ i bliskiego związku z modalnością czasownika.
2. Narzędnik czasu
Narzędnik czasu oznacza odcinek czasu, przez który trwa jakiś stan lub
czynność, np.: godzinami, tygodniami, dniami, nocami, miesiącami, latami.
62
Określenia te intensyfikują znaczenie wyrażone przez czasownik, podkreślając
długotrwałość lub pracochłonność czynności. W większości przypadków narzędnik czasu funkcjonuje jako element kotwiczący na podobnej zasadzie jak
narzędnik miejsca. Jego charakterystyczną cechą jest także ‘nieokreśloność’
dodatkowo wzmacniana poprzez wystąpienie liczby mnogiej.
Dobrym przykładem zgramatykalizowania znaczenia ‘w miarę upływu czasu’ jest występujący w języku polskim narzędnik z przyimkiem z czasem i jego
serbski odpowiednik vremenom. W poniżej podanych zdaniach narzędnik czasu
pełni funkcję wykładnika afirmacji:
Z czasem zapomniał o swoich problemach.
Z czasem wszystko się zmieniło.
Vremenom shvatiš da je bolje neke stvari ostaviti kakve jesu.
Akcije NIS-a će vremenom biti vrednije.
Vremenom sve dođe na svoje mesto, izgleda da se u životu ipak ništa ne dešava slučajno.
Niektóre użycia narzędnika czasu i związane z nimi znaczenia zostały zleksykalizowane, a więc utrwalone w strukturze semantycznej danego wyrazu, który tylko w historii języka funkcjonował jako narzędnik. Taki rodowód mają polskie przysłówki częstotliwości czasami i czasem2. Oczywiście leksykalizacja
oznacza również utratę wielu funkcji gramatycznych narzędnika, w tym możliwość intensyfikacji afirmacji. W języku serbskim zleksykalizowaniu uległy wyrażone narzędnikiem nazwy dni tygodni odnoszące się do czasu odbywania się
zdarzeń: ponedeljkom, utorkom, sredom, četvrtkom, petkom, subotom, nedeljom.
Jednak w przeciwieństwie do form przyimkowych oznaczających konkretne dni
– u ponedeljak, u utorak, u sredu, u četvrtak, u petak, u subotu, u nedelju – formy narzędnikowe wyrażają ‘wielokrotność’ i występują łącznie z powtarzalnymi
zdarzeniami. W rezultacie na język polski najczęściej tłumaczone są za pomocą
liczby mnogiej: ‘w poniedziałki’, ‘we wtorki’ itd.
Przykładem zleksykalizowanego narzędnika pełniącego funkcję wykładnika
afirmacji jest serbski przysłówek jednom, którego znaczenie Słownik języka
serbskiego (PCJ) definiuje w następujący sposób ‘bez preciziranja trenutka u
prošlosti; nekada, ranije ili u budućnosti’ (bez precyzowania momentu w przeszłości, kiedyś, wcześniej lub w przyszłości). Typowe dla narzędnika ‘nieokreślenie’ czasu przy jednoczesnym podkreśleniu, że opisywane zdarzenia zdecydowanie miały lub będą miały miejsce dobrze ilustrują przykłady podane w PCJ:
2
Pisarkowa [1984: 77] podaje, że „narzędnik jako okolicznik czasu utrzymał się do współczesności, ale jako zleksykalizowany przysłówkowy okolicznik ograniczony do kilku leksemów,
np. nocą, rankiem, wieczorem, popołudniami, latem, zimą, tymczasem, zachowanych zwyczajowo. Są one etymologicznie nazwami odcinków czasowych. Strukturalnie odczuwa się je dziś
jako przysłówki”.
63
Tu je voda jednom potekla.
Bio jednom jedan car.
Jednom ćemo otići na Kopaonik.
Jednom sam ga udario, neću više.
Należy podkreślić, że w podanych zdaniach przysłówek jednom występuje
w roli wykładnika afirmacji. Negacja jest możliwa tylko po usunięciu tego leksemu ze zdania lub zastąpieniu go negatorem nikad. Funkcję mocnego wykładnika afirmacji pełni również związek frazeologiczny jednom za uvek odpowiadający polskiemu ‘raz na zawsze’.
Janda [2004: 18] zauważa, że zgodnie z uniwersalną metaforą czas to przestrzeń formalne sposoby wyrażania zależności przestrzennych są przenoszone na
relacje czasowe3. Użycie narzędnika w odniesieniu do przedziałów czasu w wyrażeniach, takich jak polskie: wiosną, latem, jesienią, zimą, wieczorem, nocą,
dniem, całymi dniami, nocami, latami i czeskie: tou dobou, časem, chvilemi –
metaforycznie ujmuje sens podróży w kategoriach ścieżki. Podobnie polski przyimek przed wyrażający prymarnie przestrzenną lokalizację obiektu przed jakimś
innym obiektem jest transferowany na relacje temporalne w domenie czasu:
przed południem, przed niedzielą, przed piątą, przed pięcioma godzinami. Tak
więc jakiś wcześniejszy okres czasu jest postrzegany tak, jakby był ulokowany
przed tym okresem czasu, który nas od niego oddziela.
3. Narzędnik kompletności
Janda [2004: 19] twierdzi, że zdarzenia i czynności odpowiadają obiektom
fizycznym i są konceptualizowane jako elementy krajobrazu. W rezultacie reprezentacje mentalne zdarzeń mogą przybierać różne kształty przypominające pojemniki lub pozbawioną konturu powierzchnię oraz wykazywać różne cechy
charakterystyczne – składać się z części, posiadać asymetrie przód: tył, sprawować kontrolę, poruszać się wzdłuż linii lub wyznaczać określone miejsca. Wykorzystując ten kognitywny aparat analityczny bazujący na metodologii psychologicznej i typolologiczno-lingwistycznej, można założyć, że semantyka postulowanego tu narzędnika kompletności opiera się na schemacie wyobrażeniowym
PEŁNEGO POJEMNIKA.
3
Kognitywnie motywowane wyrażanie relacji czasowych przy pomocy środków lingwistycznych stosowanych do opisywania przestrzeni zauważył wcześniej także Kempf [1978: 108]:
„Pewnego rodzaju przenośnią, ale bardzo starą, bo zapewne sięgającą początków myślenia ludzkiego, jest zaprzęgnięcie przypadków i przyimków przestrzennych w służbie funkcji temporalnych. Wyrażanie podstawowych relacji czasowych (np. w żniwa, przed żniwami, po żniwach)
dokonywało się tymi samymi środkami, co wyrażenie odpowiednich relacji przestrzennych i było
bardzo dawne, na co nie brak dowodów w Rig-Wedzie i u Homera”.
64
Schematy wyobrażeniowe należą do podstawowych modeli opisu i analizy językowej stosowanych w lingwistyce kognitywnej [Przybylska 2006]. Konstrukty
semantyczne, jakimi są schematy wyobrażeniowe, pośredniczą w konceptualizacji
nie tylko obiektów, ale także zdarzeń i właściwości. W przypadku narzędnika
kompletności schemat PEŁNEGO POJEMNIKA początkowo ma zastosowanie do
najbardziej prototypowych dla niego relacji przestrzennych, lecz dzięki metaforycznym rozszerzeniom ta sama konstrukcja gramatyczno-leksykalna może zostać
przeniesiona na postrzegane jako ‘pełne’ zależności temporalne pojęcia abstrakcyjne czy funkcje gramatyczne takie jak aspekt dokonany.
Jak zauważa Przybylska [2006: 33], podstawowym założeniem analizy kognitywnej jest możliwość ujęcia w jedną całość pojęciową mnogości znaczeń
reprezentowanych przez wybrany element języka, traktując je wszystkie jako
szczególne odwzorowania jednego prototypowego superschematu wyobrażeniowego. Zgodnie z tymi postulatami przyjąłem, że dla narzędnika kompletności
kluczowym schematem jest wyobrażenie PEŁNEGO POJEMNIKA i stanowiące
jego językową realizację związki frazeologiczne, takie jak: napełniać płynem czy
wypełniony wodą.
Pewnym problemem takiej interpretacji prymarnego znaczenia narzędnika
kompletności jest fakt występowania przymiotnika pełny w połączeniu z dopełniaczem: pełny wody4. Jednak, jak się wydaje, konstrukcja z dopełniaczem opiera się na innym schemacie pojęciowym POJEMNIK JAKO MIARA. Podobnie
jak we wcześniej opisanych przykładach, dopełniacz jest przypadkiem precyzji
określającym miarę postrzeganą jako część czegoś, np.: szklanka wody, filiżanka
kawy, butelka wina, podczas gdy narzędnik akcentuje fakt istnienia czegoś:
szklanka z wodą ‘szklanka, w której jest woda’. Jednak w przypadku marginalizującego wyrażane przez siebie znaczenia narzędnika punktem centralnym konceptualizacji jest sam pojemnik lub czynność z nim związana, dopełniacz natomiast przesuwa środek ciężkości na zawartość pojemnika. W odróżnieniu od
konceptualizacji pełny wody, konstrukcja narzędnikowa napełniony wodą akcentuje nie przedmiot, ale sam fakt dokonania czynności.
Elaboracjami schematu PEŁNY POJEMNIK są użycia narzędnika kompletności takie jak: zapełniony ludźmi, wypełniony jedzeniem, wypchany sianem,
nakarmiony owsem, zatkany brudem, nadziewany serem, pokryty kurzem, zamknięty korkiem, zasypany śniegiem, zamalowany farbą, osłonięty cieniem. Pisarkowa [1984: 106] podaje również czasowniki o znaczeniu kompletności, które w historii języka polskiego wymagały użycia narzędnika: uzbroić, zaprząc,
zaopatrzyć, odziać, oblec.
Leksem pełny lub cały może wystąpić jako intensyfikator narzędnika kompletności, np.: pełnymi garściami, całymi garściami, pełnymi płucami, całymi
4
Taki problem nie istnieje z perspektywy analizy diachronicznej. Pisarkowa [1984: 100] podaje,
że historycznie pełny i syty, podobnie jak obecnie napełniony i nasycony, rządziły narzędnikiem.
65
dniami, pełnymi ciężarówkami. Warto zauważyć, że w przeciwieństwie do wcześniejszych przykładów narzędnika kompletności o immanentnie afirmatywnym
znaczeniu te zintensyfikowane, również za pomocą liczby mnogiej, dwuczłonowe frazy w narzędniku stanowią syntaktyczne wykładniki afirmacji, gdyż ich
użycie blokuje możliwość negacji. Rzadziej afirmatywny charakter wypowiedzi
jest wyrażany narzędnikiem kompletności w liczbie pojedynczej: żyć pełnią życia, pracować pełną parą. Zauważmy, że takie konstrukcje wyraźnie motywowane są semantycznie, gdyż już w przypadku wyrażania ‘połowiczności’ zamiast
‘kompletności’ w języku polskim użyjemy pracować na pół gwizdka, a nie
*połową gwizdka, a po zamianie narzędnika biernikiem z dopełniaczem wyrażenie zatraci swój pozytywny i afirmatywny wydźwięk.
Określenie intensyfikujące mogą stanowić synonimy leksemu pełny lub jego
rozszerzenia metaforyczne: długim wyczekiwaniem, wielogodzinnym staniem,
ciągłymi uwagami, wielokrotnym powtarzaniem, częstym dogadywaniem, licznymi zastrzeżeniami. Również te określenia mogą w zdaniu pełnić funkcje wykładników afirmacji:
Z wielkim trudem zdołał zachować równowagę.
Jak pokazuje Jodłowski [1975: 28], narzędnik może być rozwijany poprzez
dodawanie dodatkowych określeń uwypuklających jego podstawowe znaczenie:
koczowali tygodniami, koczowali całymi tygodniami, koczowali całymi długimi
tygodniami. Semantyczna cecha ‘kompletności’ umożliwia zwiększanie liczby
określeń i tym samym intensyfikowanie znaczenia. Zauważmy, że umniejszanie
znaczenia narzędnika kompletności nie jest możliwe: *krótkimi godzinami,
*niepełnymi godzinami. Przykładem zleksykalizowanego narzędnika kompletności w języku polskim jest atrybutywny intensyfikator całkiem, np.: całkiem sam,
całkiem czerwony, całkiem zapomniany, całkiem szybko. Jego odpowiedniki
w języku serbskim również etymologicznie nawiązują do znaczenia ‘pełności’ –
potpuno i funkcji narzędnika – sasvim.
Ciekawymi ilustracjami funkcjonowania mającego wyraźnie afirmatywny
charakter narzędnika kompletności w języku czeskim są zdania podane przez
Fried [2005: 491–500]:
Kuchyň zavoněla skořicí.
Místnost páchla cigaretovým kouřem.
Keřik se úplně černal borůvkami.
Pavel zbledl zlostí.
V očich mu blýskalo hrdostí i vzrušením.
Alenu najednou ovanulo chladem.
W dwóch pierwszych zdaniach narzędnik wyraża napełnienie pomieszczenia
zapachem. W pierwszym przykładzie znaczenie ‘pełności’ zawarte w semantycznej strukturze narzędnika może zostać potwierdzone również w polskim
66
przekładzie dodaniem określenia cała na początku zdania: Cała kuchnia zapachniała cynamonem. W trzecim zdaniu znaczenie kompletności przekazywane za
pomocą narzędnika borůvkami dodatkowo podkreśla przysłówek úplně ‘całkowicie’. Jednak obie konstrukcje w hierarchii zdania mają marginalną pozycję
i stanowią elementy kotwiczące najbardziej centralną część zdarzenia – czasownik černal. Tak więc w powyższych zdaniach narzędnik kompletności funkcjonuje jako określnik modalności czasownika.
W trzech ostatnich podanych wyżej przykładach z języka czeskiego narzędnik oznacza nie substancję wypełniającą pojemnik, lecz emocje i odczucia ludzi.
W tym wypadku ciało ludzkie lub jego części są metaforycznie konceptualizowane jako pojemniki, a doznania jako napełniające je płyny.
Innym uszczegółowieniem schematu wyobrażeniowego PEŁNEGO POJEMNIKA jest wyrażane za pomocą narzędnika kompletności znaczenie ‘obfitości’. Przykładem z języka polskiego jest zwrot kraj mlekiem i miodem płynący
lub przepełniony radością, a z języka serbskiego to określenie bogat šumama,
rekama, rudama lub zwrot suncem obasjan. Kompletność może być również
konceptualizowana jako ‘władza nad czymś’: władać językiem angielskim, rządzić krajem, kierować przedsiębiorstwem.
Na końcu należy podkreślić, że kompletność jest także wyrażana gramatycznie jako aspekt dokonany czasownika. Znaczenie ‘dokonania’ stanowi ważny element w strukturze semantycznej narzędnika. Rezultatywny charakter narzędnika widoczny jest w wyrażeniach, takich jak: skończyć się nieszczęściem,
okazać się tchórzem, zaowocować sukcesem, obdarzyć potomstwem, nasycić się
czymś, zerwać z kimś, skończyć z piciem, wrócić z opalenizną. Warto zauważyć,
że narzędnik może występować z niektórymi czasownikami tylko w formie dokonanej. Na przykład, jak pokazuje materiał zebrany przeze mnie w Internecie,
forma bierna czasownika dokonanego zostać uznanym łączy się z narzędnikiem,
ale już forma niedokonana być uznawanym nie dopuszcza takiej ewentualności:
Colin Firth („Jak zostać królem”) uznany został najlepszym aktorem
pierwszoplanowym.
Will Smith uznany najlepszym aktorem roku.
Jest uznawany za jednego z najlepszych defensywnych pomocników
grających w Europie.
Podobnie rezultatywny charakter ma znaczenie narzędnika w użyciu z czasownikiem telicznym, tak jak w: ogłosić zwycięzcą, okrzyknąć geniuszem, mianować następcą. Kempf [1978:101] podaje przykład z historii języka polskiego
Tętociem żoną pojął (= ‘pojąłem ją za żonę’), który również świadczy o rezultatywnym znaczeniu narzędnika. Dodatkowo w staropolszczyźnie narzędnik określał sprawcę czynności, np.: księga napisana pisarzem, krolewica dziewicą porodzonego, wydana za mąż i wyposażona ojcem i macierzą lub przyczynę: zginęli
są mieczem, drżeli strachem, umrzeć zarazą, polec bojem [Kempf 1978: 95–98].
67
4. Narzędnik łączności
Narzędnik łączności wyraża ‘dodaną wartość’ i często jest substytutem koniunkcji. Na przykład odpowiednikiem polskiego zwrotu chleb z masłem w języku
angielskim jest bread and butter. Narzędnik umożliwia łączenie nieraz wielu elementów ze sobą, np.: chleb z masłem, serem, szynką, jajkiem, sałatą, cebulą i zieloną pietruszką. Taka możliwość często wykorzystywana jest w twórczości literackiej, gdzie poprzez nagromadzenie form narzędnikowych pisarz kondensuje
wiele znaczeń w jednym zdaniu, tak jak w tym przykładzie z języka serbskiego5:
Da, slađi je san, san detinjstva i mladosti; san stare, pocrnele i čađu svu ispunjene
kuće sa velikom baštom ograđene tarabama i pune cveća, starih šimširova, ispucanih
stabala od krušaka i kajsija, s gustim, gustim džbunovima i grmljem; san potoka što
pored kuće teče sa visokim topolama, mladim vrbama, brestovima i mekom, uvek vlažnom travom [Stanković 1980: 35].
Przytoczone zdanie posiada wybitnie afirmatywny charakter nie tyko poprzez
zastosowanie narzędnika łączności do wyrażenia koniunkcji i partykuły twierdzącej
na samym początku, ale również poprzez użycie narzędnika kompletności čađu svu
ispunjene i duplikacji form narzędnikowych s gustim, gustim džbunovima.
Wartością dodaną nie zawsze są dobra materialne, tak jak dom z ogrodem
opisany w powyższym przykładzie literackim, ale także duchowe atrybuty określające czasownik: tańczyć z wdziękiem, poruszać się z gracją, przyjąć zaproszenie z przyjemnością, jeździć z werwą, uczyć się z zapałem, pojawić się z uśmiechem na twarzy, wypowiadać się z uznaniem o kimś, przyjąć coś z wiarą.
Kempf [1978: 98] wyróżnia wśród znaczeń formalnego narzędnika kategorię
przypadka towarzysza i rzeczy dodatkowej (sociativus i attributivus) stosowaną do
oznaczenia obecności desygnatu dodatkowego i uzupełniającego, np.: ojciec
z matką (sociativus) i kapelusz z piórkiem (attributivus). Ta kategoria w całości
odpowiada definicji narzędnika łączności, niemniej jednak niektóre przykłady
uznane przez Kempfa za socjatyw, w mojej klasyfikacji należą do narzędnika
kompletności, np.: król wyjechał całym dworem, wyjechali za granicę całym domem. Zauważmy, że znaczenie ‘całości’ stanowi integralny element w strukturze
semantycznej narzędnika, a przytoczone zdania bez leksemu całym nie miałyby
sensu. Takie rozbieżności w klasyfikacji można wyjaśnić wielofunkcyjnością narzędnika i typowym dla tego przypadka niedookreśleniem znaczeń, które umożliwia mu pełnienie funkcji gramatyczno-pragamatycznych względem czasownika.
Szober [1959: 356] stawia narzędnikowe wyrażanie pojęcia towarzysza
i okoliczności towarzyszącej wyżej ponad znaczenie narzędzia i uznaje socjatyw
za pierwsze zasadnicze znaczenie narzędnika. Podane przez niego przykłady
ilustrujące użycie narzędnika towarzysza mają wybitnie afirmatywny charakter:
5
68
Jodłowski [1975: 226] nazywa taki zabieg stylistyczny „potokiem składniowym”.
Komtury z braćmi do stolicy jadą.
Zniknął koń z jeźdźcem.
Afirmatywne znaczenie nadaje również zdaniu narzędnik okoliczności towarzyszącej:
Przez trzciny rzeki woda sobie z sykiem drogę torowała.
Drzwi otwarto z trzaskiem.
Sosny się gięły z okropnym hukiem.
Całe grono z posępną i cichą postawą pogląda w niebo.
Ивић [2005: 173] zwraca uwagę, że socjatyw łączy się z czasownikami
o pozytywnym znaczeniu, podczas gdy z czasownikami oznaczającymi ‘rozdzielanie’ użycie narzędnika jest wykluczone, np.: spaść z drzewa, oderwać się od
gałęzi, oddzielić się od macierzy:
Чињеница је, међутим, да се одиста уз све глаголе који значе одвајање употреба социјативне конструкције није разпострла, што и није ништа чидновато.
Код ових је глагола, наиме, релевантан моменат одвајања, отцепљивања једне јединке од друге, а не узајамност у вршењу. Стога у ситуацијама кад је тежиште глаголског значења на чину одвајања, отцепљивања (напр.: јабука cе откинула од
дрвета) употреба социјативне конструкције не долази уопште у обзир. Мали је
број глагола код којих је, као код растати се, поред момента одвајања истакнут
у значењу и моменат узајамног вршења радње. Зато и упада у очи чињеница да
сви глаголи одвајања не могу добити уз себе социјатив [Ивић 2005: 173].
Tak więc w przypadku łączących się z narzędnikiem czasowników, takich
jak rozstać się czy pożegnać się, znaczeniu ‘rozdzielania’ towarzyszy równocześnie znaczenie ‘wspólnego dokonywania czynności’. Podobnie ma się rzecz
z pozornie negatywnymi czasownikami typu walczyć z kimś, kłócić się z kimś,
bić się z kimś. Tutaj również narzędnik posiada afirmatywne znaczenie i wyraża
‘zaistnienie kontaktu między osobami’.
Narzędnik łączności ma immanentnie afirmatywny charakter poprzez pozytywne znaczenie zawierania, posiadania lub obejmowania czegoś, np.: ciastko
z orzechami, dom z ogrodem, ja z dziećmi. Opisywane w ten sposób przedmioty
spostrzegane są jako całość, a narzędnik oznaczający zawartą część sygnalizuje
swoją strukturą semantyczną, że ten składnik jest obecny, a więc istnieje, co jest
równoważnikiem afirmacji.
5. Narzędnik egzystencji
Narzędnik egzystencji występuje najczęściej po łącznikach oznaczających
byt, dlatego w literaturze językoznawczej określany jest jako narzędnik orzecznikowy lub predykatywny. Z perspektywy semantycznej jego najważniejszą
69
cechą jest wyrażanie ‘istnienia’. Ивић [2005: 145] kojarzy narzędnik predykacji z narzędnikiem ogólnej charakterystyki, który według niej opisuje stanowisko, zawód, funkcję, cechę, wiek danej osoby w momencie dokonywania
czynności.
Pisarkowa [1984: 100] podkreśla, że zakres użycia narzędnika kurczy się od
średniowiecza, od kiedy zaczyna być zastępowany przez analityczne wyrażenia
przyimkowe i inne przypadki. Wyjątkiem od tej zasady jest restytucja narzędnika
egzystencji w polszczyźnie. W rezultacie obecnie występowanie narzędnika
z czasownikiem być jest najczęstsze i najbardziej typowe dla języka polskiego.
Lingwiści badający historyczny rozwój polskiej składni uważają, że proces wypierania starszego mianownika przez narzędnik w funkcji orzecznika rzeczownikowego oraz rzeczownikowo-przymiotnikowego zaczyna się na szerszą skalę
między w. XV i XVI [Klemensiewicz 1974: 625, Pisarkowa 1984: 47]. Klemensiewicz [1974: 626] podaje, że u schyłku XVIII w. i w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. pojawiał się również orzecznik przymiotnikowy wyrażony narzędnikiem. W rezultacie we współczesnym języku polskim użycie narzędnika jest
obligatoryjne w orzeczeniu rzeczownikowym, rzeczownikowo-przymiotnikowym i często spotykane w przymiotnikowym:
Teraz jestem ojcem.
On jest chorym z nienawiści indywiduum i obraża nas.
Jak się jest chorym, to lepiej poleżeć w łóżku.
Wiatr jeszcze może być silnym.
Pojawiający się mianownik w miejscu narzędnika w wyrażeniach z łącznikiem być w języku polskim ma charakter nacechowany stylistycznie i jest typowy dla mówionego języka potocznego, bardziej niż dla języka literackiego [Dalewska-Greń 1997: 473, Pisarkowa 1984: 47]. Wydaje się jednak, że w zestawieniu identycznych przykładów różniących się tylko przypadkiem zdania z narzędnikiem wykazują charakterystyczne znaczenie ‘kompletności’ i ‘istnienia’ rozumianych jako ‘trwała więź’:
Jesteś osioł. Jesteś osłem.
Teraz jesteś profesor. Teraz jesteś profesorem.
Zauważmy, że zdania z mianownikiem przyrównują podmiot jedynie w sposób przenośny do jakiejś rzeczy, podczas gdy zdania z narzędnikiem sugerują, że
ta więź jest rzeczywista i o wiele mocniejsza. Orzecznik wyrażony narzędnikiem
zawiera znaczenie ‘kompletności’ i ‘istnienia’ – jestem prawdziwym profesorem,
a orzecznik z nacechowanym stylistycznie mianownikiem w pewnym stopniu
kwestionuje lub ironizuje prawdziwość predykatu, albo też oznacza, że ta więź
nie jest pełna. Dlatego też formy mianownikowej często używa się nieformalnie
z przezwiskami i wyrażeniami pejoratywnymi: jesteś gruba beka, idiota, żyd,
cienki bolek. Również w kontekstach pozytywnych, ale gdy relacja nie przed70
stawia ‘kompletności’, a więc pełnego utożsamienia, występuje mianownik
w miejscu narzędnika: jesteś superman, debeściak, bohater.
Wielu porównań metaforycznych nie można w języku polskim wyrazić za
pomocą immanentnie afirmatywnego narzędnika, który w swej strukturze semantycznej zawiera znaczenie ‘trwałej więzi’. Dla przykładu rozważmy kilka
zdań wraz z ich odpowiednikami w języku serbskim:
Žena je divlja životinja.
?Kobieta jest dzikim zwierzęciem. / Kobieta to dzikie zwierzę.
Kobieta to jest dzikie zwierzę.
Vreme je novac.
*Czas jest pieniędzmi. / Czas to pieniądze. / Czas to są pieniądze.
Deca su problem.
?Dzieci są problemem. / Dzieci to problem. / Dzieci to jest problem.
Predykacja imienna nie może być wyrażona narzędnikiem, gdy brak jest pełnego utożsamienia podmiotu z orzecznikiem, ale również wtedy, gdy czasownik
oznacza ‘pojawienie się kogoś lub ‘zaistnienie czegoś’:
Ko je? Ko je došao? Oficiri su.
Kto to? Kto przyszedł? To oficerowie.
W przypadku podawania imienia lub nazwiska miejscownik wyraża istotną
informację dla rozmówcy. Gdy ta sama informacja podana jest w narzędniku,
oznacza to, że mówiący utożsamia się z osobą, o której mówi, gdyż narzędnik
wyraża ‘kompletność’:
Jestem Marek. (moje imię jest nową informacją)
Jestem Markiem. (tym Markiem, o którym tyle słyszałaś)
Afirmatywny charakter narzędnika egzystencji widoczny jest także w języku
czeskim i słowackim, gdzie obie formy są fakultatywne i tak samo częste. Jak
pokazuje przykład Dalewskiej-Greń [1997: 474], w języku czeskim, w sytuacji
kontrastu przeczenia do twierdzenia, mianownik występuje w zanegowanym
predykacie, a narzędnik w kontekście twierdzącym:
I když nebyl šlechtic rodem, byl šlechticem svým charakterem.
W języku serbskim narzędnik w konstrukcji z czasownikiem być został prawie całkowicie wyparty przez mianownik. Jednak Dalewska-Greń [1997: 475]
podaje, że w połączeniu z czasownikiem biti formy narzędnika mogą występować jeszcze wyłącznie z formami ortotonicznymi czasownika (a więc formami
długimi wyrażającymi mocną afirmację [Grygiel 2010]) lub wówczas, gdy
w skład grupy werbalnej wchodzi określenie przysłówkowe (w przykładzie wyraźnie wzmocnione konstrukcją enklityczną, również kojarzoną przeze mnie
z wyrażaniem afirmacji [Grygiel 2011]):
71
Ja jesam skrbnikom.
Ja hoću biti skrbnikom.
Odsada sam vam ja skrbnikom.
Odsada ja ću vam biti skrbnikom.
Narzędnik egzystencji nie ogranicza się tylko do czasownika być, ale może
występować także z innymi łącznikami, takimi jak polskie czasowniki: stać się,
zostać, wydawać się. Kempf [1978: 100] pokazuje, że konstrukcja narzędnika
predykatywnego może też łatwo przenosić się na inne czasowniki i w rezultacie
obejmować narzędnik porównania:
Bardzo podobna jest sytuacja semantyczna, gdy orzeczenie złożone w zwrocie
on jest nauczycielem zastąpimy przez skrót w postaci oznajmienia imiesłowowego
on będąc nauczycielem, np. pracuje w szkole podstawowej. Właśnie w dawnej polszczyźnie wyrażenia takie najczęściej oddawano składnią prostego narzędnika: on
pracuje nauczycielem i tę składnię należy rozpatrzyć w obecnym paragrafie (a więc
w rozdziale „Przypadek orzecznika (praedicativus)”) [Kempf 1978: 100].
Z drugiej strony, narzędnik egzystencji tak silnie związany jest ze znaczeniem ‘istnienia’, że również może tworzyć orzeczenie samodzielnie – bez pomocy innego czasownika. Na przykład łacińska sentencja Homo homini lupus
est tłumaczona jest na polski bez łącznika, gdyż jego funkcję przejął narzędnik
– Człowiek człowiekowi wilkiem. Dzięki immanentnie afirmatywnemu charakterowi i funkcji orzekania, jaką posiada narzędnik, łącznik opuszczany jest
także w równoważnikach zdań typu: Kowalski znów senatorem albo Nowak
najlepszym piłkarzem roku. Pisarkowa [1984: 127] podaje wiele przykładów
z historii języka polskiego, gdzie narzędnik występuje samodzielnie bez czasownika, tak jak w tych strukturach kauzalnych z przemilczanym lub domyślnym imiesłowem:
Szaty nowym krojem.
Obrazy staroświecką robotą.
Hiena wielkością wilka zwierz.
Odbieram list ręką Kamili.
Mundur ułańskim krojem.
Wóz chłopski parą ciężkich końmi.
Czepiec kształtem Maryjo-Stuartowskim.
[zrobione]
[zrobione]
[zbudowany]
[napisany]
[wykonany]
[zaprzężony]
[wykonany]
Czasami trudno jest rozdzielić narzędnik egzystencji od innych typów narzędnika wyrażających afirmację. Na przykład Pisarkowa [1984: 53] omawia
narzędnik w funkcji okolicznika względu, który może być potraktowany jako
narzędnik egzystencji – jest uzupełnieniem łącznika być – ale równie dobrze
można go uznać za narzędnik łączności – występuje także z czasownikami
pełnymi leksykalnie, zawsze towarzyszy mu przyimek i może być zwielokrotniany za pomocą koniunkcji:
72
Jestem z całym uznaniem.
Nie uwierzysz, z jaką on jest dla mnie obojętnością.
Jestem albowiem z zupełną rezygnacją na skinienie WKM (ości), a zawsze
z najgruntowniejszym przedsięwzięciem służyć, kochać, pracować.
Dodatkowo określenia takie jak całym, zupełną, zawsze, najgruntowniejszym sugerują, że znaczenie ‘kompletności’ jest tu również obecne. W polszczyźnie współczesnej przytoczony narzędnik względu występuje w często
pozbawionych czasownika wypowiedziach kończących list: z poważaniem,
z szacunkiem, z wyrazami przyjaźni, z żalem. W języku serbskim odpowiednikiem tej funkcji jest na przykład ogólnosłowiański rodzaj pożegnania
w formie zleksykalizowanej o narzędnikowym rodowodzie: zbogom ‘żegnam,
do widzenia’.
Narzędnik sposobu oznaczający poruszanie się danym pojazdem, np.: jeździć pociągiem, autobusem, rowerem, samochodem może zostać częściowo
przeniesiony do domeny egzystencjalnej: Jestem rowerem, jestem samochodem. W tym wypadku jednak orzecznik nie wyraża utożsamienia podmiotu
z orzecznikiem, ale posiadanie kontroli nad pojazdem spostrzeganym nie tylko
jako narzędzie, ale również przedmiot znajdujący się w dyspozycji podmiotu –
co również może zostać uznane za rodzaj ‘kompletności’.
6. Podsumowanie
Przeprowadzona analiza pokazuje, że narzędnik jest ściśle związany z modalnością czasownika i często kształtuje jego znaczenie. Konstrukcje narzędnikowe mogą pełnić funkcję orzecznika, okolicznika lub określenia atrybutywnego zarysowującego przebieg akcji pod względem ilościowym, przestrzennym i temporalnym. Rzadko kiedy jednak informacja wyrażona narzędnikiem
jest precyzyjna i dokładna, co kontrastuje narzędnik z innymi przypadkami
uważanymi za konkretne i częściej od narzędnika łączącymi się z czasownikiem w dopełnieniu na zasadzie ciasnych i ścisłych związków rekcji.
Analizowane przykłady zdają się dowodzić, że narzędnik ma immanentnie
afirmatywny charakter, dzięki czemu może funkcjonować jako wykładnik lub
intensyfikator twierdzeń. Wyrażanie afirmacji umożliwiają w szczególności
zawarte w strukturze semantycznej narzędnika znaczenia ‘kompletności’,
‘łączności’ i ‘egzystencji’ – te same znaczenia można odnaleźć u pozostałych
wykładników afirmacji. Chociaż każde z podanych znaczeń zanalizowałem
jako odrębną klasę semantyczną, to w rzeczywistości często występują wspólnie. Na przykład w zdaniu Ludzie wdzierali się drzwiami i oknami narzędnik
wyraża zarówno ‘kompletność’, jak i ‘łączność’ pełniącą funkcję intensyfikacji, a afirmatywny charakter wypowiedzi nadaje jej pozytywny, a więc również
egzystencjalny, wymiar. Frazę nominalną wyrażoną tu narzędnikiem można
73
sklasyfikować jako okolicznik sposobu, ale również niezbyt precyzyjny okolicznik miejsca.
Wreszcie wnioskiem płynącym z analizy sposobów osadzania zdarzeń
w kontekście pragmatycznym za pomocą narzędnika jest fakt zakotwiczenia
struktur językowych w archetypach pojęciowych. Znaczenia immanentnie afirmatywnego narzędnika opierają się na schematach wyobrażeniowych PEŁNEGO POJEMNIKA, DODAWANIA/ŁĄCZENIA i ISTNIENIA. W odróżnieniu
często wyrażający negację dopełniacz w swej strukturze semantycznej wykorzystuje schematy wyobrażeniowe PUSTEGO POJEMNIKA, ODEJMOWANIA/ROZDZIELANIA i NIEISTNIENIA. Oczywiście zarówno język, jak i mechanizmy kognitywne są wystarczająco elastyczne, aby dopuścić alternatywne
konceptualizacje. Również omówiona funkcja wyrażania afirmacji nie ma charakteru absolutnego i bezwzględnego, dlatego uznałem narzędnik za przede
wszystkim element immanentnie, a rzadziej tylko formalnie afirmatywny.
Bibliografia
Антонић И., 2005, Синтакса и семантика падежа [у:] Синтакса савременогa српског језика, ред. М. Ивић, Београд.
Dalewska-Greń H., 1997, Języki słowiańskie, Warszawa.
Dancygier B., 2000, How Polish structures space: prepositions, direction nouns, case, and metaphor [in:] Constructions in Cognitive Linguistics, eds. A. Foolen, F. van der Leek, Amsterdam–Philadelphia.
Fried M., 2005, A frame-based approach to case alternations: the swarm-class verbs in Czech [in:]
Cognitive Linguistics, Berlin–New York.
Goldberg A.E., 2006, Constructions at Work: The Nature of Generalizations in Language, Oxford.
Grygiel M., 2010, Wyrażanie afirmacji za pomocą czasowników posiłkowych w języku serbskim
i angielskim [w:] Słowo i tekst w opisie porównawczym, red. A. Czapiga, Z. Czapiga, Rzeszów.
Grygiel M., 2011, Constructional realizations of affirmation in Slavic [in:] Slavic Linguistics in
a Cognitive Framework, eds. M. Grygiel, L.A. Janda, Frankfurt–New York.
Ивић М., 2005, Значења српскохрватског инструментала и њихов развој, Београд.
Janda L.A., 2004, Koncepcja przypadka i czasu w językach słowiańskich, Kraków.
Jodłowski S., 1975, Podstawy polskiej składni, Kraków.
Kempf Z., 1978, Próba teorii przypadków, cz. I, Opole.
Klemensiewicz Z., 1974, Historia języka polskiego, Warszawa.
Langacker R.W., 1991, Concept, Image, and Symbol: the Cognitive Basis of Grammar, Berlin–
New York.
Mrazović P., 2009, Gramatika srpskog jezika za strance, Sremski Karlovci–Novi Sad.
Pisarkowa K., 1984, Historia składni języka polskiego, Wrocław.
Przybylska R., 2006, Schematy wyobrażeniowe a semantyka polskich prefiksów czasownikowych
do-, od-, prze-, roz-, u-, Kraków.
Rakhilina E., Tribushinina E., 2011, The Russian instrumental-of-comparison: constructional
approach [in:] Slavic Linguistics in a Cognitive Framework, eds. M. Grygiel, L.A. Janda,
Frankfurt–New York.
Речник српскога језика, ред. М. Николић, Нови Сад 2007 (РСЈ).
74
Stanković B., 1980, Uvela ruža, Beograd.
Szober S., 1959, Gramatyka języka polskiego, Warszawa.
Tabakowska E. (red.), 2001, Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.
УКАЗАНИЕ СОБЫТИЙ В ПРАГМАТИЧЕСКОМ КОНТЕКСТЕ С ПОМОЩЬЮ
ТВОРИТЕЛЬНОГО ПАДЕЖА
Резюме
Статья посвящена роли номинативной группы с творительным падежом в моделировании значения и функции глаголов в славянских языках. Проведенный анализ показывает,
что творительный падеж тесно связан с модальностью глагола и часто формирует его значение. Предоставляет он возможность указания описываемых событий во внеязыковой действительности по отношению к говорящему, например, отнести действие к соответствующей
пространственно-временной рамке. Проанализированные примеры, кажется, подтверждают,
что творительный падеж имеет имманентно афирмативный характер, благодаря чему он
может функционировать как показатель или интенсификатор утверждений. Выражение
афирмации возможно особенно благодаря значению «комплектности», «связи» и «экзистенции», которые содержит семантическая структура творительного падежа – те же значения
мы можем обнаружить у остальных показателей афирмации. Анализ способов указания
событий в прагматическом контексте с помощью творительного падежа подтверждает возможность закрепления языковых структур в понятийных архетипах. Значения имманентно
афирмативного творительного падежа опираются на воображаемые схемы ПОЛНОГО СОСУДА, ДОПОЛНЕНИЯ/СОЕДИНЕНИЯ и СУЩЕСТВОВАНИЯ.
75
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Галина Сергеевна ЯРОЦКАЯ
КОНЦЕПТ «ЖАДНОСТЬ» В РУССКОЙ И АНГЛИЙСКОЙ
ПОЛИТЭКОНОМИЧЕСКИХ КАРТИНАХ МИРА:
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ И АКСИОКОГНИТИВНЫЙ АНАЛИЗ
В современном мире вопросы экономики и политики и человеческого
взаимодействия в рамках политэкономической картины мира приобрели
особую актуальность. Глобальный экономический кризис и сопутствующие
ему явления (инфляция, безработица) стали стимулом к изучению политэкономики как комплексной психологически, культурно, социально и морально-этически детерминированной сферы человеческой жизни. Многочисленные исследования экономистов (Дж. Милль, Р. Хайлбронер, А. Пригожин), культурологов (Н. Бердяев, С. Тер-Минасова), психологов (А. Фенько, Б. Райзберг), лингвистов (Ю. Степанов, А. Шмелев) показывают, что
политэкономическая картина мира тесно взаимосвязана с этическими,
культурными установками каждой конкретной нации и детерминирована
этосом народа: ценностями, убеждениями и нормами определенной культуры [Пригожин 2007: 58].
Одним из наиболее характерных примеров этой взаимосвязи являются
морально-этические концепты – компоненты политэкономической картины
мира (жадность, щедрость, расточительность и т.д.), содержательные
слои которых обусловливают их принадлежность концептосфере политэкономии и концептуальной системе этики и морали. Культурнообусловленная компонента этих концептов, их частотное употребление
в повседневном общении людей, а также прагматические особенности их
использования в речи (в качестве характеристики, выражения эмоций и т.д.)
определяет их актуальность для сознания современного представителя русской лингвокультуры.
Целью данного исследования является реконструкция структуры концепта «жадность» как фрагмента русской политэкономической картины
мира путем определения особенностей его функционирования в межкультурной коммуникации. Задача исследования состоит в выявлении специфи76
ческих когнитивных признаков концепта «жадность» в русской лингвокультуре и определении особенностей ценностного слоя данного концепта
в сравнении с английской лингвокультурой.
Экономическая формация общества и система его морально-этических
норм находятся в тесной взаимосвязи. А.И. Пригожин в трактате «Дезорганизация» отмечает, что именно социально-культурная бедность, отсутствие
определенных ценностей («ценностное голодание») в этическом сознании
вызывает материальную бедность и упадок экономики [Пригожин 2007:
158]. В свою очередь, определенные экономические условия способствуют
изменению структуры и способа функционирования морально-этических
концептов. Так, например, под влиянием системы капитализма
и определяющему ее протестантскому мировоззрению, сформировавшимся
на базе английской лингвокультуры, такие концепты, как удовольствие,
наслаждение, безделие, показная роскошь, которым ранее в русской линвокультуре были присущи негативные коннотации, приобрели статус положительных в сознании современной русской молодежи (об этом свидетельствуют современные неофразеологизмы Не парься, расслабься; Имидж – все;
И пусть весь мир подождет).
Согласно исследованиям культурологов и лингвистов, представляя собой культурно и прагматически значимую единицу концептосферы русского сознания, концепт «жадность» является одним из ключевых фрагментов
русской политэкономической картины мира. Как отмечает О.Е. Карачина,
наблюдающийся сегодня в русском обществе интерес к таким экономическим и морально-этическим концептам, как «жадность» и «щедрость», имеет совершенно иное основание, чем, например, в английском, и «проистекает из усугубляющейся экономической и социальной поляризации общества,
порождающей класс очень бедных и класс очень богатых людей, отношения между которыми могут регулироваться лишь на основе этических,
нравственных ценностей, а не коммерческих соображений» [Карачина
2010: 2].
По наблюдению Б.А. Райзберга, жадность является экономическим мотивом, детерминирующим человеческое поведение, однако наряду с ним на
человека воздействуют мотивы социальные, морально-этические, неэкономические, культивируемые культурой, средой, социальной атмосферой
[Райзберг 2005: 140]. В тоже время определение признаков жадности и ее
«количественного» выражения варьируется от культуры к культуры и не
имеет четкой дефиниции.
С целью определения культурно значимых когнитивных признаков
концепта «жадность» в русской политэкономической картине мира мы проанализировали смысловой и ассоциативный слои концепта. Для осуществления поставленной цели были проанализированы устойчивые когнитивные признаки концепта, характерные для русской и английской лингвокуль77
тур, зафиксированные в данных словарей (нами использовались толковые
словари и словари синонимов), фразеологическом фонде обеих лингвокультур, а также с целью выявления новообразованных или модифицированных
компонентов концепта был проведен ассоциативный эксперимент.
По результатам исследования в русской лингвокультуре лексема «жадность» вербализует следующие компоненты соответствующего концепта:
Жадность – 1) стремление удовлетворить непомерные желания, даже
приусловии нарушения морально-этических норм и установок (жадность,
прожорливый, ненасытный, алчность); 2) нежелание отдавать, делиться
(жлоб, жмот, скупердяй, скупой, прижимистый, скаредный); 3) чрезмерная экономия, бережливость (скряга, крохобор, Плюшкин, сквалыга, скопидом).
Для английской лингвокультуры специфическим по отношению к русской является признаки: 1) стремление к наживе (avarice, avidity) и 2) апелляция к высшему нравственному цензу – Богу (deadly sin, mortal sin) [Карачина 2010: 3].
В синонимическом ряду для обеих лингвокультур наиболее широко лексически представленной категорией концепта является «характерный признак», однако в русском языке количество соответствующих лексем и разнообразие оттенков смысла представлено в большей степени. В эту категорию входят лексические единицы, служащие для описания особенностей
человеческого поведения (алчный, ненасытный, жадненький, сквалыжный,
жмотистый). Заметим, что для всех представленных лексем, как и в английском языке (avid, greedy, sticky) характерны негативные коннотации.
Следует также отметить наличие большого количества смысловых оттенков
в синонимичных рядах, свидетельствующих о значимости данного концепта в его различных лексических модификациях для русской культуры. Большинство русских синонимов, в отличие от английских, представляет
гипертрофированный образ «жадности», что выражается как на лексическом (ненасытный, прожорливый, ненаедный), морфологическом уровнях
(суффиксы -ущ, -ющ: загребущий, жаднющий), так и в наличии большого
количества фразеологизмов (руки загребущие, в крещенье льду не выпросишь, все мало, жор напал).
Наиболее характерным признаком «жадности» в английской лингвокультуре является ненасытность, обжорство – этот концепт вызывает у носителей английского языка устойчивые ассоциации с едой и деньгами (Money begets money, greedy banker, greedy eater), в русской – с деньгами (Жадному и копейка – деньги). В русской лингвокультуре «жадность» концептуализируется прежде всего как нежелание отдавать какие-либо материальные блага, тогда как в английской – еще и с желанием потреблять блага
в большем количестве, чем остальные люди (Жадный копейки не отдаст;
Poverty wants much, but avarice, everything). Характерно, что в русской куль78
туре жадность ассоциируется с собакой (Жадный, как собака) – животным,
которое часто голодает (голодный, как собака), тогда как в английском –
с животным, для которого характерна ненасытность и неразборчивость
в еде (greedy as a pig). В обеих культурах по результатам ассоциативных
экспериментов символом жадности также являются евреи (жид, жадный,
как жид, еврейская жадность, stingy as a Jew, Jewish poverty is their greed).
Характерно, что в ангийской лингвокультуре допускается позитивная
концептуализация «жадности» как пути к накоплению богатства (Avarice is
a spur of industry). Позитивное отношение к накоплению богатства, описанное еще А. Смитом и, по выражению Р. Хайлбронера, «стоящее у истоков
капиталистической формации» [Хайлбронер 2008: 56], является одной из
норм протестантского мировоззрения, противостоящего в этом случае православному, проповедующему аскетизм (Лучше скудный завтрак, чем сытный ужин).
Таким образом, в «исконно русском» представлении, сформированном
русской культурой и закрепленном в русской политэкономической картине мира, жадность является крайне негативным признаком, характеризующим человека как чрезмерно любящего материальные блага, стремящегося потреблять их в большом / большем количестве и не желающем
делиться чем бы то ни было. Эти когнитивные признаки не соответствуют
канонам православной морали, определяющей, по мнению большинства
исследователей (М. Вебер, Н. Бердяев, Ю. Степанов), основные ценности
русской культуры. «Жадность» и человек, характеризуемый этим словом,
осуждается, считается антисоциальным явлением. «Жадным» быть нехорошо и стыдно – это проявляется на прагматическом уровне в наличии
лексем со значением пренебрежения, осуждения, инвектив (жмот, жлоб,
скупердяй).
Характерным компонентом данного концепта в русской лингвокультуре
является наличие когнитивного оттенка «мелочность», выражаемого лексемой жадненький. Смысловой и оценочный анализ показывает, что в данном
словоупотреблении прослеживается пренебрежительное отношение к носителю признака, но сам признак не гипертрофирован как, например, в лексеме жаднющий. На наш взгляд, данный компонент является признаком
наличия внутрикультурных значений концепта «жадность» в русской политэкономической картине мира, определяющих специфику русской лингвокультуры, в которой стремление собрать, накопить материальные средства
(что поощряется в капиталистической формации протестантской системой
мировоззрения), проявление бережливости, экономности считается «жадностью» и осуждается.
Как пишет А.Д. Шмелев, то, что у западных народов считается бережливостью, в русской лингвокультуре часто определяется как «жадность»
[Шмелёв 2002: 88]. В то же время русская щедрость часто определяется
79
в других культурах как расточительность и часто ассоциируется с русским
культурным концептом «широта души». Ученый связывает это явление
с характерной чертой русского характера, описываемой исследователями
В. Плунгяном и Е. Рахилиной как «центробежность», свойственная проявлениям «русского духа», отталкивание от середины, связь с идеей чрезмерности и безудержности» (это выражается в популярных в русскоязычной
среде поговорках «Какой русский не любит быстрой езды», «Если пир, то
пир горой», «Воровать, так по-крупному»). Согласно сказанному, в русской
лингвокультуре отсутствует представление о «промежуточном» понятии
между «жадностью» и «щедростью» – все, что не классифицируется как
«щедрость», концептуализируется как «жадность» в разной степени проявления признака (русские часто говорят «Не будь мелочным», даже если речь
идет о значительных материальных благах).
Проанализировав полученные данные, мы пришли к выводу, что политэкономическая картина мира в сознании современного представителя русской
лингвокультуры в значительной степени детерминирована «старой» системой морально-этических норм, представлений и убеждений, основывающихся на догмах православного мировоззрения. Концептуализация «жадности»
как порока, асоциального явления, неприятие «жадности» как стремления
к материальным благам идет вразрез с установками современной английской
лингвокультуры, детерминированных протестантской системой взглядов на
мир и капиталистической формацией. «Жадности» присущи признаки гипертрофированности (ненасытность, жаднющий, руки загребущие), в то же
время на прагматическом уровне проявляется неуважительное, пренебрежительное отношение к носителю данной характеристики: жадненький, скупердяй, жлоб. Концепт является одним из базовых в русской политэкономической картине мира, что подтверждается разветвленностью синонимических
рядов и оттенков значения соответствующих синонимов, а также значительной прагматической нагруженностью концепта (концептуализацией «жадности» как негативной оценки, гипертрофированности признака, использования имени концепта в качестве инвективы). В то же время, «жадность»
в русской языковой картине мира объективируется исключительно на материальные блага, таким образом, «статус» этого концепта в иерархии концептосферы ниже, чем в английской лингвокультуре, в которой присутствует
компонент концепта «обращение к высшему нравственному цензу – Богу».
Основным когнитивным признаком концепта является «нежелание делиться
чем-либо с кем-либо», также «жадность» концептуализируется как стремление к накоплению материальных благ и как таковому этому концепту присущи негативные коннотации. Данная характеристика русской политэкономической картины мира не совпадает с основными принципами капитализма,
в соответствии с которыми накопление материальных благ является полезным для экономики и общества в целом.
80
Таким образом, несмотря на констатируемую большинством исследователей экспансию западных капиталистических ценностей в современное
русское лингвокультурное пространство, основные принципы православного мировоззрения (щедрость, аскетизм, отречение от материальных благ)
остаются релевантными для большинства носителей русского языка, что
определяет когнитивный и культурный диссонанс при межкультурном общении.
Библиография
Вебер М., 1990, Протестантская этика и дух капитализма [в:] Избранные произведения,
пер. с нем. Ю.Н. Давыдов, Москва.
Воронцова Т.А., 2008, Речевая агрессия: коммуникативно-дискурсивный подход: Автореф.
дисс., С.-Петербург, 18 с.
Гусев А., Рябов П., 2005, Великие философы, Астрахань.
Карачина О.Е., 2010, Опыт сопоставительного анализа нравственно-ценностных концептов
в системе экономических ценностей русских и англичан, Москва.
Пригожин А.И., 2007, Дезорганизация: Причины, виды, преодоление, Москва.
Райзберг Б.А., 2005, Психологическая экономика: Учеб. пособие, Москва.
Степанов Ю.С., 2004, Константы: Словарь русской культуры: Изд. 3-е, испр. и доп., Москва.
Тер-Минасова С.Г., 2000, Язык и межкультурная коммуникация, Москва.
Хайлбронер Р.Л., 2008, Философы от мира сего, пер. с англ. И. Файбисович, Москва.
Шмелёв А.Д., 2002, Русская языковая модель мира: Материалы к словарю, Москва.
КОНЦЕПТ «ЖАДНОСТЬ» В РУССКОЙ И АНГЛИЙСКОЙ ПОЛИТЭКОНОМИЧЕСКИХ
КАРТИНАХ МИРА: СРАВНИТЕЛЬНЫЙ И АКСИОКОГНИТИВНЫЙ АНАЛИЗ
Summary
The article provides the research on the concept “greed” as fragment of the Russian politicoeconomic picture of world. In order to determine the value specifics of the concept the analysis of
its functioning in the Russian and English lingual cultures as ones tied up with the different economic formations and systems of moral-ethic norms, is performed. The material of the research is
the vocabularies’ data, idioms and the results of the associative experiments.
81
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Robert KIEŁTYKA
O KATEGORYZACJI ZOOSEMII CZASOWNIKOWEJ1
W literaturze językoznawczej2 zoosemia jest traktowana jako proces zmiany
semantycznej, w wyniku którego nazwy zwierząt są wykorzystywane jako desygnaty cech ludzi. Celem niniejszego przeglądu jest omówienie wybranych aspektów tak zwanej zoosemii czasownikowej widzianej jako mechanizm, w którym
czasowniki w pewien określony sposób powiązane z nazwami zwierząt (jako
derywaty odrzeczownikowe lub części mowy nazywające czynności wykonywane przez zwierzęta) są regularnie i zwyczajowo używane w odniesieniu do czynności wykonywanych przez ludzi. A zatem w artykule tym analizie znaczeniowej
poddane są wybrane zoosemy czasownikowe, w których zmiana znaczenia dokonuje się w wyniku rozciągnięcia wartości postrzeganych tradycyjnie jako animalne na różne obszary wartości ludzkich (fizycznych lub/i duchowych).
Jak wynika z literatury przedmiotu3, w analizie zmiany semantycznej wielką
rolę odgrywa tak zwany Wielki Łańcuch Bytu (WŁB) oraz procesy w nim zachodzące. Jak twierdzi Krzeszowski [1999: 30], w tymże modelu organizowania
i postrzegania rzeczywistości [...] wszystkie byty materialne i duchowe tworzą
hierarchię od bytów najniższych do najwyższych. Wielki Łańcuch Bytu można
schematycznie zobrazować w następujący sposób:
BÓG
LUDZIE
ZWIERZĘTA
ROŚLINY
BYTY NIEORGANICZNE
Zauważmy, że model ten należy pojmować w taki sposób, iż każdy byt wyższego poziomu oprócz cech typowych dla własnego poziomu posiada jednocze1
Autor niniejszego opracowania pragnie wyrazić wdzięczność Panu Prof. Grzegorzowi
A. Kleparskiemu oraz Pani Krystynie Knutel za cenne uwagi i wskazówki dotyczące motywacji
zoosemicznej wielu czasowników omówionych w tym artykule.
2
Zob. m.in. Kleparski [1997] i Kiełtyka [2008].
3
Zob. Krzeszowski [1999], Krzeszowski [1997], Kiełtyka [2008].
82
śnie cechy poziomu niższego. I tak byty nieorganiczne są substancjami posiadającymi strukturę bądź jej pozbawionymi. Rośliny są nie tylko substancjami
o pewnej strukturze, ale posiadają również wyróżniającą je właściwość, jaką jest
życie i umiejętność rozmnażania się. Równocześnie zwierzęta posiadają cechy
obu niższych poziomów oraz dodatkowo pewne właściwości typowe dla swego
poziomu, takie jak zdolność poruszania się oraz zachowanie instynktowne. Ludzie oprócz cech typowych dla poziomów niższych WŁB posiadają takie charakterystyczne wyróżniki, jak m.in.: zdolność do myślenia abstrakcyjnego, rozumowania czy komunikowania się za pomocą języka. Zauważmy, że na najwyższym poziomie znajduje się Bóg, który jest bytem absolutnym, doskonałym pod
każdym względem i niepozwalającym się ogarnąć ludzkim umysłem.
Odnotowane zmiany semantyczne, które znajdują odzwierciedlenie w WŁB,
są często dwu-, a nawet wielokierunkowe. Co ważne, takie mechanizmy kognitywne jak antropomorfizacja i personifikacja są częstymi instrumentami wartościowania. Na przykład charakterystyczne zachowanie niektórych przedstawicieli kategorii ZWIERZĘTA UDOMOWIONE staje się ich stereotypowym wyróżnikiem, a poszczególne elementy tego stereotypu mogą zostać uwypuklone
i przeniesione na poziom człowieka w procesie metaforyzacji. Warto zauważyć,
że w poszczególnych językach naturalnych może się to odbywać w różny sposób
w zależności od tego, która cecha lub cechy ulegną uwypukleniu w konkretnym
przypadku. Zmiana znaczenia może dokonywać się w procesie animalizacji,
która wymaga rozciągnięcia atrybutów animalnych na obszar wartości duchowych, a więc z poziomu niższego do wyższego. Jednocześnie istnieje możliwość
rozciągnięcia wartości w odwrotnym kierunku, a więc z poziomu wyższego do
poziomu niższego, za pośrednictwem mechanizmu metafory, w którym domena
źródłowa jest usytuowana na niższym poziomie WŁB niż domena docelowa.
Poniżej proponujemy pewien model kategoryzacji zoosemii czasownikowej.
Analiza dostępnych danych językowych wydaje się potwierdzać obecność co
najmniej trzech procesów metaforyzacyjnych odpowiedzialnych za zoosemię
czasownikową w języku polskim. Obszerna, aczkolwiek niepełna kwerenda materiałowa pozwala stwierdzić, że procesy te można by roboczo określić jako
jawne (ang. overt), zawoalowane (ang. veiled) oraz ukryte (ang. covert).
I tak to, co nazywamy tutaj jawną zoosemią czasownikową, charakteryzuje
się tym, iż często dany czasownik pochodzi od rzeczownika określającego nazwę
zwierzęcia, np. papuga – papugować ‘naśladować/przedrzeźniać kogoś’ i jest
w procesie metaforyzacji używany w odniesieniu do ludzi, u których pewne
cechy typowe dla danego zwierzęcia zostają uwypuklone i przeniesione na poziom zachowania/charakterystyki człowieka. Można powiedzieć, że jest to przykład metafory zwanej animalizacją, w której cechy zwierzęce zostają rozciągnięte na obszar wartości duchowych. Jawność procesu polega tutaj na tym, że czasownik jest derywatem odrzeczownikowym (pochodzącym od nazwy nominalnej zwierzęcia), a mechanizm procesu zoosemii jest niejako oczywisty.
83
Podobny mechanizm można zaobserwować w strukturze leksykalno-semantycznej następujących języków naturalnych:
język słowacki
kukuèkovat (od kukučka ‘kukułka’) ‘wtrącać się’4
parazitovat (od parazit ‘pasożyt’) ‘pasożytować na kimś’
svinit (od svina ‘świnia’) ‘pobrudzić się’
kuvikat (od kuvik ‘sowa płomykówka’) ‘przepowiadać nieszczęście’
vychrtnút (od chrt ‘chart’) ‘wyszczupleć’
zhavraniet (od havran ‘kruk’) ‘zrzec się np. obywatelstwa’
popsut/zopsut (od pes ‘pies’) ‘upaść pod względem moralnym’
zvlèit (od vlk ‘wilk’) ‘oszaleć’
líškat sa (od líška ‘lis’) ‘łasić się do kogoś’
opièit sa (od opice ‘małpa’) ‘małpować’
vysomárit sa (od somár ‘osioł’) ‘rozwiązać skomplikowany problem’
naježit sa (od jež ‘jeż’) ‘rozzłościć się’
język polski
pasożytować (od pasożyt) ‘o zwierzętach, roślinach: żyć kosztem innego organizmu żywego (stale lub czasowo)’; ‘żyć kosztem drugiego człowieka,
utrzymywać się z pracy innych, być pasożytem, darmozjadem’
małpować (od małpa) ‘naśladować czyjeś zachowanie’
świnić (od świnia) ‘brudzić; płatać figle’
tchórzyć (od tchórz) ‘tracić odwagę’
psioczyć (od pies) ‘narzekać’
świntuszyć (od świnia > świntuch ‘rozpustnik’) ‘zachowywać się nieprzyzwoicie’
uświnić/zaświnić (od świnia) ‘pobrudzić’
zbaranieć (od baran) ‘nie wiedzieć, co robić’
osowieć (od sowa) ‘posmutnieć’
posępnieć/osępieć (od sęp) ‘posmutnieć’
popsuć/zepsuć (od pies) ‘zniszczyć’
byczyć się (od byk) ‘nic nie robić’
najeżyć się (od jeż) ‘rozzłościć się’
przekomarzać się (od komar) ‘spierać się z kimś dla żartu; droczyć się’
oszczenić się (od szczenię) ‘(o psie) urodzić młode’
zasłonić się (od słoń) ‘zakryć się; ochronić się’
4
Przykłady słowackie zostały zaczerpnięte z opracowania: Štekauer, Franko, Slančová, Liptáková, Sutherland-Smith [2001: 69–75], natomiast źródłem przykładów polskich i rosyjskich jest
opracowanie: Kiełtyka [2008].
84
język rosyjski
обезьянничать (od обезьяна ‘małpa’) ‘małpować’
попугайничать (od папугай ‘papuga’) ‘papugować’
лисить (od лиса ‘lis’) ‘kombinować’
трусить (od трус ‘przen. tchórz’) ‘tchórzyć’
собачить (od собака ‘pies’) ‘besztać, przeklinać kogoś’
завшивленный (od вошь ‘wesz’) ‘zawszony’
засипеть (od сип ‘sęp’) ‘zacząć mówić zachrypniętym głosem’
присобачивать (od собака ‘pies’) ‘dorabiać, przуprawiać coś do czegoś’
змеиться (od змея ‘żmija, wąż’) ‘wić się’
съёжиться (od ёж ‘jeż’) ‘najeżyć się; wstydzić się’
заслониться (od слон ‘słoń’) ‘zasłonić się’
ощениться (od щенок ‘szczeniak’) ‘oszczenić się’
Przegląd danych materiałowych pokazuje, że zawoalowana zoosemia czasownikowa to proces obejmujący czasowniki takie jak węszyć (od węch, wąchać), gdzie nie ma wyraźnie wyartykułowanego związku z nazwą danego zwierzęcia, widoczny jest natomiast związek z czynnością wykonywaną
przez/związaną z danym zwierzęciem. I tak czasownik węszyć jest obecnie prymarnie używany w odniesieniu do zwierząt w znaczeniu ‘węchem szukać czegoś, wciągać nozdrzami zapach czegoś, odnajdywać węchem ślad; wietrzyć’,5
np. Lis węszył za kurami; Wilki węszyły żer; Pies węszył tropy. Na tym etapie
typologizacji można powiedzieć, że w znaczeniu przenośnym czasownik ten
znajduje zastosowanie w mowie potocznej w trzech rodzajach sytuacji:
1. ‘szukać kogoś lub czegoś, śledzić, tropić kogoś, coś’, np. Bał się węszących
wszędzie tajniaków; Będą tak długo węszyć, aż znajdą złodzieja; Policja już za
nim węszyła.
2. ‘szukać jakiejś zdobyczy, korzyści, przyjemności’, np. Węszyć sensację, dobry
interes, łatwą zdobycz; Węszyć, co ukraść; Węszyć za nowym łupem.
3. ‘przeczuwać coś niekorzystnego, podejrzewać coś, dopatrywać się w kimś lub
w czymś ukrytych złych cech, zamiarów; wietrzyć’, np. Węszyć w czymś
zdradę, intrygę; Węszyć w kimś fałsz; Węszyć w czyichś słowach ironię.
Podobnie rzecz wygląda w przypadku semantyki wspomnianego w przedstawionych definicjach wyrazu wietrzyć. Czasownik ten nawiązuje bowiem do
funkcjonalnie podstawowej czynności wykonywanej przez zwierzęta (zwłaszcza
psy myśliwskie): ‘szukać, śledzić, wyczuwać węchem; węszyć’, np. Pies wietrzył lisa; Wilki wietrzyły zdobycz. Jednocześnie w znaczeniu metaforycznym
leksem ten może być używany w odniesieniu do czynności wykonywanych
5
Wszystkie definicje i przykłady zastosowań polskich czasowników pochodzą z elektronicznej wersji Uniwersalnego słownika języka polskiego (USJP) http://usjp.pwn.pl
85
przez ludzi, to znaczy ‘doszukiwać się, domyślać się czegoś, przeczuwać coś,
np. Wietrzyli jakąś sensację; Wietrzyć podstęp, zdradę.
Innym przykładem zawoalowanej zoosemii czasownikowej są przypadki
takich czasowników jak szczekać, miauczeć, które odnoszą się do charakterystycznych dźwięków wydawanych przez zwierzęta, a które w procesie metaforyzacji mogą być używane w odniesieniu do ludzi. I tak według Uniwersalnego
słownika języka polskiego (USJP) czasownik szczekać wiąże się ze znaczeniem
prymarnym: ‘o psie, lisie, szakalu: wydać (wydawać) krótki, urywany głos’,
np. Reks szczeknął dwa razy na powitanie; Pies szczekał na obcych; Szczekać
groźnie, ostrzegawczo, zajadle, radośnie. W procesie animalizacji omawiany
czasownik nabrał takich udokumentowanych znaczeń sekundarnych w odniesieniu do ludzi, jak ‘wymyślać komuś, oburzać się na coś’, np. Szczekała na
dozorcę, że nie sprząta, lub ‘kłamiąc, mówić o kimś lub o czymś źle, obmawiać, oczerniać kogoś, szkalować’, np. Szczekała do męża na jego siostrę. Natomiast czasownik miauczeć w swoim prymarnym znaczeniu odnosi się do
charakterystycznego odgłosu wydawanego przez kota, np. Całą noc koty miauczały na dachu; Usłyszała znajome miauczenie pod drzwiami, a w znaczeniu
przenośnym jest używany w języku potocznym w odniesieniu do człowieka:
‘poprosić (prosić) o coś płaczliwie, jękliwie’, np. Pójdziemy do kina w niedzielę, tylko już nie miaucz.
Wyjątkowo ciekawymi przykładami tego rodzaju zawoalowanej zoosemii
czasownikowej mogą być również leksemy warczeć, gruchać i kukać. I tak czasownik warknąć/warczeć opisuje charakterystyczny dźwięk wydawany przez
psy: ‘drżący pomruk (zbliżony do dźwięku wrr), wyrażający złość lub strach’,
np. Pies warczał na obcego. Zauważmy, że w znaczeniu przenośnym w mowie
potocznej czasownik ten może odnosić się do ludzi: ‘powiedzieć (mówić) komuś
coś burkliwie, opryskliwie, ze złością’, np. Warknął coś w odpowiedzi; Warczeli
na siebie przy każdej okazji. Podobnie, na poziomie zwierzęcym, słowo gruchać
oznacza charakterystyczny gardłowy odgłos wydawany przez gołębie, np. Przyleciało stado gruchających gołębi. Zoosemiczne znaczenie przenośne ‘czule
rozmawiać ze sobą, okazywać sobie miłość; przymilać się, czulić się’ występuje
w żartobliwych określeniach typu: Gruchająca para zakochanych lub Gruchać
jak dwa gołąbki.
Trzeba powiedzieć, że w przypadku tak zwanej ukrytej zoosemii czasownikowej, aby znaleźć związek danego czasownika z nazwą lub/i czynnością wykonywaną przez zwierzę, a zatem aby wskazać motywację zoosemiczną, niezbędne
jest posiadanie wiedzy specjalistycznej (słownikowej, encyklopedycznej) lub/i
historycznej. Przykładem czasowników, które można umieścić w tej kategorii
zmian zoosemicznych, są leksemy pluskać się, nurkować, pławić się, czochrać,
a także wyrażenie robić bokami.
Bez wdawania się w etymologiczne szczegóły, czasownik nurkować/dać nura nawiązuje do semantyki rzeczownika nur, który – jak podaje USJP – jest
86
używany w znaczeniu ‘całkowite zanurzenie się w wodzie, skok w wodę’, ale
również ‘Gavia, ptak wodny o twardym, ostro zakończonym dziobie i krótkich
skrzydłach, żywiący się rybami i owadami wodnymi, żyjący w północnych częściach stref umiarkowanych i w strefach polarnych’. Podobnych etymologicznych powiązań możemy się doszukać w Słowniku etymologicznym Brücknera
[1985: 365], gdzie semantyka czasowników nurkować, nurzać jest zestawiona
z rzeczownikami nor, nur, norek ‘ptak mergus’, ‘kaczka’ czyli ‘ptak nurkujący’.
Historycznie leksem nurkować występuje w dwóch kontekstach w odniesieniu
do ludzi. Pierwsze znaczenie, mające bezpośredni związek z czynnością wykonywaną przez ptaki, to ‘skakać do wody, zanurzając się w niej całkowicie; także:
przebywać, płynąć pod powierzchnią wody’, np. nurkować w basenie,
w jeziorze, w rzece; nurkować jak kaczka. Co istotne, poświadczone znaczenie
metaforyczne ‘schylać się nisko, kryjąc się w czymś, zapadać się w coś; chować
się’ pozbawione jest powiązań ze środowiskiem wodnym, np. nurkować w krzakach, w zaroślach, w zbożu.
Z wyrywkowych badań wynika, że przeciętny użytkownik języka polskiego
nie zdaje sobie zwykle sprawy z tego, że czasowniki pławić się i pluskać mają
cokolwiek wspólnego z nazwami zwierząt. Aby się o tym przekonać, wystarczy
sięgnąć po Słownik etymologiczny Brücknera [1985: 419–420]. Dowiemy się stamtąd, że leksem pławić jest powiązany etymologicznie z rzeczownikiem pław
‘błona do pływania u ptaków’. Natomiast USJP podaje, że omawiany tutaj czasownik posiada znaczenie pierwotne ‘zanurzać się, moczyć się w wodzie, kąpać
się w rzece, jeziorze itp.’, np. Pławić się w morzu, Pławić się we krwi ‘krwawić
obficie, broczyć krwią, być zalanym krwią; być sprawcą masowych mordów,
śmierci wielu ludzi, oraz znaczenie przenośne ‘rozkoszować się, upajać się obfitością czegoś’, np. Pławić się w bogactwie, w luksusie, w zbytkach; Pławić się
w szczęściu, w rozkoszy; Pławić się w słońcu.
Podobnie słownik Brücknera [1985: 419] jest źródłem ciekawych informacji na temat czasownika pluskać się. Autor wykazuje bowiem związki etymologiczne tego leksemu z rzeczownikiem plusk używanym w znaczeniu ‘ogon
ryby i bobra’. Podobne etymologiczne powiązania odnajdziemy w USJP, który
oprócz prymarnego znaczenia leksemu plusk rozumianego jako ‘odgłos spowodowany uderzeniem czegoś o ciecz lub cieczy o coś, przelewaniem się lub
rozpryskiwaniem się cieczy; chlust’, np. Kamień wpadł z pluskiem w wodę,
wyróżnia również znaczenie ‘ogon bobra’. A zatem można powiedzieć, że pluskać się znaczy tyle co ‘zanurzać się, poruszać się w wodzie, rozpryskując ją,
wywołując charakterystyczny odgłos; także: kąpać się, myć się, chlapać się
w wodzie’, np. Dzieci beztrosko pluskają się w brodziku; Od godziny pluszcze
się w wannie.
W przypadku leksemu czochrać Brückner [1985: 77] wskazuje na powiązania etymologiczne z czasownikiem czesać i czochać używanym w odniesieniu
do bydła w znaczeniu ‘ocierać się’. Natomiast USJP jako historycznie wtórne
87
znaczenie tego czasownika podaje definicję ‘zwykle o zwierzętach: ocierać,
trzeć ciało o coś twardego’, np. Koń czochra kark o dyszel, obok prymarnego
znaczenia ‘targać, wichrzyć, burzyć, np. włosy, sierść; kudłacić’, np. Pies czochra sobie kudły; Czochrać ręką czuprynę.
Zauważmy, że frazeologizm robić bokami jest kolejnym interesującym przykładem ukrytej zoosemii czasownikowej, w którym związek ze zwierzęciem nie
jest bezpośrednio widoczny i aby go dostrzec, najlepiej sięgnąć po USJP,
z którego dowiadujemy się, że pierwotnie wyrażenie robić bokami odnosiło się
do zwierząt w znaczeniu ‘oddychać gwałtownie, głęboko wskutek zmęczenia’.
Znaczenie to zostało w procesie metaforyzacji przeniesione na poziom różnych
sfer egzystencji człowieka i obecnie funkcjonuje w następującym kontekście:
‘mieć poważne kłopoty finansowe, z trudem dawać sobie radę, np. Od jakiegoś
czasu wielu przedsiębiorców robi bokami, nie radząc sobie z fiskusem.
W niniejszym pilotażowym artykule analizie znaczeniowej poddano wybrane zoosemy czasownikowe, w których zmiana znaczenia dokonuje się w wyniku
rozciągnięcia wartości animalnych na obszar wartości ludzkich (duchowych).
A zatem można zauważyć, że pewne elementy znaczenia czasowników używanych w odniesieniu do zwierząt stają się uwypuklone i przeniesione na poziom
człowieka w procesie metaforyzacji. Ten rodzaj metaforyzacji, zwanej animalizacją, oznacza rozciągnięcie wartości animalnych na obszar wartości duchowych, a więc z poziomu niższego WŁB do poziomu wyższego.
Podsumowując, można stwierdzić, iż analiza niektórych przypadków tak
zwanej ukrytej zoosemii (np. czochrać) wydaje się potwierdzać zasadę, zgodnie
z którą perspektywa panchroniczna gwarantuje całościowy obraz zmiany semantycznej wyrazów. Panchroniczne podejście do badań zmian znaczeniowych
stwierdzające wzajemne nakładanie się na siebie synchronii i diachronii wydaje
się uzasadnioną i przekonującą metodą analizy leksykalnego materiału historycznego. Zauważmy, że perspektywa panchroniczna, która umożliwia wnikliwe
badanie języka, ma dużą siłę wyjaśniającą, a przecież dla badań zmiany znaczenia nieuniknione staje się odniesienie do zjawisk zarówno synchronicznych, jak
i diachronicznych.
W uproszczeniu, badanie języka z perspektywy panchronicznej to przede
wszystkim łączenie faktów przeszłych i współczesnych w celu zrozumienia fenomenu języka, służącego do poznawania świata6. Na poziomie badań językoznawstwo kognitywne wysuwa postulat niestawiania granic między synchronią
a diachronią i zachęca, aby wszystkie zjawiska językowe, te dawne i te współczesne, traktować jako kontinuum. A zatem zadaniem panchronii jest uzasadniać
całościowy ogląd języka, którego celem jest obserwacja procesów dziejących się
w języku. Procesy te odzwierciedlają z kolei nasze przeszłe i obecne postrzeganie świata.
6
88
Zob. Pastuchowa [2007: 121–129].
Bibliografia
Brückner A., 1985, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
Kiełtyka R., 2008, On Zoosemy: The Study of Middle English and Early Modern English DOMESTICATED ANIMALS, Rzeszów.
Kleparski G.A., 1997, The Theory and Practice of Historical Semantics: The Case of Middle English and Early Modern English Synonyms of GIRL/YOUNG WOMAN, Lublin.
Krzeszowski T.P., 1997, Angels and Devils in Hell: Elements of Axiology in Semantics, Warszawa.
Krzeszowski P.T., 1999, Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Toruń.
Pastuchowa M., 2007, Dlaczego słowotwórstwo leksykalistyczne? Ogląd faktów diachronicznych,
„LingVaria”, nr 2(4), s. 121–129.
Štekauer P., Franko Št., Slančová D., Liptáková L., Sutherland-Smith J., 2001, A comparative
research into the transfer of animal names to human beings, „View[z]: Vienna English Working Papers”, nr 10(2), s. 69–75.
Uniwersalny słownik języka polskiego (USJP), http://usjp.pwn.pl
О КАТЕГОРИЗАЦИИ ГЛАГОЛЬНОЙ ЗООСЕМИИ
Резюме
Зоосемия является процессом семантического изменения, в результате которого названия животных используются в качестве десигнатов черт людей. В данной статье описаны
некоторые аспекты т.н. глагольной зоосемии как механизма, в котором глаголы, каким-то
образом связанные с названиями животных (как дериваты, образованные от существительного или как части речи, называющие действия, которые выполняются этими животными),
используются по отношению к действиям, выполняемым людьми. В статье анализу подвергаются избранные глагольные зоосемы, в которых изменение значения происходит в процессе анимализации, т.е. в результате распространения анимальных свойств на сферу человеческих (духовных) свойств.
89
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Beata KOPECKA
NIEMCY – CZYLI O ETNONIMACH UMOTYWOWANYCH
METONIMICZNIE
Tradycyjnie metonimia traktowana była wyłącznie jako trop literacki. Nowsze badania wyraźnie dowodzą, że tworzenie nowych znaczeń za pomocą metonimii można zaobserwować nie tylko w tekstach poetyckich [por. Gibbs 1999].
Przesunięcie metonimiczne równie często występuje w języku mówionym, w naszych codziennych konwersacjach. Co więcej, jak podkreśla Barcelona [2000]
metonimia jest w języku potocznym wszechobecna. Leksemy analizowane
w niniejszym artykule to etnonimy, czyli wyrazy oznaczające nazwę danego
narodu, ludu, społeczności, a tu w szczególności członków narodu niemieckiego.
One również nie zostały stworzone na użytek tekstów literatury pięknej, lecz są
rezultatem zwykłej komunikacji międzyludzkiej. W szczególności analizie poddane zostały określenia Niemców występujące w języku polskim i angielskim.
Każdy naród posiada nazwę zwykle słowotwórczo związaną z oficjalną nazwą państwa, jak np. Polak ← Polska. Okazuje się jednak, że w praktyce używanych jest znacznie więcej określeń poszczególnych nacji. Tworzenie alternatywnych nazw odnoszących się do mieszkańców danych narodów wydaje się
być wprost proporcjonalne do ilości i jakości kontaktów pomiędzy nimi. Nic
w tym dziwnego, skoro język, pełniąc funkcję komunikacyjną, służy do nazywania pojęć relewantnych dla danej społeczności. Okazuje się, że Niemcy, jako
jedna z większych nacji w Europie, odgrywają ważną rolę zarówno dla Polaków,
jak i Brytyjczyków, co wyraźnie udokumentowane jest w poszczególnych językach. Należy zauważyć, że związek pomiędzy Polakami a Niemcami jest oparty
na bezpośrednim sąsiedztwie geograficznym, a co za tym idzie, bogatą przeszłością historyczną w sferze szeroko rozumianej gospodarki, wymiany kulturowej,
jak i licznych konfliktów zbrojnych. Podobnie związek pomiędzy Brytyjczykami
a Niemcami sprowadza się zarówno do współpracy gospodarczej, jak też do
konfliktów zbrojnych, a zwłaszcza starć w czasie I i II wojny światowej. Spośród
szeregu określeń używanych w odniesieniu do członków narodu niemieckiego
znaczna ich część ma podłoże metonimiczne. Podstawą przesunięcia metoni90
micznego jest relacja przyległości. W kognitywizmie zakłada się mentalny charakter tej relacji, czyli istnienie przyległości postuluje się pomiędzy pojęciami.
Inaczej mówiąc, metonimia definiowana jest najczęściej jako proces kognitywny, w którym jeden element pojęciowy zapewnia dostęp mentalny do innego
elementu pojęciowego w obrębie tego samego wyidealizowanego modelu kognitywnego [Radden i Kövecses 1999]. Jako przykład takiego rozumienia relacji
metonimicznej może posłużyć leksem Niemiec, funkcjonujący w języku polskim
jako oficjalna nazwa członka państwa graniczącego z Polską na zachodzie.
W przypadku tego leksemu relację przyległości należy postrzegać pomiędzy
pojęciem pierwotnym «niemota, brak mowy», a pojęciem docelowym «mieszkaniec Republiki Federalnej Niemiec». Mianowicie, jak udokumentowano w Słowniku etymologicznym języka polskiego (SEJP), prasłowiańskie *nĕmъcъ było
używane w znaczeniu ‘ten, kto nie ma zdolności mówienia’, ‘ten, kto mówi niezrozumiale, niezrozumiałym językiem’. Bez wątpienia, ze względu na znaczne
różnice pomiędzy językami słowiańskimi a germańskimi, kontakty werbalne
pomiędzy Polakami a Niemcami były w przeszłości znacznie utrudnione1,2. Co
ciekawe, motywację metonimiczną można zauważyć również w leksemach słowotwórczo związanych z leksemem Niemiec, ale funkcjonujących w języku potocznym. Jak dokumentuje Słownik polszczyzny potocznej (SPP), niemiaszek jest żartobliwym określeniem ‘Niemca’, zaś niemra to pogardliwe określenie ‘Niemki’.
W języku polskim, oprócz nazwy oficjalnej oraz jej pochodnych nazw funkcjonujących w języku potocznym, można wyróżnić szereg innych metonimicznie
umotywowanych określeń Niemców. Są to: pluder/pludrak, kartofel/kartoflarz/
kartoflannik, pera, helmut, adolf, helga, fryc, hackenkreuz. Z historycznego punktu
widzenia najstarszym spośród wymienionych określeń jest leksem pluder, którego
to odniesienia do Niemców używano w czasach szlacheckich. Jak precyzuje Mały
słownik języka polskiego (MSJP), było to określenie pogardliwe lub obelżywe.
Etymologicznie wyraz ten wywodzi się od niemieckiego słowa Pluderhose, oznaczającego popularny w XVI w. rodzaj spodni noszonych w Europie zachodniej,
a więc między innymi również przez Niemców. W tym przypadku należy zatem
postulować istnienie relacji metonimicznej UBIÓR ZA NARODOWOŚĆ (por.
Kudła 2009). Ponadto, jak potwierdza Słownik języka polskiego Orgelbranda
(SJP1) w wieku XIX, a według „Polityki” (Pol.)3 nawet do początku XX, Niemcy
określani byli przez Polaków jako kartofle lub kartoflarze. Podobnie Słownik języka polskiego Karłowicza, Kryńskiego, Niedźwiedzkiego (SJP2) dokumentuje uży1
Jak udokumentowano w SEJP, oficjalna nazwa członków narodu niemieckiego ma motywację
metonimiczną również w innych językach słowiańskich, jak np. czeskie Nĕmec czy rosyjskie немец.
2
Należy zauważyć, że zarówno w języku angielskim, jak i w języku niemieckim oficjalne określenia Niemca, tj. odpowiednio a German oraz der Deutsche, nie są nazwami motywowanymi metonimicznie.
3
Dane dotyczące różnych nazw ziemniaków używanych w znaczeniu ‘Niemiec’ zostały
w większości zaczerpnięte z artykułu zamieszczonego w internetowym archiwum „Polityki”.
91
cie leksemów kartoflarz/kartoflannik w znaczeniu ‘Niemiec’. Warto zauważyć, że
w języku polskim wyraz kartofel, funkcjonujący jako synonim ziemniaka, pochodzi od niemieckiego Kartoffel. Na znacznie mniejszą skalę, inna, również gwarowa nazwa ziemniaka – pyra, funkcjonowała w złożeniu brandenburska pera4 jako
określenie mieszkającej na ziemiach polskich ‘Niemki’. Wszystkie te odniesienia
miały wydźwięk pogardliwy, jak przykładowo ilustruje to poniższy wierszyk pochodzący z SJP2:
Ach, ty Szwabie kartoflarzu! Gonisz panny po cmentarzu
Pana Boga nie znasz, kopytem się żegnasz.
Prawdopodobnie, jak zasugerowano w Pol., użycie różnych nazw ziemniaków w odniesieniu do Niemców związane jest z faktem, że w Polsce uprawa
ziemniaka została rozpropagowana właśnie przez nich. Mianowicie, ludność
niemiecka osadzana na ziemiach polskich w okresie zaborów rozpowszechniła
uprawę oraz spożywanie ziemniaków. Fakt ten jest więc wystarczającym dowodem na istnienie przyległości pomiędzy pojęciami «ziemniak» a «Niemiec»,
a zatem można postulować istnienie relacji metonimicznej RODZAJ POŻYWIENIA ZA NARODOWOŚĆ (por. Kudła 2009). W przypadku leksemów
kartoflarz, kartofel, kartoflannik dodatkowo można wskazać na działanie relacji JĘZYK ZA NARODOWOŚĆ. Kolejną, stosunkowo liczną grupę leksemów,
które wtórnie są używane w znaczeniu ‘Niemiec/Niemka’ stanowią imiona
własne, zarówno męskie Helmut, Fryc, Adolf, jak i żeńskie Helga5. Należy
zauważyć, że wszystkie wymienione leksemy mają pochodzenie germańskie,
co zdaje się gwarantować przyległość z pojęciem „Niemiec”, a zatem być podstawą przesunięcia metonimicznego. Ponadto imię Helmut już od czasów średniowiecza nadawane było dzieciom głównie w Niemczech i przez wieki cieszyło się ono dużą popularnością6. Z kolei Fryc, będący spolszczoną formą
niemieckiego imienia Fritz7, Helga, czyli spolszczona forma imienia Helge,
czy też Adolf, są imionami typowo niemieckimi, jednak dość rzadkimi. We
współczesnym języku polskim wszystkie te imiona stanowią najczęściej pogardliwe, obelżywe czy też lekceważące określenia Niemców, co wyraźnie
ilustrują poniższe cytaty:
(1959) Gnałeś chłopie, Gaja i Budionnego po szerokim stepie ukraińskim, to
i fryców pogonisz. (SPP)
4
Jak podaje Nowy słownik poprawnej polszczyzny (NSPP), pera to rzadsza wersja gwarowej
nazwy ziemniaka pyra funkcjonującej w gwarze poznańskiej. Z tego też powodu obecnie wyraz
pyra znacznie częściej używany jest w znaczeniu ‘poznaniak’, które to znaczenie również ma
motywację metonimiczną.
5
W rzadkich przypadkach imię Helge jest również używane jako imię męskie.
6
Por. http://www.babynamespedia.com/meaning/Helmut
7
http://www.babynamespedia.com/meaning/Fritz
92
(1990) Pchają się teraz te adolfy masowo do nas. Kupują fajki, benzynę, koszyki... (SPP)
(1990) Najczęstsi goście we wrocławskich hotelach to właśnie helmuty. (SPP)
(2009) Na rynku straszna lipa, więc ściągnąłem z Niemiec, jeden właściciel jakaś
helga po 40 od nowości, zrobione nadkola (...) środek jak nowy. (Internet)
W przypadku imion przesunięcie metonimiczne oparte jest na relacji TYPOWE IMIĘ ZA NARODOWOŚĆ [por. Kudła 2009]. Należy jednak zauważyć,
że imię Adolf zostało wyróżnione w systemie języka polskiego głównie ze
względu na Adolfa Hitlera, przywódcę nazistowskich Niemiec. Z tego też
względu zmianę semantyczną w przypadku leksemu adolfy można wytłumaczyć
za pomocą współdziałania metonimii z metaforą8. Inne pogardliwe określenie
‘Niemców’ przy pomocy leksemu zaczerpniętego z języka niemieckiego to hakenkreuz ‘swastyka’. W Polsce swastyka, czyli równoramienny krzyż o zagiętych ramionach, jest kojarzona z oficjalnym znakiem nazistów występującym na
mundurach armii niemieckiej. Niestety, w czasie II wojny światowej Niemcy
były głównym agresorem, a obecność wojsk niemieckich na ziemiach polskich
wiązała się ze szczególnym okrucieństwem. Nic więc dziwnego, że leksem hakenkreuz, używany w znaczeniu ‘Niemiec’, ma bardzo mocny pejoratywny wydźwięk. Potwierdza to poniższy cytat:
(2009) hahahahahahaha unia europejska a by ich w końcu wszystkich
hakenkreuz`ow obesrało! (Internet)
Ponieważ w przypadku leksemu hakenkreuz można zidentyfikować przyległość zarówno pomiędzy symbolem, jak i językiem a Niemcami, zmiana semantyczna wydaje się być umotywowana dwiema relacjami metonimicznymi, tj.
SYMBOL ZA NARODOWOŚĆ oraz JĘZYK ZA NARODOWOŚĆ.
W języku angielskim również można wyróżnić leksemy określające Niemców, które mają motywację metonimiczną. Są to: kraut, sauerkraut face, Fritz,
Hans, Heini/Heine, boxhead. Leksem Kraut pochodzi z języka niemieckiego,
gdzie oznacza ‘kapustę’. Jak zasugerowano w słowniku War Slang (WS), kapusta
uważana była za podstawowy składnik pożywienia Niemców i prawdopodobnie
dlatego leksem ten uzyskał w czasie II wojny światowej wtórne znaczenie ‘Niemiec’. Wikipedia (WOE) wyjaśnia dodatkowo, że chodzi najprawdopodobniej
o kapustę kiszoną, która głównie ze względu na wysoką zawartość witaminy C,
a co za tym idzie, walory zdrowotne, cieszyła się w czasie II wojny światowej
dużą popularnością w kuchni niemieckiej. Ten sam pozajęzykowy fakt tłumaczy
zmianę semantyczną w przypadku złożenia sauerkraut face ‘twarz z kiszonej
kapusty’, które to złożenie również funkcjonowało w slangu brytyjskich żołnie8
Mechanizm współdziałania metonimii z metaforą w przypadku leksemów oznaczających
pierwotnie imiona jest przedstawiony w: Kopecka [2009].
93
rzy w czasie II wojny światowej jako określenie ‘Niemców’9. Należy zauważyć, że w przypadku złożenia sauerkraut face rozwój znaczenia ‘Niemiec’
można wytłumaczyć równoczesnym działaniem dwóch relacji metonimicznych. Są to: TYPOWE POŻYWIENIE ZA NARODOWOŚĆ oraz CZĘŚĆ
CIAŁA ZA CZŁOWIEKA. Zarówno leksem Kraut, jak i złożenie sauerkraut
face miały wydźwięk pogardliwy i funkcjonowały jako terminy obraźliwe.
Kolejną stosunkowo liczną grupę leksemów, które uzyskały wtórne znaczenie
‘Niemiec’, stanowią imiona. Należy zauważyć, że wszystkie imiona, które
w języku angielskim uzyskały wtórne znaczenie ‘Niemiec’ są zdrobnieniami.
I tak, Hans to forma zdrobniała od niemieckiego Johannes10, imienia pochodzenia hebrajskiego. Fritz to zdrobnienie niemieckiego imienia Friedrich, zaś
Heine/Heini jest spieszczeniem imienia Heinrich. Zarówno Friedrich, jak
i Heinrich to imiona o pochodzeniu germańskim. Jak wskazuje WS, leksem
Fritz, oprócz znaczenia ‘Niemiec’, uzyskał również znaczenie ‘Niemcy jako
grupa’, co ilustruje następujący przykład z WS:
(1919) Fritz is getting more than he bargained for ‘Fryce dostają więcej, niż się
spodziewali’.
Należy zauważyć, że imiona służące do określenia Niemców zostały przeniesione do języka angielskiego w swojej oryginalnej formie. Co ciekawe, żadne
z dostępnych źródeł nie wskazuje na wyraźnie negatywny wydźwięk tych leksemów w przypadku ich odniesienia do ‘Niemców’, pomimo że pochodzą z czasu I i II wojny światowej i są częścią slangu żołnierskiego. Z czasów po II wojnie światowej pochodzi leksem boxhead ‘głowa-pudełko’, będący aluzją do prawie kwadratowych hełmów noszonych przez niemieckich żołnierzy. Terminem
tym, jak wskazuje WOE, określali Niemców Brytyjczycy stacjonujący na terenach byłego RFN. W przypadku złożenia boxhead rozwój znaczenia nie ogranicza się do czystej metonimii. Na znaczenie ‘Niemiec’ składają się trzy relacje.
Z jednej strony można wyróżnić relację przyległości, warunkującą działanie
relacji metonimicznej UBIÓR «hełm» ZA NARODOWOŚĆ, jak również relację
przyległości umożliwiającą relację metonimiczną CZĘŚĆ CIAŁA «głowa» ZA
OSOBĘ. Z drugiej strony, podobieństwo pomiędzy hełmem a pudełkiem stanowi
podstawę przesunięcia metaforycznego. Określenie Niemców przy pomocy leksemu boxhead wydaje się być zwrotem ironiczno-humorystycznym.
Jak wynika z powyższego omówienia, zarówno język polski, jak i angielski
posiadają terminy redundantne służące określaniu Niemców. Jaka jest więc rola
umotywowanych metonimicznie etnonimów, skoro, przyczyniając się do polisemii, w sposób bezsprzeczny podważają zasadę ekonomii języka? Wydaje się,
9
Leksem Kraut jest również ważną częścią złożenia kraut-head of the krauts ‘naczelna kapusta wszystkich kapust’, oznaczającego w czasie II wojny światowej ‘Adolfa Hitlera’ (WS).
10
W języku niemieckim forma Hans występuje również jako osobne imię.
94
że odpowiedzi można szukać w ich nacechowaniu aksjologicznym, a model zaproponowany przez Krzeszowskiego [1997] umożliwia wyciągnięcie pewnych
wniosków. Model ten opiera się na założeniu, że znaczenie każdej jednostki
leksykalnej uwzględnia jej wartościowanie. Zatem w opisie struktur semantycznych nie można pominąć Domeny Wartości, a sprecyzowanie wartości
danego pojęcia/wyrazu polega na przypisaniu go do określonego regionu tej
domeny. Sama Domena Wartości ma według Krzeszowskiego [1997] strukturę
dwuwymiarową. W wymiarze poziomym przyjmuje ona formę skali plus –
minus, podczas gdy orientacja pionowa jest odzwierciedleniem Wielkiego
Łańcucha Bytów. Krzeszowski [1997] stoi na stanowisku, że w sferze poznania
ludzkiego skala wartości plus – minus jest bardziej podstawowa od stosowanej
wcześniej opozycji prawda – fałsz. Z kolei Wielki Łańcuch Bytu opiera się na
założeniu, że w ludzkim rozumieniu wszystkie byty, poczynając od niematerialnych, a kończąc na duchowych, tworzą pewną hierarchię wartości. Hierarchia ta przedstawiana jest schematycznie jako [Krzeszowski 1999: 31]:
BÓG
CZŁOWIEK
ZWIERZĘTA
ROŚLINY
BYTY NIEORGANICZNE
Krzeszowski [1999: 38–39] zauważa, że w wyniku zmiany semantycznej ten
sam wyraz może pojawiać się na różnych poziomach powyższej hierarchii, czemu z kolei towarzyszy proces rozszerzenia wartości. Rozszerzanie wartości może nastąpić zarówno z poziomu niższego na wyższy, jak też w kierunku odwrotnym. Ponadto zmiana semantyczna często skutkuje intensyfikacją ładunku aksjologicznego. Należy zauważyć, że angielski leksem German, który nie jest motywowany metonimicznie i w hierarchii bytów bezsprzecznie zajmuje miejsce
w kategorii CZŁOWIEK, nie jest nacechowany aksjologicznie. Powstaje zatem
pytanie – jak dalece wybór nośników metonimicznych będzie miał wpływ na
nacechowanie leksemu w jego znaczeniu wtórnym?
Jak sprecyzowano powyżej, polski leksem Niemiec jest umotywowany metonimicznie. Jednakże znaczenie pierwotne ‘brak mowy/mowa niezrozumiała’
dotyczy pojęcia ściśle związanego z człowiekiem. Można więc stwierdzić, że
leksem ten, zarówno w znaczeniu pierwotnym, jak i wtórnym, jest przypisany do
kategorii CZŁOWIEK, a zatem nie występuje rozszerzenie wartości, co z kolei
gwarantuje jego neutralność aksjologiczną. Jednakże formy morfologicznie pochodne, czyli niemiaszek oraz niemra, są określeniami pogardliwymi. W grupie
etnonimów motywowanych metonimicznie, zarówno w języku polskim, jak
i angielskim, sporą ich część stanowią imiona, które również są bezpośrednio
związane z ludźmi. Ze względu na ten związek z człowiekiem nie powinny zatem wykazywać nacechowania aksjologicznego. Jednak o ile w języku angiel95
skim leksemy Fritz, Hans, Heini/Heine nie mają ani wyraźnie pozytywnego, ani
negatywnego zabarwienia, o tyle w systemie języka polskiego leksemy helmut,
adolf, helga, fryc funkcjonują jako terminy pogardliwe, obraźliwe. Można więc
przypuszczać, że w przypadku języka angielskiego to zdrobnienia wpływają na
zneutralizowanie ładunku aksjologicznego. W oparciu o model zaproponowany
przez Krzeszowskiego [1997] zdecydowanie łatwiej wytłumaczyć wartościowanie negatywne w przypadku leksemów oznaczających byty należące do kategorii ROŚLINY czy BYTY NIEORGANICZNE, czyli byty niższego rzędu
niż CZŁOWIEK. W języku polskim roślina, której różne nazwy uzyskały znaczenie ‘Niemiec’, to ziemniak (kartofel/kartoflarz/kartoflannik, pera). Z kolei
w kategorii BYTY NIEORGANICZNE odniesienie do ‘Niemców’ stanowi
leksem określający pewien rodzaj spodni – pluder/pludra oraz niemiecka nazwa swastyki – hakenkreuz. Podobnie w języku angielskim wyróżnione zostały
dwa leksemy oznaczające rośliny – Kraut, Sauerkraut, a ich negatywne nacechowanie aksjologiczne również można wytłumaczyć przynależnością denotatów do kategorii niższej niż CZŁOWIEK. Należy zauważyć, że leksem sauerkraut występuje w złożeniu sauerkraut face, a zatem pełni funkcję elementu
określającego. Element określany – face ‘twarz’ jest częścią ludzkiego ciała.
Podobnie w przypadku złożenia boxhead, element określający box ‘pudełko’
jest metaforą hełmu, czyli przedmiotu należącego do kategorii BYTY NIEORGANICZNE, zaś element określany – head ‘głowa’, to część ciała ludzkiego. Humorystyczny wydźwięk tych złożeń jest więc sumą działania mechanizmów metafory i metonimii.
Podsumowując, można stwierdzić, że w przypadku obydwu języków leksemy służące do określenia Niemców zostały zaczerpnięte z podobnych źródeł.
Najczęściej przesunięcie metonimiczne daje się zidentyfikować w przypadku
leksemów należących ze względu na swoje znaczenie pierwotne do domeny
IMIONA [...] (pl. helmut, adolf, helga, fryc; ang. Fritz, Hans, Heini/Heine),
a kolejne miejsce zajmuje domena POŻYWIENIE [...] (pl. kartofel/kartoflarz/
kartoflannik, pera, ang. Kraut). Można również zauważyć, że przynależność
denotatu oznaczanego przez leksem w znaczeniu pierwotnym do danej kategorii w hierarchii bytów nie jest jednoznacznym wyznacznikiem jego nacechowania aksjologicznego w znaczeniu wtórnym. Znacznie większą rolę zdają się
odgrywać czynniki pozajęzykowe, jak np. jakość bezpośrednich kontaktów
między nacjami. Wydaje się, że odzwierciedlona w języku polskim pogarda dla
członków narodu niemieckiego jest wynikiem wieloletnich konfliktów zbrojnych pomiędzy Polską a Niemcami, a być może wynika również z różnego
statusu materialnego Polaków i Niemców. Straty wojenne Wielkiej Brytanii
w wojnach z Niemcami były mniejsze, a gospodarki obu państw są na porównywalnym poziomie. Czy więc długoletnie stosunki pokojowe i obecna sytuacja w Europie zmieni nastawienie Polaków do Niemców, a etnonimy motywowane metonimicznie staną się bardziej neutralne?
96
Bibliografia
Anusiewicz J., Skawiński J., 1998, Słownik polszczyzny potocznej, PWN, Warszawa–Wrocław (SPP).
Barcelona A. (ed.), 2000, Metaphor and Metonymy at the Crosswords, Mouton de Gruyter, Berlin–
New York.
Boryś W., 2008, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków (SEJP).
Dickson P., 1994, War Slang: Fighting Words and Phrases of Americans from the Civil War to the
Gulf War, Pocket Books, New York (WS).
Gibbs R.W. Jr., 1999, Speaking and thinking with metonymy [w:] Metonymy in Language and
Thought [Human Cognitive Processing 4], red. K.U. Panther, G. Radden, John Benjamins
Publishing Company, Amsterdam–Philadelphia, s. 61–76.
Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., 1902, Słownik języka polskiego, PIW, Warszawa (SJP2).
Kopecka B., 2009, On the interlocking nature of metaphor and metonymy: a case study of body
parts and proper names [w:] red. M. Górecka-Smolińska, G.A. Kleparski, A. WłodarczykStachurska, Galicia Studies in Language, Wydawnictwo Tawa, Chełm, s. 79–89.
Kudła M., 2009, On selected aspects of human otherness in language: a cognitive account of appellative exonyms in English and Polish [w:] red. M. Górecka-Smolińska, G.A. Kleparski, A. Włodarczyk-Stachurska, Galicia Studies in Language, Wydawnictwo Tawa, Chełm, s. 91–98.
Krzeszowski T., 1997, Angels and Devils in Hell, Energeia, Warszawa.
Krzeszowski T., 1999, Aksjologiczne aspekty semantyki językowej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Mikołaja Kopernika, Toruń.
Markowski A., 2003, Nowy słownik poprawnej polszczyzny, PWN, Warszawa (NSPP).
Orgelbrand M., 1861, Słownik języka polskiego, Wilno (SJP1).
Panther K.U., Thornburg L.L., 2005, Inference in the construction of meaning [w:] red. E. Górska, G.
Radden, Metonymy-Metaphor Collage, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 37–57.
Skorupka S., Łempicka Z., Auderska H., 1990, Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa
(MSJP).
Źródła internetowe
Radden G., Kövecses Z., 1999, Towards a theory of metonymy, http://www2.hawaii.edu/~bergen/
ling640G/papers/RaddenKovecses.doc
Pyry i feloki, „Polityka”, nr 13, 29.03.2008, www.polityka.pl, (Pol.)
Wikipedia – the Online Encyclopaedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Main_Page (WOE).
НЕМЦЫ – ОБ ЭТНОНИМАХ, МОТИВИРОВАННЫХ МЕТОНИМИЧЕСКИ
Резюме
Статья посвящена анализу польских и английских лексем, которые в процессе метонимизации приобрели вторичное значение «немец». Для каждого слова был проведён подробный анализ механизма перенесения значения, с определением и описанием метонимических
отношений. Особое внимание было уделено аксиологическим аспектам описываемых лексичечких единиц в их вторичном значении. Исследование было проведено согласно методам когнитивной лингвистики, т.е. с помощью модели, введенной Т. Кжешовским.
97
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Алевтина ЛАВРИНЕНКО
ПОЛЬСКОЕ ВЛИЯНИЕ НА ВАРИАНТНОСТЬ
И СИНОНИМИЮ ЯЗЫКА СТАРОУКРАИНСКИХ
ДОКУМЕНТОВ XIV–XV ВЕКОВ
Каждое заимствование, попадая в иную языковую среду, сначала подвергается различным графическим, фонетическим и прочим модификациям
(возникают варианты слова), а затем начинает вхождение в систему заимствующего языка. Проявляется это прежде всего в синонимических отношениях. Поэтому данная статья и посвящена явлениям вариантности и синонимии в староукраинских документах, отражающих начальный этап
польского языкового воздействия.
Термин «вариант» как член какого-то ряда взаимозаменяемых единиц
употребляется широко, но единообразия в понимании явления вариантности [Солнцев 1990: 80–81] до сих пор нет, как нет и типологии вариантов
[Лавриненко 2006: 82–85]. Отсутствие единства во взглядах на сущность
вариантности отражается прежде всего в различного рода попытках классификации вариантов [Баранникова 1971: 34], а вопрос о типах вариантов
имеет огромнейшую литературу.
Больше всего неясностей и вопросов вызывает разграничение вариантности и синонимии. Особенно это касается проблемы лексической вариантности. Но не менее важным является также разграничение морфологических синонимов и вариантов. Например, урочиско и урочище – это синонимы или варианты? Авторы монографии под ред. Л.Л. Гумецкой относят эту
пару слов к морфологическим синонимам [Гумецька (ред.) 1970: 72]. На
наш взгляд, их надо бы считать словообразовательными вариантами. Но всё
зависит от исходных теоретических установок.
Исследуя полонизмы в Словнику староукраїнської мови XIV–XV ст.
(далее ССУМ), мы придерживаемся следующих положений: если в формах
с этимологически единым корнем видим различия, не несущие особой познавательной ценности и//или функциональных диспропорций, то такие
формы нужно считать вариантами с сответствующим подразделением на
98
типы вариантов. Слова же с единым этимологическим корнем, но имеющие
различия в значении, а также слова разнокорневые будем считать синонимами, а не лексическими вариантами.
Но при этом необходимо выделять и собственно лексические варианты.
Например, западная форма (полонизм или чехо-полонизм из латинского
и далее из древнееврейского) амен во всех ее разновидностях (вариациях)
имеет восточнославянское соответствие аминь (из церковнославянского <
греческого < древнееврейского), представленное в 5 графических вариациях: аминь, амин, амїн, амїнъ, амынь. Между амен и аминь наблюдаем не
просто фонетическое различие. Это принципиально разные лексемы, попавшие в язык исследуемой территории конкретного исторического периода разными путями. Такого же типа будут формы бискуп, бискупъ и епископъ, їєпискоупъ (последнюю форму можно считать гибридной) и др.
Лексическими вариантами можно признать формы типа лекгатъ и легатосъ или собственно славянские матка и мати, матерь. Между формами
матка и матерь различие не только в чисто суффиксальном оформлении.
Это не только словообразовательные, но прежде всего лексические варианты.
Формы жена, жона варьируются фонетически, но с формами малъжонка,
малжонъка образуют уже лексические варианты. «Чистых» лексических
вариантов (без дополнительных вариантных наслоений) обычно не бывает.
Собранный в исследуемой староукраинской письменности материал
(который абсолютно не претендует на полную исчерпанность) подразделяем на две группы: 1) вариантные ряды и 2) синонимические ряды. В каждом из представленных вариантных и синонимических рядов обязательным
(облигаторным) компонентом является маркированный (обозначенный авторами ССУМ) полонизм. Ряды с немаркированными полонизмами здесь
целенамеренно не представлены и не рассматриваются. В круглых скобках
рядом с лексемой указана частотность употребления. Цифры без скобок
означают том ССУМ и страницу.
Поскольку представляемый фактографический материал является достаточно обширным, в данной статье нет возможности каждый вариантный
или синонимический ряд сопроводить соответствующим комментарием.
Подробное рассмотрение каждого ряда – это создание отдельной статьи.
Поэтому здесь предлагаем лишь в некоторых случаях небольшие дополнительные сведения, которые касаются прежде всего заимствований из польского языка.
Вариантные ряды
Ажет (1) сполучник – стп ażeć – 1, 66; ажъ, ажь, аж (16) – 1, 65; аже
(155) – 1, 65; еже (24) – цсл еже – 1, 346; ежь, ежъ (3) – цсл ежь – 1, 346; иже
99
(86) – 1, 424; ижеть (6) – 1, 424; ижь, ижъ, иж (138) – 1, 425; оже (496) – 2,
76–77; ожь, ожъ, ож (9) – 2, 77; åже (1) – 2, 588.
Аменъ, амень (3) стч, стп amen, лат amen, гебр amen – 1, 73; аминь
(57) – цсл аминь, гр `αμήν, гебр amen – 1, 73.
Арцибискупъ (3) – стч arcybiskup, стп arcybiskup, лат archiepiscopus – 1,
80; архиепископъ, архїєпископь, архїєпискупъ (6) – гр `αρχιεπΐσκοπος – 1, 96.
Бискупъ (19) – стч, стп biskup, свн bischof, лат episkopus, гр επισκοπος
– 1, 96; епископъ (54) – цсл єпископъ, гр επισκοπος – 1, 348; пискупъ (2) –
стч, стп biskup, свн bischof, лат episkopus, гр επισκοπος – 2, 148.
Бискупство (1) – стч., стп biskupstwo – 1, 96; пискоупъство (1) – стч.,
стп biskupstwo – 2, 148.
Буръграбъ, боуръкропя (5) – стп burgrabia, свн burc + grave – 1, 132.
Вздлужъ (1) – стп wzdłuż – 1, 171; ждовжъ (1) – 1, 355.
Выимовати (26) – стч vyjmovati, пол wyjmować – 1, 215; выимати (5) –
1, 215; вынимати (5) – 1, 218; вынäти (20) – 1, 219; выяти (1) – 1, 226.
Выречи (2) – стп wyrzec – 1, 220; изречи (1) – цсл издрещи – 1, 428.
Велкии (1) – стп wielki – 1, 162; великии, велики (1069) – 1, 158–161.
Власныи, властныи (7) – стч vlastní, стп własny – 1, 181; влостныи (6) –
стп włostny – 1,182.
Влодарь (1) – стп włodarz – 1, 181; владарь (4) – стч vladaž, стп włodarz, władarz – 1, 178–179.
Влость (1) – стп włość – 1, 182; волость (116) – 1, 182; власть (2) – цсл
власть – 1, 181.
Wtorek (1) – стп wtorek – 1, 204; вьторокъ (3) – 1, 226; вторникъ (3) – 1,
204. Некоторые исследователи собственно польской считают только один
раз отмеченную в грамотах форму wthorek. Форма вьторок, второк считается собственно украинской, а не субститутивным полонизмом [Гумецька
1970: 59].
Кгвалтъ, квалтъ, квалътъ (4) – стч kvalt, стп gwałt, свн gewalt – 1, 271.
Кгвалтомъ, квалътомъ, квалътомь, квалтомъ, гвалтом, khwałtom (12) –
стч kvaltem, стп gwałtem – 1, 271.
Голдъ, голд, олдъ, олдь, холдъ (21) – стч hold, стп hołd, свн hold – 1,
248; 2, 80; 2, 511.
Голдовати, кголдовати, олдовати, холдовати (22) – стч holdovati стп
hołdować, свн holden – 1, 247–248; 1, 272; 2, 80; 2, 510–511.
Khdy, кды (2) – стч kdy, стп kdy // gdy – 1, 271; гдä, игдä – 1, 241; 1,
421.
Гдыжь (5), сполучник – стп gdyż – 1, 240; кдыжь, кдäжь (2) сполучник –
стч když, стп gdyż, kdyż – 1, 472.
Жадати, жедати (18) – 1, 352; пожадати (7) – стч požádati, стп pożądać
– 2, 172.
Зборъ (1) – стп zbór – 1, 389; съборъ, соборъ (3) – 2, 365; 2, 406.
100
Ze (1) прийменник – стп ze – 1, 394; зъ, з, зо, зу (737) – 1, 409; изе (1) –
1, 427; изъ, изо (130) – 1, 428; исъ, исо (1016) – 1, 453; съ (2668) – 1, 394.
Знамость (1) – стч znamost, стп znamość – на знамость чинити «повідомляти, доводити до відома» – 1, 405; знаємостъ (4) – знаємостъ имати, знаємостъ имäти «ознайомитись з чим, взяти до відома» – 1, 402.
Знаменати (10) – 1, 403; знаменовати (1) – 1, 404–405; naznamenowati (1)
– стп naznamienować – 2, 14–15; познаменати (1) – стп poznamionać – 2, 175.
Инакъ (5) прислівник – стп inak – 1, 442; инако (8) – цсл инако – 1, 442.
Иначе (2) – 1, 442–443; иначей (1) – стп inaczej – 1, 442–443.
Инбир, ингбир (2) – стп imbir, ingwer – 1, 443.
Инны (21) стп inny – 1, 443; иншїи, иньшии, иньши (129) – 1, 444–445;
инъ (47) – 1, 445; иныи, ины (309) – 1, 445–446.
Исны, исныи, истныи (23) – стп istny, isny – 1, 449- 450; истинныи 2 (2)
– стп iścinny – 1, 451–452; истинна (1) – стп iścina – 1, 451–452; истинныи
1 (238) – 1, 451.
Кановникъ, каноникъ (2) – стп kanonik, kanownik – 1, 469.
Канцлєръ, канцилєръ, канцлєр, канцлирь, канцлäрь, канцнäрь (21) –
стч kancléř, стп kanclerz, лат cancellarius – 1, 470; каньцлäрии (2) – стп
kanclerzy, лат cancellarius.
Квитанция, квитацыя, квитацея (14) – стп kwitacja – 1, 243.
Kijowskyj (1) – стп kijowski – 1, 475; киевскии, киевъскии, кїєвскїи (36)
– 1, 475.
Клебан (1) – стп kleban, pleban – 1, 476; плебанъ (3) – стп pleban – 2,
152. Л.Л. Гумецкая указывает, что просторечная форма клебан возникла
в украинско-белорусской языковой среде и оттуда проникла в польский
и литовский языки. Возвращение языку-источнику заимствованного слова
в изменённом виде или же в виде деривата, образованного на основе заимствованного слова, – явление нередкое в прошлом [Гумецкая 1971: 114].
Форму плебанъ как полонизм отмечают также Г. Лиминг [Leeming 1976: 89]
и В. Витковский [Witkowski 2000: 304].
Княже, княжа, княжа, княжя (45) – стч knieže – 1, 480–482; ср.: пол
książe; кнåзь, князь, кнåзъ, кнåз, княз, князъ, кнäзъ, кнäзь, кназь (880) – 1,
480–482.
Колкокротъ (3) числівниковий займенник – стп kolikroć – 1, 490; колкократ (1) – стч kolikokrat – 1, 490.
Корона, короуна (170) – стч., стп korona, koruna, лат corona – 1, 500.
Костарь (2) – стч kostkář, стп kostarz – 1, 502; игрєцъ косточныи – 1, 503.
Кторы, кторыи (18) – стп który – 1, 524–525; кторая – 1, 81; которыи,
которы, котрыи, котры (497) – 1, 505.
Крåпькость (1) – стп krzepkość – 1, 521; крäпость, крåпость (304) – 1,
521.
Ку (101) – стп ku –1, 525; къ, ко, к, кг, кы (1304) – 1, 532–533.
101
Купеж (5) – стп kupież – 1, 528; коупленина (1) – 1, 529 (сравни kupnina
в MSZP 2003: 116); коуплäнїє (3) – 1, 529; купля (3) – цсл – 1, 528–529.
Ласкавä (1) – стп łaskawie – 1, 539–540; ласкаво (1) – 1, 539–540. Наречные образования с суффиксами -ä (-е) // -о (полонизм // восточнорусизм)
описаны в нашей монографии (Лавриненко 2008: 138–143). Здесь можно
отметить лишь то, что у восточных славян формы на -о изначально (то есть,
уже в древнерусскую эпоху) проявляли тенденцию к доминации над формами с суффиксом -ä (-е). Как указывает Н.В. Чурмаева, по данным памятников XI века словник качественных наречий на –ä в три раза меньше,
чем словник наречий на -о, по данным XII века – почти в пять раз [Чурмаева 1989: 97]. Эта тенденция сохраняется и в исследуемой актовой староукраинской письменности XIV–XV вв. При вхождении наречных полонизмов
на -е наблюдаем своего рода сопротивление автохтонной системы, «закодированной» на формант -о. Сравним: верне – 30 употреблений; верно – 140;
вечне – 14 употреблений; вечно – 131; непорушенне – 1 употребление; непорушенно – 427 употреблений...
Лєгатосъ (1) – лат legatus – 1, 542–543; лєкгатъ (1) – стч legát, стп legat, лат legatus – 1, 542–543.
Маєстатъ, маистатъ (9) – стч majestát, стп majestat, лат majestat – 1,
570–571; 614.
Маршалекъ (1), маршалок, маршалокъ, маръшалок, маршалко, моршалко, маршåлко (104) – стч maršálek, стп marszałek, свн marschalc – 1, 578–579.
Матка (38) – стп matka – 1, 580–581; мати, матеръ (90) – 1, 580–581.
Моцъ (30) – стп moc – 1, 615; мочь (5) – 1, 617.
Моцне, моцнä (5) – стп mocnie – 1, 615; моцно, моцъно (10) – стп
mocnо – 1, 615.
Нäкторы (1) – стп niektóry – 2, 61; нєкоторыи, нäкоторїи (69) – цсл
нäкоторыи – 2, 36–37.
Немоцъ, немоць (13) – стп niemoc – 2, 39–40; немоч, немочь (2) – 2, 39–
40; немощь (1) – цсл немощь – 2, 39–40.
Нынäишии (8) – стп niniejszy – 2, 58; нынäшнии (70) – цсл нынäшьнии
– 2, 58; 2, 52.
Обäцати (5) – стп obiecać – 2, 73; обäцовати, обицовать (2) – стп obiecować – 2, 68; обäчювати (1) – 2, 73; обäщевати (2) – цсл – 2, 73.
Обицованїє (2) – стп obiecowanie – 2, 68; обäтниця (2) – 2, 73; ср. obietnica.
Опекальникъ (12) – стп opiekadlnik – 2, 87–88; опекательникъ (2) – 2,
87–88.
Отправовать (2) – стп odprawować – 2, 108; отправляти (1), отправить
(6) – 2, 108.
Поводъ (13) (позивач ) – стп powód – 2, 160; подводца (3) (позивач) – 2,
163.
102
Поволити (1) – стп powolić – 2, 160; зволити (1) – 1, 391; изволити (2) –
цсл изволити – 1, 426; позволити (1) – 2, 174; приволити (2) – 2, 235; призволити (7) – 2, 239; произволити (16) – 2, 259.
Поганъ (1) – стч pohan, стп pogan, лат paganus – 2, 161–162; поганинъ
(3) – лат paganus – 2, 161–162.
Подканцлерий, подъканцлäрий, подканъцнäрии (6), подканцльеръ (1) –
стп podkanclerzy – 2, 165.
Подкомории, подкомори, подкоморьи (9) – стп podkomorzy – 2, 165;
подкоморнїи (1), подкоморнїкъ (1), подкоморья (1) – стп podkomorze – 2,
165–166.
Как указывают польские исследователи, rzeczowniki zakończone na –ьje,
oznaczające nazwy urzędów typu podkomorze, podczasze, podstole, od XVI wieku przyjmują postać podkomorzy, podczaszy, podstoli [Długosz-Kurczabowa,
Dubisz 2001: 216]. В другом источнике: Formacje rodzaju nijakiego zakończone na ē (e długie) podkomorze, podwojewodzie /…/ po XV wieku przybrały postać zgodną z formami rodzaju męskiego [Dubisz (red.) 1994: 157].
В материалах ССУМ форма подкомории отмечена уже 1399 г. – 2, 165;
подканцлерии – 1414 г. – 2, 165; подскарбии – 1424 г. – 2, 169; подстолии –
1407 г. – 2, 169; потчашии – 1404 г. – 2, 169.
Подрочнїкъ (1), подрочокъ (2) – стп poroczek – 2, 168. Здесь в ССУМ
видим неточность: старопольскую форму poroczek в форме единственного
числа. В старопольском языке: poroczki bez liczby poj., praw. 1) zwyczajne
posiedzenia sądów ziemskich; 2) wielkie poroczki – posiedzenia sądów wiecowych, wyznaczane zwykle trzy razy do roku, z udziałem pana feudalnego –
[MSZP 2003: 236–237].
Пожегъца, пожогъца (2) – стп pożeżca – 2, 172; пожьгльцъ (1) – 2, 172–173.
Позычєнїє, позычєньє (3) – стп pożyczenie – 2, 176; позычьє (1) – 2, 176.
Полоукопьє (1) – стп półkonie – 2, 187; полъ копы (3) – 2, 187.
Помоцъ (3) – стч pomoc, стп pomoc – 2, 190; pomożenie (1) – стп pomożenie – 2, 190–191; помочь, помочъ (55) – 2, 191; помощь (53) – цсл помощь – 2, 191.
Помоцонъ (3) – стч pomocen, стп pomocen – 2, 190; 1, 65; помочонъ,
помоченъ (6) – стп pomocen – 2, 191; 1, 61.
Порозоумäти, порозоумети (6) – стп porozumieć – 2, 198; порозоумити
сä (1) – 2, 198; врозоумети (4) – 1, 199; зрозоумети (1) – 1, 408; оуразоумäти
(4) – цсл – 2, 481.
Послоущенство (3) – стп posłuszeństwo – 2, 202; послоушьство (2) – цсл
– 2, 202.
Посполиты (19) – стп pospolity – 2, 204–206; посполныи (9) – стп pospólny – 2, 204–206.
Почєснїи (9) – стп poczesny – 2, 217; почьтєныи (5) – 2, 218; прєпочтєныи (3) – 2, 230.
103
Пре (1) прийменник – стп prze – 2, 225; про (78) – 2, 256.
Пререченыи, пререченнїи, prereczonyj (55) – стп przerzeczony – 2, 230;
прореченыи (7) – 2, 262.
Przi (1) прийменник – стп przy – 2, 231; при, прї, пры (435) – 2, 231.
Привилеи, привилїи (14) – стп przywilej – 2, 234–235; привилїа, привилиа, привилия (12) – стп przywileja – 2, 234–235; привилїє, прївилїє (165) –
стп przywilej – 2, 234–235.
Прозвиско (2) – 2, 258; прозвище (3) – 2, 258; польское: przezwisko.
Рäдникъ (1) – 2, 312; рядця (3) – стп rządca, radca – 2, 314.
Ритеръ (2) – стч rytieř, стп rycerz – 2, 293; рыцерь (13) – стч rytieř, стп
rycerz – 2, 311–312.
Розмыслъ (1) – стп rozmysł – 2, 298; розмышление (3) – 2, 298.
Ruchajuczyj (1) – стп ruchający – 2, 309–310; ruchomyj (1) – стп ruchomy
– 2, 309–310.
Swedectwo (25) – стп świadectwo – 2, 320; свїдечество, свїдечство, свїдочство (29) – 2, 322; свäдетелство, свäдечьство, свäдовъство (6) – 2, 324;
сведотство, свäдотсво, свäдоцьство, свäдоцтво, свäдочество (29) – 2, 325;
свäдомостъ (6) – 2, 325; свäдетелство (6) – 2, 324; свäдомие (2) – 2, 324.
В Словаре... XI-XVII веков находим только свäдäтельство [Словарь... XIXVII, 1996, 23: 103–104]. С другой стороны, в старопольском языке отмечается целый ряд вариативных форм: świadecstwo, świadecswo, świadestwo,
świadziecstwo, świadziecswo, świadziectwo, świadziecwo, świedectwo, świedestwo [MSZP 2003: 331]; есть также форма świadomie, świedomie – zeznanie
świadków, świadectwo, potwierdzenie [MSZP 2003: 331–332].
Слюбъ, слубъ (19) 1) стп ślub; слюбованїє – стп ślubowanie – 2, 359–360;
слюбленїє – 2, 359–360.
Стадло (1) – стп stadło – 2, 378; стадо (16) – 2, 378.
Соудьца (2) – стч súdca, стп sądźca – 2, 400; соудець (34) – 2, 308; судии
(1) – цсл сõдии – 2, 398; судья, соудьå, судъя, соудъя, соудьа, соудiå, судиå,
сõдиа, судїа (111) – 2, 400–401.
Тенъ, тонъ, тънь займенник (8) – стп ten – той, цей – 2, 427; тотъ, тоть,
тътъ, тъи, тыи, тои (7287) – 2, 435; тамтотъ (1) – 2, 421.
Тылько (частица) (1) – стп tylko – 2, 453; только, толко, тоулко (частица)
(44) – 2, 436.
Треци (1) – стп trzeci – 2, 444; третий (128) – 2, 443–444.
Ту, тоу (10) – 2, 448; тоутъ, тутъ, тут (29) – 2, 451–452; тоута (1) – 2, 451;
тоуто (5) – 2, 451.
Оурäдник, оурäднык, оуряднїкъ (44) – 2, 483; рäдникъ (1) – 2, 312;
рäдцä, рядца (16) – стп rządca – 2, 314.
Оуставичныи (7) – стп ustawiczny – 2, 487; оуставныи (1) – стп ustawny – 2, 487.
Цєркєв (1) стп cerkiew – 2, 524; цєрковь, цръковъ, црьковъ (231) – 2, 524.
104
Цо займенник відносний (1) – стп со – 2, 527; што, що, что, шьто, щто
(1306) – 2, 562.
Чловäкъ (11) – стп człowiek – 2, 545; чоловäкъ, чоловек, человäкъ (124)
– 2, 546.
Człoweczyj (1) – стч člověči, стп człowieczy – 2, 545; человечии (3) – 2,
533; человäческии (1) – 2, 533.
Юже (1), южь (2) – стп juże, już – 2, 573–574; оуже, оужь, вже, вжо прислівник (40) – 2, 466.
Яко коли, åко коли (6) – стч jakokoli, стп jakokoli – 2, 582; како коли (2),
какъ (284), какъ коли (3) – 1, 463- 465.
Синонимические ряды
Аксамитъ (1) стч, стп aksamit, лат exametum, гр εξαμιτον – 1, 67; бархатъ (2) – свн barchât – 1, 87.
Artykuł (1) – стч artikul, стп artykuł, лат articulus – 1, 80; члонъ (2) – 2,
545; члонокъ, члäнокъ (22) – стп członek – 2, 545. Как указывает В. Борысь,
форма człon в польском языке фиксируется только от XVIII века и является,
видимо, результатом обратной деривации od poświadczonego od XIV wieku
członek [Boryś 2006: 99]. Представленная в ССУМ форма члон (XV век!) –
явный полонизм, и, следовательно, время возникновения этой формы можно
передвинуть минимум на 300 лет.
Быдло (1) – стп bydło – 1, 137; товар (2) – 2, 433 (значение 2: худоба, великий рогатий скот) – 2, 433; скотъ (20) – 2, 350; добитокъ (2) 1) худоба, товар; 2) цінність, вартість – 1, 305.
Валка (12) – стч válka, стп walka – 1, 151; воина (35) – 1, 187; воиска (1)
– 1, 188; войско (5) – 1 188.
Валчити (1) – стч válčiti, стп walczyć – 1, 151; воевати (1) – 1, 181.
Вбачити (2) – 1, 156; оувидети (2) – 2, 462; оузрäти (579) – 2, 469.
В ССУМ глагол вбачити представлен как немаркированный. Но исследовании под ред. Л.Л. Гумецкой ( также редактор ССУМ) вбачити рассматривается как полонизм [Гумецька 1970: 79].
Выбавити (3) – стп wybawić – 1, 211; избавить (2) – 1, 425; вызволити (2)
–1, 214; вызволяти (1) – 1, 214.
Выповедати (2) – стп wypowiadac – 1, 219; лишити (10), лишити (ся) (2)
– 1, 553.
Веле, вели, велїє, велеи (5) – стп wiele – 1, 163; много (53) – 1, 603.
Велебныи (31) – стп wielebny – 1, 158; достоиный (5) – 1, 321.
Венци, веньци, вäнци, веньцї (10)– стп więce – 1, 164; боле, болей, болä,
болäи (6) – 1, 109.
Вольность (7) лише у мн.– 1, 195; привилей (14), привилїа (12), привилїє
(165) – стп przywilej, – стп przywileja, лат privilegium – 2, 234.
105
Въпоудити (2) стч vypuditi, стп wypędzić – 1, 209; выгнати, въгнати (6) –
1, 212.
Гандель (1) – свн handel – 1, 238; торговлå, торгоувлä, торгувлå (40) – 2,
438. Авторы ССУМ указывают только на немецкий источник слова гандель.
Действительно, исследователи истории польского языка отмечают появление
этого заимствования из немецкого только в середине XVI века [Bańkowski
2000, I: 517; Boryś 2006: 191–192]. Использование слова гандель в Привилее
великого князя литовского Витовта гродненским евреям (Луцк, 1389) в значении «торговля, продажа» свидетельствует либо об автономном (местном)
заимствовании из немецкого языка, либо о появлении этого слова также и в
старопольском языке гораздо раньше, чем принято считать. В пользу польского влияния свидетельствует употреблённая в грамоте форма мн. ч. гандле,
сохраняющаяся в польском языке до настоящего времени.
Говорити (23) – 1, 246; речи (111) – 2, 291–292; казати (96) – 1, 460–461;
молвити (10) – цсл млъвити – 1, 607–608; мовити (40) – 1, 603–604. Слова
мова, мовити польские лингвисты относят к полонизмам [Witkowski 1999:
99]. Многие украинисты не соглашаются с этим, а Л.В. Матвеева-Исаева
в своё время доказывала, что мова, хвиля, кохати, квіти пришли в Польшу
с Украины [Матвеева-Исаева 1954].
Готовыи гроши (5); готовыи пинäзи (26); готовизна (4) – стп gotowizna –
1, 258.
Границя, граница, гранїца (138) – 1, 260–261; грань (26) 1, 261; роубєжъ
(2) – 2, 305; роубäжїє, роубєжїє, роубяжїє (5) – 2, 305; межа (8) – 1, 582. По
наблюдениям О.Г. Пороховой, еще в XVII веке слово граница в русском языке отмечается единичными случаями: более обычным было слово рубеж.
И только с XVIII века слово граница часто выступает в деловых памятниках
[Порохова 1964: 71]. Эти данные подтверждают мысль С. Кохмана о том, что
граница у восточных славян является полонизмом [Kochman 1975: 62–70].
Грошъ, грош (549) – стч groš, стп grosz, лат (denarius) grossus – 1, 266 –
267; гроши, мн. (32) гроші – 1, 266; пинåзь (285) – цсл пäнåзь, ствн pfenning
– 2, 146; роубель (52) – 2, 305; гривна, гривъна (168) – 1, 262; злотыи (1) –
стп złoty – 1, 401; златыи (326) – цсл – 1, 399; золотыи (41) – 1, 406; деньга,
деньги [Гринчишин 1964: 67; Спринчак 1956: 119].
Доконати (8) – стч dokonati, стп dokonać – 1, 313; оучинити, оучынити,
оучинить, вчинити, вчынити (274) – 2, 492–495; съвръшити (3) – цсл – 2, 407.
Доконати сå (2) – 1, 313; стати сå (44) – 2, 384–385. Авторы исследования Питання історії української мови, говоря о синонимической паре доконатисå, статисå, констатируют лишь факт появления в староукраинском
языке глагола доконатися, которого не было в древнерусском языке. Источник появления этого глагола не указывается также в ССУМ, где маркированным является только доконати. Возвратная форма этого глагола считается,
следовательно, формой собственно украинской [Гумецька (ред.) 1970, 85].
106
Законъ (чернеча община)(49) – стп zakon – 1, 376 – 377; братия (106) –
цсл братия – 1, 120–121; братство, братьство (17) – 1, 121.
Знакомито (8) чинити – стп znakomito – 1, 403; знаємо (46) чинити – 1,
402; знамєнитє (2) чинити – стп znamienicie – 1, 403; знамєнито (550) чинити
– 1, 403–404; знамєнитосто (1) чинити – 1, 404; вäдомо (4) чинити – 1, 227.
В монографии под ред. Л.Л. Гумецкой отмечается: Всі ці стійкі словосполучення разом зі словами вызнавати, говорыти, свäдчити, полонізмом ознаимовати, церковнослов’ янізмом сознавати утворювали найбагатший
у староукраїнських пам’ ятках синонімічний ряд... У процесі історичного
розвитку цей ряд розпався [Гумецька (ред) 1970: 83].
Зрадца (4) – стч zradca, стп zdradżca – 1, 408; зрадець (4) – стп zdradzieс
– 1, 408; предатель, прäдатель (12) – цсл прäдатель – 2, 225.
Клашторъ, клåштуръ (4) – стп klasztor – 1, 476; 1, 478; монастиръ (508) –
1, 610–613.
Копие (3) – стп kopia копїя – 1, 496; минута (2) – стп minuta – копїя без
печаті, що не має законної сили – 1, 594.
Крамъ (1) – 1, 510; товаръ (60) – 2, 433; торговля (36) значение 2) – 2, 438.
Д.Г. Гринчишин указывает, что в данном синонимическом ряду крамъ (крамарїє) является заимствованием: слово крамъ етимологічно пов’язане з старослов’янським храмъ, яке запозичили німці і створили своє крамъ. З німецької
мови це слово проникло в чеську і польську мови, а вже через польське посередництво увійшло в лексичний склад української мови [Гринчишин 1964: 76].
Крестъ 30) –цсл крьстъ – 1, 512; криж (2) – стч křiž, стп krzyż; – 1, 514.
Кролєвство (18) – стп królestwo – 1, 515; королєвство (8) – 1, 498; короуна кролевства полского (22) – 1, 500.
Листъ (1830) – стп list – 1, 547–549; грамота (42) – цсл грамота – 1, 260;
глєитъ (4) – стч glejt / klejt, стп glejt / glet, свн geleite – 1, 243; слово (36) – 2,
352; привилєи, привилїи (14) – стп przywilej, лат privilegium – 2, 234; åрлыкъ, ярълыкъ (5) – тюрк (ханська грамота) – ярлик – 2, 585 [Гринчишин
1964: 67; Спринчак 1956: 120].
Лупежь (4) – стч lupĕž, стп łupież звірина шкура – 1, 559; бäлиця (билица) (5) (шкурка білки як товар) – 1, 148; коуница (47) (шкурка куниці як товар і рід податі) – 1, 528; ласица (1) (шкурка ласиці як товар) – 1, 539; лисица
(7) (шкурка лисиці як товар і як подать) – 1, 547.
Мастеръ (3) – стп majster, свн majster, лат magister 1, 579; мистръ (14)
стч mistr/mistř, стп mistr/mistrz, лат magister – 1, 596; 1, 485.
Мäсто (« город») (45) – 1, 628; городъ (60) – 1, 253; мäсто – полонизм
семантический. Мäсто в старорусском языке имело другой круг значений и,
в частности, входило в синонимический ряд страна – земля – мäсто [Порохова 1964: 68–69].
Небощикъ, небожчикъ, небожъчикъ (25) – 2, 32; покоиникъ (3) – 2, 178.
Как указывает Д.Г. Гринчишин, Слово нєбожчикъ, очевидно, закріпилось
107
в давньоукраїнській мові, як і в сучасній українській та білоруській, не без
впливу західнослов’янських мов, зокрема польської [Гринчишин 1964: 73–74].
Нигде, нїгдä прислівник (5) – стп – nigdy, nigdzie – 2, 46; никгды, никды,
нигды (20)– стп nigdy, nigdzie – 2, 46; никогда (1) – цсл никогда же – 2, 50;
николи, нїколи, нäколи (522) – 2, 50.
Обäтниця (2) – 2, 73; обицованїє, обäцованьє (2) – стп obiecować – 2, 68;
ср.польская форма obietnica; слюбованїє (1) – стп ślubowanie – 2, 360; слюбленїє (1) – 2, 360; слюбъ (19) стп ślub – 2, 360.
Обäцати (5) – стп obiecać – 2, 73; обицовати (2) – стп obiecować – 2, 68;
обäчювати (1) – 2, 73; обäщевати (1) цсл обäщевати – 2, 73; обещати (2) – цсл
обäштати – 2, 67; слюбовати (134) – стп ślubować – 2, 360; слюбити (69) –
стп ślubić – 2, 359–360.
Оселене (1) – пол osiedlenie – 2, 93; осаженье (1) – стп osadzenie – 2, 93;
селидба (2) – цсл селитва – 2, 333; село (1853) – 2, 334–335; посада (8) – 2,
200; вєсь (2) – стп wieś – 1, 170. Сравним осада – обступление в Сибирских
летописях XVII века: осада употребляется только в военном значении [Порохова 1964: 61].
Памєтноє (9) – стч památné, стп pamiętne – плата судові за виграну справу – 2, 122; помочноє (8) – судова оплата, здійснювана стороною, яка виграла
справу – 2, 191.
Панъ, пань, пан, пано (10800) – стч pán, стп pan – 2, 125–126; господинъ
(45) – 1, 255; рус господинъ [Спринчак 1956: 119].
Поводъ 1 (4) – стч původ, стп powód початок, походження – 2, 160; початокъ (4) – 2, 217.
Поводъ 2 (13) – стч původ, стп powód позивач – 2, 160; подводца (3) – 2,
163.
Подвоискыи (1) – стп podwojski – 2, 163–164; слоужебникъ (31) – 1) службова особа, службовець; 2) судовий виконавець, возний – 2, 355.
Пожога (3) – стп pożoga – 2, 173; пожаръ (1) – 2, 172.
Позъдоровленье (1) – стп pozdrowienie – 2, 175; поклонъ (9) – 2, 178; поклоненїє (2) – 2, 178; покланåние (1) – 2, 178.
Позичити, заняти – рус занåти; позычити (13) – стп pożyczyć – 2, 176;
позычати (5) – стп pożyczać – 2, 176; занåти (4) 1) зайняти; 2) протривати –
1, 379–380.
Полска (1) – стп Polska – 2, 185; Полща (2) – 2, 187; Лåхы (4) – Польща,
Польське королівство – 1, 569; Короуна, Короуна Польская (22) – 1, 500–501.
Послäдокъ, послидокъ (7) – стп pośladek – 2, 203; наслäдокъ (15) – цсл –
2, 25; наслäдникъ (2) – цсл – 2, 25; наступъникъ (2) – 2, 27; нащадокъ (1) – 2,
31; съчедокъ, същåдокъ (63) – 2, 409.
Почеснїи (9) – стп poczesny – 2, 217; почьтенныи, почетенныи (5) – 2,
218; препочтеныи (3) – 2, 230.
Рада (206) – стч rada, стп rada, свн rāt – 2, 284; совäтъ (2) – 2, 365.
108
Радити (25) – стч raditi, стп radzić, свн rathen – 2, 285; совäтовати (1) –
2, 365.
Рäженїє (1) – стп rządzenie (про нараду) перебіг, хід – 2, 312; дäланїє
(1) (про нараду) перебіг, хід – 1, 337.
Рынокъ (3) – стп rynek (торгова площа) ринок – 2, 311; тръгъ, трьгь
(12) 1) (місце, де відбувається торг) торг, тоговиця; 2) торгівля; 3) угода про
купівлю-продаж; 4) товар, крам – 2, 447.
Рокъ (13) –стп rok – 2, 301; годъ (152) – 1, 247; година (2) – 1, 246;
лäто, лето, lito (989) – 1, 564; ст.-рус годъ, лäто. О.Г. Порохова в Сибирских
летописях отмечает только год – лето – година со значением «год» [Порохова 1964: 69].
Skarha (1) – стп skarga – 2, 348; жалоба (52) – 1, 353–354.
Скраи (1) – стп skraj – 2, 350; краи (41) – 1, 508; брäгъ (кінець, край)
(5)– 1, 127; рог – ріг, край (6) – 2, 294.
Стадло (1) – стп stadło – 2, 378; стадо (16) – 2, 378; череда (1) – 2, 534.
Тримати (5) – 2, 445; держати, держать, держäти, держåти, деръжати,
дерьжати, дръжати, дрьжати, дрьжатї – (352) – 1, 295–297. В ССУМ тримати лишено какой-либо маркированности. Но в Питаннях історії української мови под ред. Л.Л. Гумецкой тримати представлено как полонизм
[Гумецька (ред.) 1970: 80]; о словах dzierżeć // trzymać в польском языке см.
также у З. Клеменсевича [Klemensiewicz 1985, I: 61].
Оуражєнїє (1) – стч uražení, стп urażenie – 2, 481; оуразъ (2) – стч úraz,
стп uraz.
Устава ж. (2) – стп – ustawa – 2, 486; оуставленїє (5) – 2, 487; оуставницьтво (1) – 2, 487; оуставь ч. (2) – 2, 487.
Шкода, щкода (84) – стч škoda, стп szkoda, свн scado – 2, 559; пагуба
(5) (збитки, втрата) шкода – 2, 121.
Шоукати, шоукать, шюкати (4) – стп szukać – 2, 566; искати, искать (30)
– 1, 449.
Представленный выше фактографический материал позволяет сделать
некоторые выводы.
Варианты возникали:
1) при попытках передать на письме звучание чужого и непривычного
слова. Очень часто это возникало при записи полимаркированных полонизмов: кгвалтомъ, квалътомъ, квалътомь, квалтомъ, гвалтом, khwałtom.
Или: квитанция, квитацыя, квитацея – стп kwitacja – 1, 243.
Вариантный ряд при этом создавался одной и той же лексемой.
2) При встрече в староукраинском языке генетически идентичных иноязычных лексем, представляющих западный и восточный тип чтения
(Slavia Latina и Slavia Orthodoxa): бискупъ, пискупъ, епископъ;
3) При использовании более точных соответствий польского слова и его
местных калек: вздлужъ (1) – стп wzdłuż и ждовжъ (1);
109
4) При совмещении однословных полонизмов и их фразеологических
эквивалентов: готовыи гроши (5); готовыи пинäзи (26); готовизна (4) –
стп gotowizna – 1, 258;
5) При встрече в староукраинском языке полонизмов с их инославянскими соответствиями. Здесь можно выделить:
а) вариантные пары типа полонизм – восточнорусизм, например: велкии
(1) – стп wielki; великии, велики – (1069); зборъ (1) – стп zbór – 1, 389;
съборъ, соборъ (3) – 2, 365;
б) вариантные тричлены типа полонизм – его местный субститут –
восточнославянизм, например, wtorek (1) – стп wtorek – 1, 204; вьторокъ
(3) – 1, 226; вторникъ (3) – 1, 240;
в) вариантные пары типа полонизм – церковнославянизм, например: выречи (2) – стп wyrzec; изречи (1) – цсл издрещи;
г) вариантные ряды, где совмещаются все указанные выше компоненты: полонизм – восточнославянизм – церковнославянизм, например:
немоцъ, немоць – стп niemoc – 2, 39–40; немоч, немочь – 2, 39–40; немощь – цсл немощь – 2, 39–40.
Варианты могли быть привнесены в староукраинский язык при заимствовании самим языком-адресантом:
а) когда совмещались собственно полонизмы и чехо-полонизмы, например: влодарь (1) – стп włodarz – 1, 181; владарь (4) – стч vladaž, стп
włodarz, władarz – 1, 178–179;
б) когда варианты являлись порождением самого польского языка. Это,
во-первых, могло происходить в польском языке при заимствовании слов из
латинского языка непосредственно или из чешско-латинского источника:
канцлєръ, канцилєръ, канцлєр, канцлирь, канцлäрь, канцнäрь (21) – стч
kancléř, стп kanclerz, лат cancellarius – 1, 470; каньцлäрии (2) – стп kanclerzy, лат cancellarius; кановникъ, каноникъ – стп kanonik, kanownik – 1, 469...
Во-вторых, варианты возникали в самом польском языке также на родной
основе, в результате естественных процессов формирующейся и развивающейся системы: исны, исныи, истныи (23) – стп istny, isny – 1, 449–450;
истинныи – стп iścinny – 1, 451–452; истинна – стп iścina – 1, 451–452.
При этом, входя в староукраинскую языковую среду, польская форма истинныи как бы «наложилась» на уже существующую местную форму: истинныи (238) – 1, 451.
Синонимические ряды с участием полонизмов наблюдаем в трёх случаях: 1) когда полонизм входит в уже имеющийся в староукраинской системе
синонимический ряд: послäдокъ, послидокъ – стп pośladek – 2, 202–203;
наслäдокъ – цсл – 2, 25; наслäдникъ – цсл – 2, 25; наступъникъ – 2, 27; нащадокъ – 2, 31; съчедокъ, същåдокъ – 2, 409. Чащких рядах полонизмы должны
были конкурировать с уже устоявшимися месе всего в таких синонимичестными лексемами. Если полонизм не привносил ничего нового в общую
110
семантику ряда, то он в конечном счете был обречен на выброс из системы.
Об этом свидетельствуют данные об употребительности лексем. Например:
Гандель (1) – свн handel – 1, 238; торговлå, торгоувлä, торгувлå (40) –
2, 438. Закрепилось и функционирует в современном украинском языке
слово торговля > торгівля.
Нигде, нїгдä (5) – стп – nigdy, nigdzie – 2, 46; никгды, никды, нигды
(20)– стп nigdy, nigdzie – 2, 46; никогда (1) – цсл никогда же – 2, 50; николи,
нїколи, нäколи (522) – 2, 50. Закрепилось и функционирует в современном
украинском языке слово ніколи. Соответственные польский и церковнославянский эквиваленты утратились.
Но происходили также случаи вытеснения полонизмом ранее бытовавших лексем, например: skarha (1) – стп skarga – 2, 348; жалоба (52) – 1,
353–354. Несмотря на то, что материал ССУМ показывает количественное
преимущество слова жалоба («документ, официальное заявление»),
в дальнейшем украинский язык закрепил польскую лексему скарга. Объясняется это, видимо, последующим закреплением польского языка в качестве государственного и частым употреблением лексемы в административных
процессах.
2) Когда полонизмы образуют собственный синонимический ряд в староукраинском языке: аrtykuł – стч artikul, стп artykuł, лат articulus – 1, 80;
члонъ – 2, 545; члонокъ, члäнокъ – стп członek – 2, 545. В этом случае жизненность полонизмов и образуемых ими рядов зависела от потребностей
системы.
3) Когда полонизмы входят в синонимические отношения с местными
словами и образуют тем самым синонимический ряд, которого перед тем не
было: грошъ, грош (549) – стч groš, стп grosz, лат (denarius) grossus – 1,
266 – 267; гроши, мн. (32) гроші – 1, 266; пинåзь (285) – цсл пäнåзь, ствн
pfenning – 2, 146; роубель (52) – 2, 305; гривна, гривъна (168) – 1, 262.
Рада (206) – стч rada, стп rada, свн rāt – 2, 284; совäтъ (2) – 2, 365.
Радити (25) – стч raditi, стп radzić, свн rathen – 2, 285; совäтовати (1)
– 2, 365.
В таких синонимических рядах (их больше всего в исследуемых документах) тенденцию к особой употребительности и активности проявляли
польские лексемы, вытесняя исконные слова на периферию системы. Например, в приведённом выше синонимическом ряду, обозначающем денежные единицы, самыми активными и употребительными оказываются грош
(549) и пинåзь (285) – полонизмы, хотя авторы ССУМ при маркировке лексемы пинåзь не указали также польский источник её распространения: пинåзь – цсл пäнåзь, ствн pfenning – 2, 146.
Интересно отметить факт, что тюркское слово деньга, деньги, которое
в это время уже получило распространение на северо-востоке Руси, в староукраинских документах не фиксируется. Это может быть свидетельством
111
того, что торгово-экономических связей между юго-западной Русью и северо-западной Русью в то время по сути не было или же они были очень слабыми.
Первоначально многое из лексических новшеств воспринималось староукраинским языком в том виде, в каком это «предлагал» язык-адресант,
а далее всё зависело уже от состояния и требований системы принимающего языка, то есть, староукраинского. Например, полонизм влость как название территориально-административной единицы не мог закрепиться в староукраинском языке, так как в качестве такого названия уже функционировала восточнославянская форма волость. С другой стороны, полногласная
форма волостный в системе староукраинского языка отсутствовала. Церковнославянская форма властьныи со значением «имеющий отношение
к власти, повелевающий», надо полагать, в живом разговорном староукраинском языке также отсутствовала (она закрепилась и сохранилась в старорусском и русском языках). Следовательно, в конкретной языковой ситуации XIV–XV веков имела возможность закрепиться только форма бимаркированная по происхождению – чехо-полонизм власныи (властныи) по значению своему имеющий отношение не к власти, а к владению, к собственности. Именно в таком значении własny закрепилось и в польском языке.
Вариантные и синонимические ряды могли объединяться:
Оучинокъ (13) – 2, 495; оучиненїє (1) – 2, 492; чїнєнїє (1) – 2, 545; postupok (1) – 2, 208.
Тримати (5) – 2, 445; держати, держать, держäти, держåти, деръжати, дерьжати, дръжати, дрьжати, дрьжатї – (352) – 1, 295–297.
Варьироваться и вступать в синонимические отношения могли любые
части речи: номинативные и служебные.
В целом, подводя итог, можно делать вывод о том, что с началом распространения полонизмов значительно расширилось вариативное пространство и вариативные способности староукраинского языка. Например,
в польском языке была и есть форма przodkowie, в старорусском и современном русском языке беспроблемно закрепилась форма предки. В староукраинском языке видим целый ряд вариантных форм: передкове – 1, 197; 1,
219; передци – 1, 218; предкове, предки, предци – 2, 226. Формы передкове
и предкове представляют собой субституты формы przodkowie, а формы
предки, предци, передци – процессы выбора между родной и церковнославянской формами.
Таким образом, варианты с полонизмами либо 1) возникали после попадания в староукраинский язык, образуя новые связи в новой системе,
либо 2) возникали еще в языке польском и переходили затем в староукраинский в готовом виде. И в том и в другом случае возникающие вариантные
ряды не означали еще окончательного вхождения в систему языка принимающего.
112
Более отчетливо вхождение заимствований в новую систему отражают
синонимические отношения. Вхождение полонизмов здесь происходило
тремя путями: 1) вхождением в уже имеющийся синонимический ряд;
2 привнесением (импортом) абсолютно новых синонимических рядов;
3) созданием новых синонимических рядов путём использования местных
лексических ресурсов в качестве компонентов ряда.
Библиография
Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, I–II, Warszawa.
Баранникова Л.И., 1971, О вариантных единицах диалектных систем [в:] Проблемы истории и диалектологии славянских языков. К 70-летию В.И. Борковского, Москва.
Boryś W., 2006, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Witkowski W., 1999, Słownik zapożyczeń polskich w języku rosyjskim, Kraków.
Witkowski W., 2000, Dzieje przenikania terminologii religijnej kościoła bizantyjskiego do języka
polskiego, tudzież terminologii religijnej kościoła rzymskiego do języka ukraińskiego [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa. Miejsce i rola kościoła greckokatolickiego w kościele
powszechnym, t. 5, Przemyśl.
Гринчишин Д.Г., 1964, Іменникова синоніміка в українських пам’ятках XIV-XV ст. [в:]
Дослідження і матеріали з української мови, VI, Київ.
Гумецька Л.Л. (ред.), 1970, Питання історії української мови, Київ.
Гумецкая Л.Л., 1971, Заметки об украинско-западнославянских лексических связях древнего
периода [в:] Проблемы истории и диалектологии славянских языков. К 70-летию
В.И. Обнорского, Москва.
Długosz-Kurczabowa K., Dubisz S., 2001, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa.
Dubisz S. (red.), 1994, Nauka o języku dla polonistów, Warszawa.
Klemensiewicz Z., 1985, Historia języka polskiego, I–III, Warszawa.
Kochman S., 1975, Polsko-rosyjskie stosunki językowe od XVI do XVIII w. Słownictwo, Opole.
Лавриненко А.Т., 2006, К вопросу о лексических вариантах в лингво-исторических исследованиях [в:] Русский язык: система и функционирование (К 80-летию профессора П.П.
Шубы), Материалы III Международной научной конференции, ч. 1, Минск.
Лавриненко А., 2008, Польское языковое влияние в староукраинской деловой письменности
XIV–XV веков, Rzeszów.
Leeming H., 1976, Rola języka polskiego w rozwoju leksyki rosyjskiej do roku 1696. Wyrazy pochodzenia łacińskiego i romańskiego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Матвеева-Исаева Л.В., 1954, О заимствованных словах [в:] Ученые записки Ленинградского
педагогического института им. А.И. Герцена, 92, Ленинград.
MSZP 2003, Mały słownik zaginionej polszczyzny, red. F. Wysocka, Kraków.
Порохова Г., Некоторые вопросы синонимии русского языка XVII века [в:] Исследования по
исторической лексикологии древнерусского языка, Москва 1969.
Словарь русского языка XI-XVII вв., 1975–2006, ред. С.Г. Бархударов, Г.А. Богатова, вып. 1–27
(продолжающееся издание), Москва.
Солнцев В.М., 1990, Вариантность [в:] Лингвистический энциклопедический словарь, ред.
В.Н. Ярцева, Москва.
Спринчак Я.А., 1956, К сравнительному изучению лексики московских и украинских грамот
XIV–XV вв., „Вопросы языкознания”, № 6.
113
ССУМ 1977–1978, Словник староукраїнської мови XIV–XV ст., ред. Л.Л. Гумецька, І.М. Керницький, т. 1–2, Київ.
Чурмаева Н.В., 1989, История наречий в русском языке, Москва.
Список сокращений
Гебр – гебрайский (еврейский); гр – греческий; лат – латинский; пол – польский; рус – русский; свн – средневерхненемецкий; стп – старопольский; стч – старочешский; цсл –
церковнославянский.
WPŁYWY POLSKIE NA WARIANTOWOŚĆ I SYNONIMIĘ JĘZYKA
STAROUKRAIŃSKICH DOKUMENTÓW URZĘDOWYCH XIV–XV WIEKU
Streszczenie
Większość polonizmów, wchodząc do języka Słowian Wschodnich, nie była absorbowana
w stanie niezmiennym, lecz podlegała zwykle różnorodnym zmianom. W ten sposób powstawały
warianty, które dopełniały istniejące już szeregi wyrazów lub tworzyły nowe.
Bardziej skomplikowany obraz przedstawiają polonizmy, które wraz z formami miejscowymi
tworzyły różnego rodzaju szeregi synonimiczne.
Artykuł zawiera bogaty materiał faktograficzny.
114
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Тамара МАТВЕЕВА
РУССКАЯ ФРАЗЕОЛОГИЯ В ДИАЛОГЕ КУЛЬТУР
Фразеология (или идиоматика) – одна из самых интересных и увлекательных сфер языка, потому что наиболее ярко и концентрированно показывает особенности национальной культуры и менталитета народа, который по сути является ее создателем. В фразеологическом фонде любого
языка отражена языковая картина мира, вся жизнь народа: обычная повседневная (бытовая) жизнь, история, особенности культуры, нравственные
ценности и приоритеты. Наконец, в фразеологии отражается сам человек:
его внешность, черты характера, поскольку фразеология в целом является
антропоцентричной, то есть связанной с человеком, направленной на человека как центра всей жизни.
Если рассматривать весь массив фразеологических единиц, то в нем
можно выделить ядро (или центр), в котором сосредоточена уникальная
для данного языка фразеология, то есть такая, которая отражает только реалии данной культуры, имеющие бытовую, истрическую, географическую
и иные особенности. Следующий, прилегающий к ядру слой, – это фразеологизмы обозначающие общечеловеческие реалии и понятия, но с национальной маркировкой, с национальным колоритом, то есть национально
маркированная фразеология.. Необходимо выделить также и еще один,
третий, периферический, слой, в который входят так называемые интернациональные фразеологизмы, а также заимствованная из других языков фразеология. Последняя не всегда легко определяется как заимствование
и очень часто носителями языка считается своей. Только специальный лингвистический анализ дает возможность установить, что тот или иной фразеологизм является заимствованием из другого языка.
Рассмотрим далее каждый из обозначенных слоев в составе русской
фоазеологии в сопоставительном аспекте, что позволит нам выявить национально-культурную специфику фразеологических единиц различных
культур, а также и выявить некоторые общие объединяющие моменты, позволяющие нам говорить о наличии «диалога культур».
115
Безусловно, наибольший интерес с точки зрения национальной специфики представляет «ядерная» фразеология, посокльку она уникальная, неповторима, а также единицы, называющие общечеловеческие понятия
и реалии с национально обозначеннным колоритом.
К ядерной фразеологии русского языка мы относим такие единицы, которые обозначают только реалии русской культуры. К таким фразеологизмам, например, относятся единицы, связанные с историческими событиями
в жизни русского народа: «незваный гость хуже татарина» (со времен татаро-монгольского нашествия), то же самое относится и к фразеологизму
«как Мамай прошел» – говорится о разрухе или беспорядке; «сирота казанская (прикинуться сиротой казанской)» – прикидываться обиженным, несчастным (первоначально говорилось о татарских князьях, которые после
покорения Иванм Грозным Казанского царства старались разжалобить русского царя, чтобы добиться различных уступок). Не меньший интерес имеют и фразеологизмы, связанные с бытовой жизнью народа: «проще (дешевле) пареной репы» – о чем-либо простом, нетрудном в исполнении, «хуже
горькой редьки» – о совершенно невыносимом, несносном; «хрен редьки не
слаще» – одно другого не лучше; «перебиваться с хлеба на квас» – об отсутствии достатка, средств для жизни, о бедности и другие.
Опираясь на истинную мотивировку фразеологизмов, которая очень
часто не может быть достоверно установлена, можно прочитать целую картину русского мира, особенно если фразеологические единицы основаны
на реалиях повседневного быта или на каком-то конкретном историческом
или ином событии.
Например, значение фразеологизма «проще (дешевле) пареной репы»
связано с тем, что в России до появления картофеля (картофель появился
при Петре I репа была самым распространенным овощем в крестьянской
еде, которая употреблялась в сыром виде, но чаще ее парили – мыли, складывали в горшок и ставаили в печь. Таким образом, доступность этого
овоща и простота его приготовления вошли как символическая основа для
появления фразеологизма. То же самое мы можем сказать и о других фразеологизмах, которые отражают особенности питания наших предков:
«первый блин комом» – о неудачном начале какого-либа дела; «печь как
блины» – быстро и в большом количстве производить что-либо; «ни за какие коврижки» – ни в каком случае, ни за что и др.
Значительное количство фразеологических выражений связано с различными традиционными ремеслами, занятиями или профессиями, большая часть которых на сегодняшний день уже неактуальна и поэтому внутренний смысл таких единиц является неясным для современников, в то
время как для представителей предыдущих поколений он был ясен. К чиcлу
таких выражений относятся, например, «попасть впросак» – оказаться
в неловком, неприятном положении (просак – специальный станок для
116
скручивания веревок), «обдирать как липку» – разорять, доводить до нищеты (лубяную часть липы обдирали, драли на полосы (или лыко), которые
использовали при плетении лаптей или в других изделиях); «точить
(ба)лясы» – заниматься пустой болтовней (балясы-балясины – это точеные
столбики для перил, вытачивая которые можно было вести разговоры, поскольку работа считалась легкой и не требовала сосредоточенности; «не
лыком шит(ы)» – не так прост и под.
Некоторые фразеологизмы образовались на основе крылатых выражений, то есть на основе фрагментов текстов песен, фольклора, произведений
писателей, поэтов, высказываний известных лиц и т.д. К таким относятся
«горе от ума» (название произведения А. Грибоедова, современника
А.С. Пушкина), «демьянова уха», «слона-то я и не приметил», «а Васька
слушаает да ест», «у сильного всегда бессильный виноват» (из басен
И. Крылова), «смех сквозь слезы» (Н.В. Гоголь Мертвые души) и др.
Особую национальную принадлежность имеют единицы, содержащие
в своем составе компоненты, являющиеся именами собственными: «Москва слезам не верит» – о том,что необходимо действовать, а не плакать;
«и Москва не сразу строилась» – утешение в случае неудачи в новом деле;
«Иван родства не помнящий» – о том, кто забывает или не помнит о своих
корнях ; «на Маланьину свадьбу наготовить» – чрезмерное обилие еды;
«при царе Горохе» – о том, что было очень давно; «Филькина грамота» –
пустая, ничего не значащая бумажка, не имеющий силы документ; «на бедного Макара все шишки валятся» – о человеке, которого преследуют неудачи, которого во всем обвиняют и др.
Как видим, в перечисленных выше и многих неназванных здесь фразеологизмах отчетливо проявляется мир носителей языка во всем его многоообразии, неповторимости и непохожести на мир представителей другой
культуры. Такие единицы имеются во всех языках. Приведем некоторые
примеры: китайский «способности чуйжоуского осла исчерпаны» – нельзя
прыгнуть выше головы; «дергать тигра за усы» – рисковать, подвергать
себя опасности; английский «пенни сбереженное все равно что заработанное», «в Риме живи как римляне живут», персидский «в Самарканде кошка
с хвостом, в Бухаре осел с копытами» – выдавать очевидное за новое; «из
ханзала (горькое растение) сахара не сваришь».
Теперь обратимся к рассмотрению второй группы фразеологизмов, как
уже говорилось, обозначающих общечеловеческие реалии с национальным
колоритом или к национально-маркированной фразеологии. Очень часто
из подобных единиц можно выстроить цепочки или серии. В данном случае
мы рассмотрим лишь некоторое количество примеров:
жадность: русский «зимой снега не выпросишь», турецкий «капли собственного пота пожалеет», литовский «даже собственных блох жалко»,
персидский «даже зернышка проса из рук не выпустит», испанский «не
117
съест яйца, чтобы не испортить скорлупы», коми «спичку (копейку) делит
пополам»;
счастливые обстоятельства рождения: русский «в рубашке родился»,
польский «в чепце родился», монгольский «в попоне родился», французский «с серебряной ложкой во рту», вьетнамский «в шелку и бархате», немецкий «под счастливой звездой»;
похожи: русский «как две капли воды», немецкий «как два яйца», чешский «как две горошины (фасолины)», корейский «как две половинки дыни», персидский «как две дольки миндаля», китайский «как две палочки»
(для еды);
о том, что никогда не случится: русский «когда рак на горе свистнет»,
французский «когда у курицы вырастут зубы», «когда две пятницы случатся
на одной неделе», персидский «когда свой затылок увидишь», «когда у моей тети вырастет борода», «английский «когда свиньи будут летать, а луна
превратится в зеленый сыр», «когда ад замерзнет», турецкий «когда мой
отец вернется с того света», коми «на второй день после смерти черта»,
латышский «когда у совы распустится хвост»;
преувеличение: русский «делать из мухи слона», польский «из иглы
вилы», английский «из кротовины гору», чешский «из комара верблюда»,
турецкий «из блохи верблюда», арабский «из зерна гору»;
доставлять что-либо туда, где это не нужно: русский «ехать в Тулу со
своим самоваром», английский «возить уголь в Ньюкасл», итальянский
«возить деревья в лес», испанский «предлагать лен в доме ткача», румынский «продавать огурцы огороднику», немецкий «нести сов в Афины», персидский «везти сталь в Индию».
К другим универсальным общечеловеческим категориям, которые могут быть обозначены с помощью национально-маркированной фразеологии, относятся такие как «ум – глупость», «лень – трудолюбие», «доброта –
злоба» и так далее, а также национально-обусловленные обозначения времени, пространства, количества, качества и т.п.
К разряду интернациональных фразеологизмов относятся, в первую
очередь, имеющие библейское происхождение или библеизмы. Иногда
в том или ином языке они могут иметь некоторую вариативность компонентов (например, в русском «паршивая овца», а в английском в дословном
переводе «черная овца»), но суть самого фразеологизма остеается одинаковой. К библейским фразеологизмам относятся известные всем «блудный
сын», «метать бисер перед свияньями», «манна небесная», «козел отпущения», «идти на крест(ную муку)», «внести свою лепту», «ложь во спасение», «земля обетованная», «петь осанну», «до положения риз», «златой
телец, поклоняться золотому тельцу», «злачное место» и многие другие.
Такие выражения очень давно и прочно вошли в нашу жизнь, широко употребляются, Часто современники не подозревают об истинном значении
118
и происхождении данных выражений: например, после революции и позднее в России имели хождение в качестве пролетарских лозунгов такие как
«перекуем мечи на орала», «имя им легион», «кто посеет ветер, пожнет
бурю», «кто с мечом к нам войдет, от меча и погибнет», «злоба дня, на злобу дня», «знамение времени» и другие.
К интернациональным можно отнести также многие выражения, связанные с греческой мифологией. В частности такие как «ариаднина нить» –
способ, помогающий выйти из трудного положения; «ахиллесова пята» –
уязвимое место, слабая сторона; «авгиевы конюшни» – очень загрязненное
место, запущенное помещение, заваленное ненужными предметами; «между Сциллой и Харибдой» – быть в трудном, опасном положении, когда угроза исходит с двух сторон; «танталовы муки» – страдания от невозможности достичь близкой цели; «пальма первенства» – превосходство, победа,
преимущество (в Древней Греции был обычай награждать победителя
пальмовой ветвью).
В каждом языке имеется значительное количество заимстований, в том
числе и фразеологических. Так в русский язык, в период увлечения высшего сословия французской культурой (конец 18 века), вошли следующие
фразеологизмы французского происхождения, которые иногда калькировались, иногда вариативно видоизменялись: «буря в стакане воды» – большой
шум, сильное волнение по незначительному поводу; «быть под башмаком»
– в полной зависимости от кого-либо; «вернемся к нашим баранам» –
просьба не отвлекаться от предмета разговора; «видеть все в черном цвете»
– смотреть на все пессимистически; «гвоздь программы» – о чем-либо самом значительном, интересном; «голубая кровь» – о людях арстократического происхождения; «делать хорошую мину при плохой игре» – скрывать
свои неприятности под внешним спокойствием и многие другие.
Кроме приведенных выше фразеологизмов французского происхождения в книге Опыт этимологического словаря русской фразеологии [Шанский, Зимин, Филиппов 1987] приводится также достаточное количество
единиц немецкого, латинского, английского и иного происхождения. Так
к фразеологизмам английского происхождения авторы относят: «действует
как на быка красный цвет» – то что раздражает, выводит из себя; « нет повести печальнее на свете» – о чем-либо достойном сожаления; «песок сыплется из кого-либо» – об очень старом, дряхлом человеке; «держать порох
сухим» – быть готовым к обороне, к защите; немецкого происхождения –
«вещь в себе» – о чем-то загадочном, непостижимом; «ниже всякой критики» – о чем-то плохом; «попасть в историю» – оказаться в неприятном положении, быть замешанным в скандале; латинского происхождения – «гора
родила мышь» – о малом результате при больших усилиях; «деньги не пахнут» – о неразборчивом отношении к тому, какими путями заработаны
деньги и многие другие.
119
Как видим, мир фразеологии очень разнообразен настолько, насколько
разнообразна сама наша жизнь в ее прошлом и современном состоянии.
Знакомясь с фразеологией того или иного языка, мы узнаем мир носителей
языка, сравниваем его со своим миром, находим разницу в восприятиии
этого мира, но, в то же время, и много общего, объединяющего. Познавая
чужую культуру через ее фразеологию, мы лучше познаем и свою собственную.
Библиография
Шанский М., Зимин В.И., Филиппов А.В., 1987, Опыт этимологического словаря русской
фразеологии, „Русский язык”, Москва.
FRAZEOLOGIA ROSYJSKA W DIALOGU KULTUR
Streszczenie
W artykule frazeologia rosyjska rozpatrywana jest w porównaniu z frazeologią w innych językach. Zestaw frazeologizmów dowolnego języka z zasady posiada określoną liczbę frazeologizmów, które stanowią trzon frazeologii narodowej, ponieważ odzwierciedlają specyfikę narodowokulturową danego kraju. Nie mniej ciekawe są także jednostki, które oznaczają pojęcia i realia
ogólnoludzkie ze specyfiką uwarunkowaną narodowo. Te dwie grupy frazeologii przedstawiono
właśnie w artykule. Podano również szereg przykładów tzw. internacjonalizmów (jednostki
o pochodzeniu biblijnym, łacińskim i greckim), a także zapożyczenia z różnych języków.
120
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Maria PUK
O ANGIELSKICH ODPOWIEDNIKACH ROSYJSKIEGO
ДОЛЖНО БЫТЬ
Liczne opracowania poruszające zagadnienie klasyfikacji modalności wymieniają modalność epistemiczną jako jeden z jej rodzajów [Grzegorczykowa 2001:
121–136, Lyons 1977: 799]. Opisywany w niniejszym artykule związek wyrazowy
należy do leksykalnych środków wyrażania modalności. Według trzystopniowej
klasyfikacji przedstawionej w Gramatyce języka rosyjskiego [1954: 154] za pomocą grupy wyrazowej должно быть nadawca wyraża najniższy stopień swojej
pewności, przekonania, przeświadczenia w stosunku do wypowiadanych treści –
możliwość. W oparciu o 60 zdań z wyrażeniem modalnym должно быть wybranych z rosyjskich tekstów literackich i ich przekładu na język angielski1 określono
odpowiedniki tekstowe oraz częstotliwość ich użycia w analizowanych tekstach.
1
И. Ильф и Е. Петров, Двенадцать стульев, http://lib.ru/ILFPETROV/author12.txt; I. Ilf and
E. Petrov, The Twelve Chairs, http://lib.ru/ILFPETROV/ilf_petrov_12_chairs_engl.txt (skrót: 12K);
Б. Пастернак, Доктор Живаго, http://www.bestlibrary.ru; B. Pasternak, Doctor Zhivago,
http://www.truly-free.org/ (DŻ); А. Солженицын, Один день Ивана Денисовича,
http://lib.ru/PROZA/SOLZHENICYN/ivandenisych.txt; A. Sołżenicyn, Jeden dzień Iwana Denisowicza, przeł. W. Dąbrowski i in., Warszawa 2002; A. Solzhenitsyn, One day in the life of Ivan Denisovich, http://www.truly-free.org/#fS (JDID); А. Рыбаков, Кортик, http://librussian.info/
lib_page_90708.html; A. Rybakov, The dirk, http://home.freeuk.com/russica4/ (K); V. Nabokov,
Obrona Łużyna, przeł. E. Siemaszkiewicz, Warszawa 2005; V. Nabokov, The Defence,
http://www.truly-free.org/#fN (OŁ); А. Солженицын, Раковый корпус, http://lib.ru/PROZA/
SOLZHENICYN/rk.txt; A. Solzhenitsyn, Cancer Ward, http://www.truly-free.org/ (OCNR);
Б. Полевой, Повесть о настоящем человеке, http://www.lib.ru/PROZA/POLEWOJ/chelowek.txt;
B. Polevoi, A Story About a Real Man, http://home.freeuk.com/russica4/ (OOPC); А. С. Грин, Искатель приключений http://www.lib.ru/RUSSLIT/GRIN/iskprik.txt; A. Grin, Szkarłatne żagle:
opowiadania fantastyczne, przeł. J. Szymak-Reiferowa, Warszawa 1986; A. Grin, The Seaker of
Adventure, http://lib.ru/RUSSLIT/GRIN/iskatel_engl.txt (PP); А. Грин, Алые паруса, http://lib.ru/
RUSSLIT/GRIN/parusa.txt; A. Grin, Szkarłatne żagle: opowiadania fantastyczne, przeł. I. Piotrowska, Warszawa 1986; A. Grin, Crimson sals, http://www.lib.ru/RUSSLIT/GRIN/parusa_engl.txt
(SZŻ).
121
Zgodnie z Rosyjsko-angielskim słownikiem [1965: 158] ekwiwalentami rosyjskiej grupy wyrazowej должно быть są: probably, a także czasownik modalny must + bezokolicznik uprzedni – ang. prefect infinitive (czasownik posiłkowy have + imiesłów bierny czasownika głównego). W materiale badawczym
to drugie połączenie występuje najczęściej (27 przykładów), np.:
– Завтра посмотрим. Не знаю. Грунт наверное страшно затравянел
и тверд, как камень. При усадьбе был, должно быть, огород.; I should
think it’s rank with weeds and hard as stone by now. There must have been
a kitchen garden somewhere for the house. (DŻ)
Прошли целиною снежной – вышли на санный полоз от инструменталки к ТЭЦ. Должно быть, цемент вперед провезли.; They crossed the
stretch of virgin snow and reached a sled trail running from the tool store to the
power station. Their men must have brought the cement along there. (JDID)
„Я жалею, что не знала вашего отца, – сказала она погодя. – Он,
должно быть, был очень добрым, очень серьезным, очень любил вас”.
Лужин промолчал. „I regret not having known your father,” she said after
a pause. „He must have been very kind, very earnest and very fond of you.”
(OŁ)
Старый узбек, колхозный сторож Мурсалимов, лежал вытянувшись
на спине поверх застеленной постели, как всегда в своей вытертойперевытертой тюбетейке. Он уж тому, должно быть, рад был, что кашель его не рвал.; An old Uzbek called Mursalimov, a collective-farm watchman, was lying stretched out on his back on his neatly-made bed. As usual, he wore his battered old skull-cap. He must have been glad about one
thing: his cough was not tearing him to pieces. (OCNR)
– Все ясно, – вмешался Генка, – Никитский ищет клад. А в кортике
указано, где этот клад находится. Ох и деньжищ там, должно быть!
„Why, that’s easy to see,” Genka joined in. „It’s clear Nikitsky’s looking for
treasure. That’s what he’s looking for. And the dirk says where that treasure
is. I say, there must be a lot of money there!” (K)
Bezokolicznik uprzedni jest używany do opisywania czynności, które miały, mają lub będą miały miejsce przed jakimś momentem w przeszłości, teraźniejszości lub przyszłości (pojęcie uprzedniości). Czasownik modalny must
wyraża silną pewność, jednak wniosek wyrażony za jego pomocą jest jeszcze
silniejszy, gdy procesy myślowe (inferencja) przebiegają od skutku do przyczyny [Salkie 1996: 382], co ma miejsce w przedostatnim przykładzie. Kolejnym czynnikiem zwiększającym realność danego sądu jest odniesienie do
przeszłości lub teraźniejszości, jak w ostatnim zdaniu.
122
Kolejny ekwiwalent słownikowy – probably pojawia się w tłumaczeniu
trzech zdań:
Стоит ли? – подумал Аммон. – Должно быть, это ход на чердак, где
сушат белье, живут голуби…;. „Is it worth it?” thought Ammon. „This is
probably the passage to an attic where clothes are dried or pigeons live...” (PP)
Я был в той деревне – откуда ты, должно быть, идёшь, словом,
в Каперне.; I’ve just been in the village you are probably coming from; in a
word, in Kaperna. (SZŻ)
Он говорил ещё много чего, но я всё перепутала и забыла. Должно
быть, он сжалился надо мной, так как посоветовал сходить в „Детский
Базар” и „Аладинову Лампу”. He went on talking, but I’ve mixed up and
forgotten what he said. He probably felt sorry for me, because he suggested
I try the Children’s Bazaar and Alladin’s Lamp. (SZŻ)
Przysłówek modalny probably należy do grupy leksemów sygnalizujących
prawdopodobieństwo. K. Aijmer [1997: 223] zalicza go do grupy przekazującej
tylko stopień wiarygodności, bez wskazania na źródło sądu.
Znaczną część materiału faktograficznego stanowią zdania, w których element modalny został całkowicie pominięty w języku docelowym (10 przykładów). Por.:
Я давно хотела вас спросить, – ведь после смерти вашего отца остались, должно быть, какие-нибудь вещи.; I’ve wanted to ask you for a long
time – haven’t some things remained after your father’s death? (OŁ)
Даже воздушные тревоги не нарушали точности этого человека.
Должно быть, именно это и заставляло персонал творить чудеса и в совершенно невероятных условиях поддерживать довоенные порядки.;
Even air raids did not disturb the punctuality of this man. It was this that
stimulated the staff to perform miracles and maintain pre-war order in the
clinic under incredible difficulties. (OOPC)
Кусты раздвинулись, и два мальчугана, настороженные, как любопытные синички, готовые каждую минуту сорваться и дать стрекача, осторожно, держась за руки, стали подходить к нему, причем старший, худенький, голубоглазый, с русыми пеньковыми волосами, держал в руке
наготове топор, решив, должно быть, применить его при случае.; The
branches parted, and two boys, alert, like a couple of inquisitive tomtits ready
to dart off in an instant, cautiously, hand in hand, approached Alexei. The
older one, a thin, blue-eyed lad with flaxen hair, held an axe. (OOPC)
Brak leksemu modalności epistemicznej w zdaniach angielskich zmienia ich
plan modalny – są to zdania z modalnością asertoryczną. W ostatnim przykładzie
tłumacz pominął nie tylko wyrażenie modalne, ale również pozostałą cześć zdania.
123
Wachlarz odpowiedników tekstowych (20 zdań) przedstawia się następująco:
– evidently:
К положенному сроку никто не пришел. Впрочем, немцы в черном,
уже, должно быть, наученные опытом, не очень на это и надеялись.;
But nobody turned up at the appointed hour. It must be said that, taught by
experience, the black-clad Germans, evidently, had not had much hope that
anyone would turn up. (OOPC)
Экипаж его решил, должно быть, любой ценой выполнить задание, чтобы омрачить праздник.; Evidently, its crew was determined to
carry out the assignment at any price in order to mar the holiday celebrations. (OOPC)
Кто-то в упоении боя орал песню на чужом языке, кто-то, ахнув подетски, сказал „мама”, кто-то, должно быть, нажимая на гашетки, зло
приговаривал: „На тебе, на, на, на!”; Somebody, in the intoxication of battle, was roaring a song in German, somebody gasped and cried out:
„Mother!” Somebody, evidently pressing his trigger, was saying: „Take that!
Take that!” (OOPC)
Przysłówek modalny evidently określa źródło informacji, na której opiera
się mówiący, formułując swoją opinię, np. pogłoski, bezpośrednie doświadczenie, wnioski. W ten sposób gwarantowana jest realność zaistnienia danej propozycji.
– I imagine:
– Вы через какую границу? Польскую? Финляндскую? Румынскую?
Должно быть, дорогое удовольствие. Which frontier did you cross? Was
it the Polish, Finnish, or Rumanian frontier? An expensive pleasure, I imagine. (12 K)
Стыдно ему стало, и он ушел от меня прочь, в публичный дом,
должно быть. Wstyd mu się zrobiło i poszedł sobie – przysiągłbym, że do
domu publicznego. He was ashamed and went away – to the brothel, I imagine. (12 K)
W powyższych przykładach subiektywność sądu jest wyrażona bezpośrednio poprzez zaimek osobowy I. Jednym z kolejnych znaczeń czasownika imagine, wyrażającego stan mentalny subiektu, jest przekazywanie przypuszczenia.
– I don’t suppose:
– Таких усов, должно быть, нет даже у Аристида Бриана, – бодро
заметил Остап, – но жить с такими ультрафиолетовыми волосами в Советской России не рекомендуется. Придется сбрить.; „I don’t suppose
even Aristide Briand had a moustache like that”, observed Ostap cheerfully.
„However, I don’t recommend living in Soviet Russia with ultra-violet hair
like yours. It will have to be shaved off”. (12 K)
124
I imagine i I don’t suppose są przykładami zdań parentycznych, które są
bardzo rozpowszechnione w języku angielskim [Wierzbicka 2006: 204].
M. Simons [2007: 1038], analizując czasowniki: see, hear, think, believe, know
i inne, wprowadza rozróżnienie pomiędzy ich zastosowaniem w znaczeniu
parentezy, jeśli nie przekazują głównej myśli wypowiedzi, a jeśli niosą taką
informację, to mówi o ich nie-parenetycznym użyciu. W celu weryfikacji, które
ze zdań składowych zdania złożonego niesie kluczową informację, lingwistka
stosuje ciągi pytań i odpowiedzi ułatwiające udzielenie jednoznacznej odpowiedzi. W powyższych przykładach najważniejsza treść jest również przekazywana w zdaniach podrzędnych, co potwierdza parenetyczne użycie czasowników imagine i suppose. Elementy ja myślę i ja nie wiem łączą oba czasowniki, jednak imagine bardziej nacechowane jest nierealnością, a przeczenie przed
czasownikiem suppose wprowadza jeszcze większy stopień wątpliwości.
– perhaps:
Немного выпуклые, должно быть, серые или голубые глаза смотрели на него с этого нехитрого и милого лица открыто и честно”.; „From
this guileless, sweet face a pair of grey, or perhaps blue, eyes, slightly bulging, gazed at him honestly and frankly. (OOPC)
A. Wierzbicka [2006: 248] zalicza leksem perhaps do grupy partykuł modalnych i wskazuje na jego podobieństwo do słowa maybe. Na skali prawdopodobieństwa leksem ten przydzielany jest do grupy przekazującej najniższy stopień.
– for all that:
Тут познакомились новички с командиром эскадрильи гвардии капитаном Чесловым, хмурым, молчаливым, но, должно быть, до чрезвычайности добродушным человеком.; Here the new men introduced themselves to Guards Captain Cheslov, the Squadron Commander, a frowning, taciturn, but, for all that, an extremely good-natured fellow. (OOPC)
Wyrażenie for all that jest używane w opiniach, aby powiedzieć, że dany
fakt nie wpływa na nie, ani nie przeczy im, mimo że jesteśmy świadomi, że
wydaje się mieć takie oddziaływanie [Sinclair 1993: 37].
Repertuar odpowiedników rosyjskiego должно быть w języku angielskim
jest dosyć ubogi. Procentowy udział ekwiwalentów słownikowych: must – 44%
i probably – 5% jest większy niż odpowiedników tekstowych – 34%. Zastanawiający jest fakt, że w jednej szóstej materiału badawczego (17%) element
modalny został całkowicie pominięty przez tłumacza. Taka praktyka lub
opuszczenie fragmentu zdania – co również zostało zegzemplifikowane, zmienia plan modalny przekładu w porównaniu do oryginału. Wśród odpowiedników tekstowych najbardziej wyróżnia się evidently – 25%. Wprowadzenie
w strukturę wypowiedzi zaimka osobowego I (I imagine – 3%, I don’t suppose
– 2%) podkreśla subiektywność sądu mówiącego. W jednostkowych przypadkach pojawiło się perhaps i for all that (2%).
125
Bibliografia
Aijmer K., 1997, Epistemic modality as a discourse phenomenon – a Swedish-English crosslanguage perspective [in:] From Ælfric to the New York Times: studies in English corpus linguistics, eds. U. Fries, V. Müller, P. Schneider, Amsterdam–Atlanta.
Ахманова O.C. (рeд.), 1965, Русско-английский словарь, Москва
Grzegorczykowa R., 2001, Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa.
Lyons J., 1977, Semantics, vol. 2, Cambridge.
Salkie R., 1996, Modality in English and French: a corpus-based approach, „Language Sciences”,
18/1 – 2, s. 381–392.
Simons M., 2007, Observations on embedding verbs, evidentiality, and presupposition, „Lingua”,
17/6, s. 1034–1056.
Sinclair J., (ed.) 1993, The Collins Cobuild English Language Dictionary, London.
Wierzbicka A., 2006, English: meaning and culture, Oxford–New York.
Виноградов В.В., (рeд.) 1954, Грамматика русского языка, т. II, ч. II, Синтаксис, Москва.
ОБ АНГЛИЙСКИХ СООТВЕТСТВИЯХ РУССКОГО ДОЛЖНО БЫТЬ
Резюме
Статья посвящена русскому вводному выражению должно быть, которое передает
значение возможности сообщаемого факта, и его соoтветствиям в английском языкe.
Количество словарных и текстовых соoтветствий совпадает. Значительную часть примеров (10) составляют предложения, в которых переводчик пропустил показатель эпистемической модальности и изменил модальный план предложения. В некоторых примерах
переводчик использовал личное местоимение I, что подчеркивает субъективную точку
зрения говорящего.
126
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Anna RUDYK
SUBIEKT SEMANTYCZNY W ROSYJSKICH ZDANIACH
Z PREDYKATYWEM WARTOŚCIUJĄCYM
POD WZGLĘDEM MORALNYM W KONFRONTACJI
PRZEKŁADOWEJ Z JĘZYKIEM POLSKIM
Przedmiotem niniejszego szkicu są sposoby wyrażania subiektu semantycznego w rosyjskich zdaniach z predykatywem wartościującym pod względem
moralnym. W celu przeprowadzenia badania wybrano reprezentatywną grupę
leksemów: грех, грешно, совестно, стыдно, неприлично, непорядочно, które
w połączeniu z bezokolicznikiem tworzą człon predykatywny konstrukcji zdaniowych. Eksplicytna realizacja argumentu przedmiotowego ma charakter fakultatywny, gdyż identyfikacja form wyrażania subiektu stanowi cel prowadzonego
badania.
Wymienione wyżej leksemy należą do funkcjonalnej kategorii predykatywów obejmującej jednostki odnoszące się do różnych części mowy, które wyrażają stany i stosunki modalne, pełniąc w zdaniu funkcję orzeczeniową, lecz bez
możliwości łączenia się z argumentem przedmiotowym w mianowniku. Alicja
Orzechowska wyróżnia następujące cechy predykatywów:
– brak form fleksyjnych zróżnicowanych pod względem kategorii osoby;
– brak form fleksyjnych zróżnicowanych pod względem kategorii rodzaju i liczby;
– paradygmat trybów ograniczony do trybu orzekającego i warunkowego;
– brak możliwości zróżnicowania aspektowego [Orzechowska 1979: 100].
Ponieważ jako przedmiot analizy wybraliśmy zdania z predykatywem wartościującym pod względem moralnym, przyjrzyjmy się teraz dokładniej semantyce tej grupy leksemów. Moralnością praktykowaną określamy uznane reguły
zachowania [Spaeman 2006: 83]. Termin moralność jest potocznie używany jako
określenie, za pomocą którego ludzie wyrażają swoją aprobatę bądź dezaprobatę
określonych zjawisk [Pawlica 1978: 8], zachowań, czynności itp. A zatem można
stwierdzić, że moralność jest nierozłącznie związana z pewną oceną, wartościowaniem, któremu one podlegają. Mówiąc z kolei o wartościowaniu, nie sposób
uniknąć odwołania do pojęcia postawy – w odróżnieniu od emocji – mniej lub
127
bardziej długotrwałej. Wynika to z faktu, iż „postawy podlegają stereotypizacji,
natomiast uczucia są bardziej zindywidualizowane” [Puzynina 2000: 15]. A zatem zdania będące przedmiotem niniejszej analizy można określić jako wyrażające ocenę związaną z postawą dezaprobaty.
Jako źródło materiału faktograficznego posłużyły teksty dwudziestowiecznej
prozy rosyjskiej oraz jej przekładów na język polski1. Łącznie odnotowano zaledwie 37 zdań, w których wymienione wyżej leksemy wystąpiły w funkcji predykatywnej w połączeniu z bezokolicznikiem. Największa liczba zdań (21) oparta
jest na przysłówkowym predykatywie cтыдно, który posiada jednocześnie największą różnorodność ekwiwalentów w polskim przekładzie – oprócz słownikowego odpowiednika wstyd (Стыдно смотреть на комсомольцев – Wstyd
patrzeć na komsomolców; И ей стыдно в этом признаться! – I jej wstyd do
tego się przyznać!) odnotowano również:
− osobowe formy czasownika wstydzić się (2 przykłady), np.: Как ему не
стыдно валяться в ногах у нее и умолять […] – Jak on się nie wstydzi tarzać
u jej nóg i błagać […].
Osobowa forma czasownika otwiera pozycję dla pierwszego argumentu –
stąd mianownikowy subiekt w postaci zaimka osobowego (on) w zdaniu polskim
w miejscu rosyjskiego celownika (ему).
− wyrażenie zrobiło się wstyd (1 przykład): Антонине Александровне было
стыдно так нечестно объегоривать бедную крестьянку. – Toni zrobiło się
wstyd, że tak nieuczciwie nabrała biedną wieśniaczkę […].
W przytoczonym przykładzie daje się zauważyć subtelna różnica między
tekstem oryginalnym a docelowym: rosyjskie было стыдно wskazuje na trwanie stanu, natomiast polskie zrobiło się wstyd (bardziej adekwatne w stosunku do
zwrotu стало стыдно) sygnalizuje zaistnienie stanu, jego początek. Patrząc na
zdanie rosyjskie, można powiedzieć, że Toni było wstyd podczas obcowania
z biedną wieśniaczką, natomiast na podstawie zdania polskiego wnioskujemy, że
dopiero czynność dokonana, zakończona wywołała poczucie wstydu. Człon predykatywny konstrukcji rosyjskiej tworzy predykatyw z bezokolicznikiem;
w tekście tłumaczenia znaczenie argumentu zdarzeniowego zostało zawarte
w zdaniu podrzędnym.
− nie ma co (1 przykład): Подобные истины просто стыдно доказывать. – Tego rodzaju prawd nie ma co udowadniać.
Polska konstrukcja z predykatywem nie ma co wskazuje na niecelowość,
bezsensowność dowodzenia pewnego rodzaju prawd, stwierdzenie ma charakter
1
Materiału faktograficznego szukano w trzynastu tekstach, jednak w pięciu z nich dane konstrukcje składniowe nie wystąpiły. Ostatecznie materiał pochodzi z tekstów następujących utworów: М. Шолохов, Тихий Дон; Б. Пастернак, Доктор Живаго; А. Рыбаков, Дети Арбата;
В. Набоков, Машенька; А. Солженицин, Раковый корпус; А. Солженицин, В круге первом;
М. Булгаков, Роковые яйца; М. Булгаков, Мастер и Маргарита oraz z ich tłumaczeń na język
polski (teksty w wersji elektronicznej).
128
neutralny; konstrukcja rosyjska zawiera dodatkowo element oceny – mamy tu do
czynienia z ujemnym wartościowaniem, negatywną oceną określonej czynności,
której wykonywanie jest powodem do wstydu.
− głupio (1 przykład): Просто стыдно было о моей биопсии спрашивать. − Aż głupio było pytać o tę moją biopsję.
Słownikowym ekwiwalentem predykatywu стыдно jest polski leksem wstyd,
nazywający afekt podobny z jednej strony do strachu, z drugiej – do smutku [Borek 1999: 39]. Polskie tłumaczenie oddaje jeszcze inny odcień dyskomfortu psychicznego. Przysłówek predykatywny głupio derywowany od przymiotnika używanego w języku potocznym wskazuje na fakt, że osoba zainteresowana wynikami biopsji czuła się w danej sytuacji niezręcznie, była skrępowana, tzn. wstydziła
się zapytać o rezultat badania. „Najczęściej człowiek się wstydzi – pisze Małgorzata Borek – kiedy zależy mu na szacunku otoczenia, a czuje, że stracił ten szacunek. Wstyd można też określić jako upokarzające uczucie wywołane świadomością nie tylko własnych, lecz i cudzych braków, błędów” [1999: 39].
Odnotowano jeden przypadek pominięcia w tekście docelowym konstrukcji
z predykatywem стыдно.
W zebranym materiale pięć zdań bazuje na predykatywie cовестно. Czterem z nich w przekładzie na język polski odpowiada leksem wstyd – ekwiwalent
słownikowy (np.: Совестно даже в бланки вписывать: „поэт” – Wstyd nawet wpisywać do papierów: „poeta”.), natomiast w jednym przypadku mamy do
czynienia z połączeniem peryfrastycznym mieć sumienie: Как гляделками-то
не совестно моргать! – Jak masz sumienie w oczy im spojrzeć?
Kolejny z predykatywów – грех – w materiale źródłowym wystąpił pięć razy w funkcji predykatywnej w połączeniu z bezokolicznikiem. W przypadku
tego leksemu mamy do czynienia z pełną zgodnością ekwiwalentów słownikowych i tekstowych, należy jedynie zwrócić uwagę na fakt, że polski leksem
grzech występuje w tekście przekładu zarówno jako predykatyw (np.: Грех у них
не брать! – Grzech takim nie wziąć.), jak i rzeczownik (В такой день грех вам
будет заставлять меня ехать на поля. – Grzech mielibyście, posyłając mnie
na łąki w takim dniu.)
Predykatyw грешно odnotowano dwa razy, w obydwu przypadkach z innym
niż słownikowy (wstyd, nie godzi się, nie wolno) [Mirowicz, Dulewicz, GrekPabis, Maryniak 1980: 645] odpowiednikiem w tekście przekładu:
– grzech: Это был момент, который упустить было бы грешно. – Taką
okazję grzech byłoby pominąć.
Zastosowanie w polskim przekładzie leksemu grzech wynika z formalnego
podobieństwa obydwu jednostek. Nie jest to jednak ekwiwalent słownikowy,
lecz wyraz pokrewny.
– można by: Вот если б, действительно, остаться пожить немного
в городе, так даже и в цирк пойти не грешно – No, gdyby zostać w mieście
trochę dłużej, można by oczywiście pójść do kina. A nawet do cyrku.
129
Uwagę zwraca tutaj fakt inwersji końcowych członów zdania oraz pewnych
opuszczeń w tekście docelowym, jednak, co istotne, człon predykatywny, który
odnosi się do całości konstrukcji, został w języku rosyjskim wyrażony zaprzeczonym predykatywem wartościującym (не грешно), a w polskim – predykatywem modalnym użytym w formie trybu przypuszczającego (można by). Taki
zabieg eliminuje z tekstu docelowego element oceny, a jednocześnie nadaje treści wypowiedzi charakter potencjalności zawarty w samym predykatywie modalnym i wzmocniony przez zastosowanie trybu warunkowego.
Tabela 1. Tekstowe ekwiwalenty rosyjskich zdań z predykatywem wartościującym
pod względem moralnym
Ekwiwalent
słownikowy
cтыдно
cовестно
(jest) wstyd
wstyd
грех
grzech
(jako rzeczownik)
grzech (pot.
w roli
orzeczenia)
неприлично nieprzyzwoicie
непорядочно
–2
грешно
–
Razem
23
Współrdzenny
ekwiwalent
tekstowy
14 formy
osobowe
czasownika
wstydzić się
zrobiło się
wstyd
4 –
1
Inne
ekwiwalenty
tekstowe
2
nie ma co,
głupio, warto
(= не стыдно)
3
1
–
jak masz sumienie
(= как... не
совестно)
–
–
nie wypada(ło)
–
nieprzyzwoicie
jest
można by
(не грешно)
grzech
10
Brak
Razem
odpowiednika
w tekście
przekładu
1
21
1
–
5
–
4
4
–
4
1
–
1
1
–
2
3
–
–
3
1
1
Zdania z predykatywem неприлично wystąpiły cztery razy, w tekście polskim w każdym przypadku ujawniał się ten sam odpowiednik, co ciekawe – inny
2
W słowniku znajdujemy jedynie ekwiwalent przymiotnika непорядочный – nieuczciwy,
niegodziwy.
130
niż słownikowy3. Por.: Просто неприлично так долго женщине разгуливать. – Po prostu nie wypada kobiecie tak długo spacerować. Można zatem
zaproponować tę formę jako uzupełnienie słownika o ekwiwalent leksemu неприлично w funkcji predykatywnej.
W zebranym materiale odnotowano jeden przykład użycia leksemu непорядочно w roli członu predykatywnego zdania. W polskim przekładzie jego znaczenie przekazuje orzecznik nieprzyzwoicie: […] непорядочно было смотреть
туда. – […] czuli że nieprzyzwoicie jest tam patrzeć.
Wszystkie polskie ekwiwalenty tekstowe analizowanych zdań rosyjskich
prezentuje tabela 1.
Zaprezentowana różnorodność ekwiwalentów tak nielicznej i jednorodnej
grupy struktur składniowych, jaką tworzą zdania z predykatywem wartościującym pod względem moralnym, pozwala przypuszczać, że również sposoby formalnej realizacji subiektu semantycznego w odpowiednikach przekładowych
będą różnić się od form jego wyrażenia w tekście wyjściowym.
Zwróćmy w tym miejscu uwagę na niewątpliwą specyfikę analizowanej
grupy zdań wynikającą z faktu, że konstytuujący je człon zawiera znaczenie
oceny. Galina Zołotowa pisze: „Даже если говорящий подвергает оценке не
чужое, а своё собственное действие, он судит о действии с точки зрения
общественного мнения, критериев, принятых в данном коллективе, среде.
Субъект оценки, таким образом, либо включает субъекта действия, либо
противостоит ему” [2007: 277]. A zatem w tym przypadku możemy mieć do
czynienia z polisubiektowością zdań, jeśli osoba, która wyraża ocenę danej
czynności czy stanu, nie jest jednocześnie ich wykonawcą lub nosicielem.
Zarówno w poddanych analizie zdaniach rosyjskich, jak też w ich polskich
ekwiwalentach, subiekt semantyczny jest najczęściej uwarunkowany kontekstualnie, np.:
Ну, мы взяли, совестно не взять.
No, wzięliśmy, wstyd było nie wziąć.
W przytoczonym przykładzie w obydwu językach na subiekt konstrukcji
z predykatywem wskazują poprzedzające je zdania składowe, gdzie został on
wskazany:
– zaimkiem osobowym мы w zdaniu rosyjskim,
– końcówką osobową czasownika wzięliśmy, wskazującą jednoznacznie na
pierwszą osobę liczby mnogiej – w tekście polskim.
W około jednej trzeciej zbadanych zdań rosyjskich i ich polskich ekwiwalentów tekstowych subiekt został wyrażony eksplicytnie formą rzeczownika
bądź zaimka osobowego w przypadku zależnym, np.:
3
Słownik rosyjsko-polski podaje leksem nieprzyzwoicie jako jedyny ekwiwalent.
131
Просто неприлично так долго женщине разгуливать.
Po prostu nie wypada kobiecie tak długo spacerować.
Mimo eksplicytnej realizacji subiektu semantycznego poprzez formę rzeczownika w celowniku w zdaniach obydwu języków, subiekt ten należy w pewnym sensie traktować jako uogólniony, gdyż zdanie można w zasadzie odnieść do
wszystkich kobiet, których spacery mogą przez ogół społeczeństwa zostać uznane
za nieprzyzwoite – raczej stereotypowo, niż na podstawie konkretnych przesłanek.
Natomiast jeśli dane zdanie umiejscowimy w określonym kontekście – leksem
kobieta nabierze cech jednostkowych i całe zdanie zawierało będzie ocenę postępowania konkretnej osoby. W przytoczonych przykładach obok subiektu semantycznego (женщинa / kobieta) można także wyróżnić subiekt oceny, jako wyraziciela dezaprobaty wobec długiego spaceru kobiety. Mimo iż odpowiednia konsytuacja mogłaby obydwa te subiekty utożsamić – w końcu wykonawca czynności
może samodzielnie dokonać oceny swojego postępowania – to i tak postawa dezaprobaty nie byłaby efektem subiektywnych poglądów spacerującej kobiety, lecz
wartościowaniem z punktu widzenia grupy, środowiska itp.
Jak już wspomnieliśmy, subiekt może być wyrażony eksplicytnie również
formą zaimka osobowego. Por.:
Как тебе не стыдно шептаться у чужих?
Jak ci nie wstyd szeptać u obcych?
Zdania obydwu języków mają analogiczną strukturę – człon predykatywny
ma postać predykatywu (w języku rosyjskim przysłówkowego, w polskim –
rzeczownikowego) w połączeniu z bezokolicznikiem; subiekt został wyrażony
zaimkiem osobowym w celowniku, przy czym w zdaniu polskim jest to forma
enklityczna, która nie jest właściwa dla języka rosyjskiego. Jak pisze G. Zołotowa, „Предложения, организуемые с участием предикативно-оценочных
слов, характеризуются свойством полисубъектности: оценочные слова создают в предложении потенциальную позицию субъекта оценки [...]” [2007:
280], na co przytoczona para zdań jest dobrym przykładem. Wyraźnie widać
opozycję subiektu oceny, którym jest w tym przypadku osoba wypowiadająca
dane zdanie wyrażające ujemne wartościowanie zachowania denotata subiektu
semantycznego, wskazanego z kolei przez celownik zaimka osobowego.
Kolejny przykład wnosi dodatkową informację na temat subiektu przy pomocy zwrotu adresatywnego – elementu niewchodzącego w skład struktury zdaniowej, porównajmy:
Совестно тебе, Пантелей Прокофьевич, и говорить-то об этом.
Jak ci nie wstyd, Panteleju Prokofijewiczu, mówić o tym!
Zaimki тебе i ci to wyrażenia indeksowe, deiktyczne, które podobnie jak
nazwy własne, służą identyfikacji uczestników aktu mowy, jednak w przypadku
132
ich użycia funkcja ta może się realizować wyłącznie w kontekście wypowiedzi
[Zaron 2009: 35]. W przytoczonym wyżej przykładzie mamy do czynienia
z pełną identyfikacją, którą zapewnia obecność form adresatywnych. Jak zauważa Tatiana Jakubska, „gdy kontakt między nadawcą a odbiorcą jest już ustanowiony, powtórny zwrot do adresata aktywizuje komunikację i dodaje wypowiedzi dodatkowe impulsy fatyczne […]. Nadawca niejako mobilizuje odbiorcę do
słuchania, zwraca mu uwagę na to, co jest wg niego ważne” [2010: 90]. Zajmujący interpozycję zwrot adresatywny ma postać wołacza w zdaniu polskim, natomiast w tekście oryginału – z powodu braku wołacza we współczesnym języku
rosyjskim – mianownika wokatywnego. Mimo podobnej struktury (predykatyw,
subiekt celownikowy, forma adresatywna w interpozycji, bezokolicznik), uwagę
zwraca fakt odmiennego celu zdania – zdanie rosyjskie jest oznajmujące, początek polskiego (zaimek pytajny) sygnalizowałby konstrukcję pytającą, natomiast
odpowiednie zabarwienie emocjonalne, na które wskazywać może kończący je
wykrzyknik, zalicza je do wykrzyknikowych.
Kolejny polski ekwiwalent zawiera subiekt w najbardziej typowej dla niego
formie:
Варе было стыдно танцевать с таким пожилым кавалером.
Waria wstydziła się krążyć po parkiecie w ramionach takiego starego partnera.
W miejscu rosyjskiego predykatywu w tekście docelowym znajduje się osobowa forma czasownika, która otwiera miejsce dla pierwszego argumentu – formy najbardziej typowej dla realizacji subiektu semantycznego, a niemożliwej
w konstrukcjach z predykatywem. Celownik subiektu w związku z predykatywem wyraża znaczenie niezależności cechy od woli subiektu. Według Marguerite Guiraud-Weber „дательный падеж выступает в семантической роли экспериенцера в большом количестве безличных предложений, обозначающих
либо физическое, либо психическое состояние живого существа, чаще всего человека” [Гиро-Вебер 2005: 333–345].
W zebranym materiale odnotowano przykłady, gdzie w roli ekwiwalentu
zdania z predykatywem występuje konstrukcja z osobową formą czasownika,
której końcówka wskazuje na subiekt semantyczny zdania. Por.:
Старик нахмурился. Тогда Дарья, чтобы сгладить грубоватый отказ,
полушутливо сказала:
– В такой день грех вам будет заставлять меня ехать на поля. Мне
нынче праздник!
Stary spochmurniał. Wtedy Daria, żeby złagodzić grubiaństwo odmowy, powiedziała na pół żartobliwie:
– Grzech mielibyście, posyłając mnie na łąki w takim dniu. Dziś jest moje
święto.
133
Człon predykatywny zdania rosyjskiego tworzą: rzeczownikowy predykatyw
грех oraz bezokolicznik заставлять. Tradycyjnie zdania tego typu traktowane są
jako jednoczłonowe, natomiast współczesna składnia funkcjonalna, oparta na
przekonaniu o nierozerwalnym związku struktury, znaczenia i formy słowa, przedstawiając każde zdanie w postaci struktury predykatowo-argumentowej, dowodzi
jego dwuczłonowości, dając tym samym możliwość wydzielenia subiektu semantycznego i sposobów jego wyrażania. Subiekt zdania rosyjskiego został wyrażony
eksplicytnie zaimkiem osobowym w celowniku (вам). W polskim przekładzie
mamy do czynienia z konstrukcją z podmiotem domyślnym; czasownikowa forma
mielibyście jest w pełni deiktyczna, gdyż jednoznacznie wskazuje na subiekt jako
rozmówcę (zastosowana forma liczby mnogiej, a nie pojedynczej w stosunku do
jednostkowego rozmówcy ma związek z formą grzecznościową zwracania się do
osoby starszej). A zatem wyznacznikiem subiektu w zdaniu polskim jest osobowa
końcówka czasownika, a denotat określony został w poprzedzającym kontekście
substantywizowanym rzeczownikiem stary. Warto zwrócić uwagę na rozbieżność
subiektu semantycznego i subiektu oceny, którym w przypadku zdań obydwu języków jest nazwana we wcześniejszym kontekście osoba (Дарья / Daria) wyrażająca opinię na temat zamiarów starego.
W zebranym materiale odnotowano kilka przykładów zdań, których subiekt
został pominięty również w otoczeniu tekstowym, np.:
Верно, у Ленина был орлиный полёт, он мог просто удивить: за одну
ночь повернул – "земля – крестьянам!" (а там посмотрим), в один день
придумал Брестский мир (ведь не то, что русскому, даже грузину больно
пол-России немцам отдать, а ему не больно!). Уж о НЭПе совсем не говори, это хитрей всего, таким манeврам и поучиться не стыдно.
To prawda, Lenin miał ten orli rozmach, było co podziwiać: ot, w ciągu jednej nocy wymyślił hasło – „Ziemia chłopom!” (a co dalej, to jeszcze się zobaczy), w ciągu jednego dnia wykoncypował pokój brzeski (przecież nie tylko Rosjanina, ale nawet Gruzina zaboli, kiedy pół Rosji oddaje się Niemcom; a Lenina
nie zabolało). Nie mówiąc już o NEP-ie; to był najsprytniejszy wybieg, takich
manewrów warto się uczyć.
Subiekt zdania z predykatywem стыдно oraz jego polskiego ekwiwalentu
został opuszczony – zarówno w samym zdaniu, jak i w jego otoczeniu tekstowym brak jednoznacznej informacji na temat konkretnej osoby czy osób, dla
których nauka takich manewrów byłaby pożyteczna. Jednak biorąc pod uwagę
fakt, iż subiekt semantyczny jest obligatoryjnym elementem każdego zdania,
znajomość szerszego kontekstu z pewnością pozwoliłaby na sprecyzowanie,
komu przydałyby się określone umiejętności podpatrzone u Lenina. Mając do
dyspozycji ten niewielki fragment narracji, można wstępnie i bardzo ogólnie
określić pominięty w zdaniu subiekt jako osoby współpracujące z Leninem, mające z nim styczność i możliwość obserwacji jego sprytnych posunięć.
134
Zależności ilościowe pomiędzy poszczególnymi sposobami formalnej realizacji subiektu semantycznego w analizowanej grupie zdań przedstawia poniższa
tabela.
Tabela 2. Sposoby wyrażania subiektu semantycznego w rosyjskich zdaniach z predykatywem
wartościującym pod względem moralnym i w ich polskich ekwiwalentach przekładowych
Sposób wyrażenia subiektu semantycznego
Zdania rosyjskie
Ilość
%
Wyrażenie subiektu mianownikiem
–
–
Wyrażenie subiektu przypadkiem zależnym
12
32,4%
Kontekstualne uwarunkowanie subiektu
20
54,1%
Opuszczenie subiektu
5
13,5%
Wyrażenie subiektu formą osobową czasownika –
–
Brak odpowiednika w tekście przekładu
nie dotyczy nie dotyczy
Razem
37
100%
Polskie ekwiwalenty
Ilość
%
2
5,4%
12
32,4%
15
40,6%
5
13,5%
2
5,4%
1
2,7%
37
100%
Podsumowując powyższe rozważania, możemy sformułować następujące
wnioski:
1. Rosyjskim zdaniom z predykatywem wartościującym pod względem
moralnym odpowiadają w tekście polskiego przekładu różne konstrukcje składniowe.
2. Zarówno w zdaniach rosyjskich, jak też w ich polskich odpowiednikach
tekstowych subiekt semantyczny jest w większości przypadków uwarunkowany kontekstualnie. Dużą grupę stanowią również zdania z subiektem wyrażonym eksplicytnie formą imienną w celowniku. Wśród zdań obydwu języków
odnotowano zaledwie kilka przykładów z subiektem pominiętym. Ponieważ
wśród polskich ekwiwalentów występują zdania z osobową formą czasownika,
subiekt w tekście docelowym może być wskazany przez końcówkę czasownika
bądź też wyrażony materialnie rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym
w mianowniku.
3. Dla danej grupy zdań charakterystyczna jest tzw. polisubiektowość,
gdyż ze względu na charakter predykatów obok subiektu semantycznego można wyróżnić tzw. subiekt oceny. Jeśli ich denotatami są różne osoby, zdania
z predykatywami wartościującymi wyrażają postawę dezaprobaty. Jeśli natomiast subiekt semantyczny sam dokonuje oceny swojego działania – mówimy
o stanie wewnętrznym ocenianym negatywnie przez pryzmat nie własnych,
lecz zewnętrznych, środowiskowych czy społecznych przekonań.
Bibliografia
Borek M., 1999, Predykaty wyrażające dyskomfort psychiczny w języku rosyjskim w konfrontacji
z językiem polskim, Katowice.
135
Гиро-Вебер М., 2005, К определению понятия „субъект” в синтаксисе русского языка [в:]
Проблемы функциональной грамматики. Полевые структуры, ред. А.В. Бондарко,
С.А. Шубик, Санкт-Петербург, c. 333–345.
Jakubska T., 2010, Imię jako forma adresatywna w „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego,
[w:] Komunikacja międzyludzka. Leksyka. Semantyka. Pragmatyka I, red. E. Komorowska,
K. Kondzioła-Pich, E. Panter, Szczecin, s. 83–91.
Mirowicz A., Dulewicz I., Grek-Pabis I., Maryniak I., 1980, Wielki słownik rosyjsko-polski, Warszawa.
Orzechowska A., 1979, Predykatywy i ich miejsce w systemie fleksji werbalnej, „Polonica” V,
s. 75–107.
Pawlica J., 1978, Podstawowe pojęcia etyki, Kraków.
Puzynina J., 2000, Uczucia a postawy we współczesnym języku polskim, „Język a Kultura”, t. 14.
Uczucia w języku i tekście, red. I. Nowakowska-Kempna, A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, s. 9–24.
Spaeman R., 2006, Granice, Warszawa.
Zaron Z., 2009, Problemy składni funkcjonalnej, Warszawa.
Золотова Г.А., 2007, Коммуникативные аспекты русского синтаксиса, Москва.
СЕМАНТИЧЕСКИЙ СУБЪЕКТ В РУССКИХ ПРЕДЛОЖЕНИЯХ С ПРЕДИКАТИВОМ,
ВЫРАЖАЮЩИМ НРАВСТВЕННУЮ ОЦЕНКУ, В СРАВНЕНИИ С ПОЛЬСКИМ ЯЗЫКОМ
Резюме
В статье рассматриваются способы выражения семантического субъекта в предложениях с предикативами: грех, грешно, совестно, стыдно, неприлично, непорядочно, составляющими в сочетании с инфинитивом главный член предложений. Исследуемым предложениям свойственна полисубъектность, так как рядом с семантическим субъектом существует
также субъект оценки, который может включать субъект действия либо противостоять ему.
В большинстве как русских предложений с предикативом, выражающим нравственную
оценку, так и их польских текстовых соответствий семантический субъект обусловлен контекстуально. Семантический субъект может выражаться эксплицитно дательным имени или,
очень редко, устраняться из предложения. В польских эквивалентах возможно также выражение субъекта именительным падежом или указание личным окончанием глагола.
136
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Александра САВЧЕНКО, Евгений СТЕПАНОВ
ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕДАЧИ ИНДИВИДУАЛЬНО-АВТОРСКИХ НЕОЛОГИЗМОВ В РУССКОМ ПЕРЕВОДЕ
РОМАНА А. САПКОВСКОГО «ПОСЛЕДНЕЕ ЖЕЛАНИЕ»
Анджей Сапковский – известный польский писатель и публицист. Его
произведения известны далеко за пределами Польши благодаря непривычному сочетанию фантастического обрамления и необычайной натуралистичности описанного гипотетического мира. Романы цикла «Ведьмак»
переводились на немецкий, чешский, испанский, французский, английский
и другие языки. В России этот цикл неоднократно переиздавался.
Для исследования мы выбрали первый роман цикла – «Последнее желание» в переводе Е.П.Вайсброта. Предметом анализа стали особенности
перевода индивидуально-авторских неологизмов писателя.
Н.З.Котелова определяет неологизм как «слово, значение слова или словосочетание, недавно появившиеся в языке или использованные один раз
(«окказиональные» слова) в каком-либо тексте или акте речи» [Котелова
2002: 331]. Любой неологизм историчен. Каждое новое для языка слово
рано или поздно осваивается всеми носителями языка (в этом случае оно
становится общеупотребительным), определённой социальной или профессиональной группой (в этом случае оно может стать жаргонизмом, сленгизмом, арготизмом, профессионализмом, термином) либо остаётся окказиональным авторским словом, утрачивая свойство новизны. Таким образом, группа слов, рассматриваемых как неологизмы, изменчива во времени.
Эти слова привязаны к той или иной эпохе и являются таковыми в определённых временных рамках. С точки зрения авторства, неологизмы делят на
неавторские (метеоризмы) и авторские (окказионализмы) [Намитокова
1986: 12]. Авторские неологизмы – это «речевые новообразования, впервые
встреченные на страницах письменного текста – художественного или научного – и не отмеченные в словарях национального языка, современного
данному автору, живущие только в тексте и поэтому обладающие признаком необычности, новизны, но могущие превратиться в факты языка при
137
благоприятных условиях» [Намитокова 1986: 22]. Способы образования
неологизмов самые разнообразные: неологизмы-новообразования создаются морфологическими, синтаксико-морфологическими, семантическими,
семантико-морфологическими способами и средствами; неологизмывхождения – это фонетически и/или графически осваиваемые заимствования из других языков; относительные неологизмы – внутренние заимствования, слова-мигранты из одних сфер языка в другие, из прошлых хронологических срезов языка в современный язык. Большинство неологизмов образуется по продуктивным на данном этапе развития языка словообразовательным моделям. Имеются и специфические приёмы образования новых
слов: междусловное наложение, контаминация, слияние, образование слов
по конкретному образцу, построение слов с вымышленными корнями, изменение начального согласного, высвобождение аффиксов и других частей
слова, использование их в качестве базовых основ, каламбурные и паронимические «игры» со словом и повтор-отзвучие [Земская 1992]. В процессе
перевода используется несколько типов лексических трансформаций: переводческое транскрибирование и транслитерация, калькирование и лексикосемантические замены, в том числе конкретизация, генерализация, модуляция [Паршин 2001: 188]. Настоящее исследование ставит перед собой цель
описать особенности лексических трансформаций при переводе с польского языка на русский индивидуально-авторских неологизмов-мифонимов
в романе А. Сапковского «Последнее желание» и выявить переводческие
авторизации и неточности.
Подавляющее большинство неологизмов текста романа «Последнее
желание» связано с номинацией виртуальных реалий фантастического художественного мира, созданного автором. Они могут быть разделены на
тематические группы: наименования чудовищ и мифических созданий;
наименования растений; наименования народов и рас; наименования лиц по
занятию, профессии; оттопонимные новообразования; названия неживых
предметов и некоторых других понятий. Большинство этих слов – мифонимы, среди которых имеются группы мифозоонимов, мифофитонимов, мифоэтнонимов, мифотопонимов.
При переводе окказиональных наименований чудовищ и мифических
существ (мифозоонимов) использовалась, как правило, транслитерация.
Напр.: альп (alp), боровик (borowik), брукса (bruxa), д’ао (d’ao), д’йини
(d’jini), драконид (drakonid), гигаскорпион (gigaskorpion), гравейр (graveir),
котолак (kotołak), мамун (mamun), мгляк (mglak), муля (mula), рокита (rokita), сеидхе (seidche), сильван (silvan), сколопендроморф (skolopendromorf),
утопец (utopiec), вьюн (wijun), жагница (żagnica). Поскольку в польском
языке фонетическая и графическая системы весьма близки, транслитерация
и транскрипция чаще всего совпадают. Слово żagnica было переведено двумя способами: в одном случае транслитерированным / транскрибирован138
ным словом – жагница, в другом – с использованием приёма конкретизации без лексической замены: жагница-коромысло – с помощью введения
аппозитивных отношений между определяемым транслитератом, внутренняя форма которого скрыта от носителя русского языка, и приложением,
метафорически определяющим форму существа.
В некоторых случаях имеет место калькирование. Напр.: latawka –
летюга, niziołek – низушок, pochmurniki – потучники, widłogon – вилохвост, wojsiłek – двусил, żyrytwa – жряк и żywiołak – живоглот. В первых
двух словах автор перевода взял за основу общие с польским языком корни с понятной для носителя русского языка внутренней формой и добавил
русские суффиксы. Выбор суффикса -юг-, а не -яг- в зоомифониме летюга
связан с желанием избежать омонимии с уже имеющимся в русском языке
зоониме летяга. Последняя пара – сложные слова. Первые корни – общие
для польского и русского языков, однако в польском мифозооним żywiołak
имеет пароним żywioł со значением «стихия». Переводчик не учитывает
наличие данного паронима, поскольку строит перевод не по модели «корень + суффикс -аk» (ср. в русском: леш-ак (леший), рус-ак, маст-ак (мастер), а также рыб-ак, мор-як и под.), а по модели сложного слова, состоящего из двух корней с интерфиксом -о-. Второй корень в оригинале łak- от
глагола łaknąć (впитывать) Е. Вайсброт переводит тематически близким
глот- (от глагола глотать). Этимологически польские łaknąć, łyk (глоток)
и połknąć (глотать) являются родственными словами. Здесь при переводе
применён приём конкретизации: проглатывание в реальной природе является основным, но не единственным способом проникновения питательных веществ в организм. В виртуальном мире может быть по-другому,
однако переводчик стремится приблизить фантастику к реальности.
Pochmurniki в польском от слова chmura (туча). Слово потучники образовано по аналогии с польским. Приём словообразовательной аналогии использован и при переводе слова żyrytwa. В польском языке оно образовано
от просторечного глагола żreć, эквивалентного русскому жрать, от которого, в свою очередь, был образован мифоним жряк. Слово widłogon образовано путём сложения слов widły (вилы) и ogon (хвост), при котором
наблюдается наложение (интерфикс -о- и первый гласный второго корня).
Русский вариант аналогичен польскому неологизму – вилохвост. А вот
предлагая в качестве эквивалента сложного окказионализма wojsiłek слово
двусил, переводчик оставляет корень, обозначающий основной признак
мифологического существа, – -сил-, а при переводе первого корня использует приём модуляции: корень woj (ср. с историзмом woj – «рыцарь, воин
в Средневековой Польше») [USJP 2002] получает логическое развитие
в корне дв- (*существо с удвоенной силой; ср. с частотным полиузуальным в современном русском языке фразеологизмом два в одном).
139
В случае перевода слова dziworyba, называющего морское чудовище,
словом чудовище Е. Вайсброт использует приём генерализации, поскольку
гипоним заменён гиперонимом, видовое наименование родовым. В переводе мы фиксируем семантический сбой. Хотя начальные форманты польского и русского соответствий: dziwo и чудо – эквивалентны, в целом, утеряны
представления автора о среде обитания и формальном сходстве псевдосущества с реальным земным существом, а предлагаемая читателю автором
коннотация удивления заменена негативной коннотацией испуга, страха.
Некоторые окказиональные мифозоонимы А. Сапковского являются
семантическими трансформами инсектонимов – наименований насекомых.
Так, żagnica в польском языке – видовое наименование насекомого: «(зоол.)
Aeschna grandis, большая стрекоза с золотистыми крыльями с бурым оттенком, которая быстро летает и живёт в стоячих водах» [USJP, 2002]. У автора
же романа «Последнее желание» это: «Чудовище, опасное для людей. Обитает в реках» [Бестиарий 2010]. В русском языке жагница зафиксировано
только как мифозооним. Widłogonek в польском языке реальный инсектоним: «(зоол.) Маленькое, бескрылое насекомое, обитающее, главным образом, в тропических странах, характеризуется отсутствием глаз и брюшком,
оканчивающимся раздвоенным отростком, живёт под камнями и во влажной земле» [USJP, 2002]. А. Сапковский использует приём внутриязыковой
миграции слова, и в его произведении widłogon становится летающим чудовищем-драконидом, ворующим у людей скот [Бестиарий, 2010]. В переводе этого мифозоонима словом вилохвост также использована внутриязыковая миграция слова, в результате чего в русском языке тоже появилась
пара омонимов, один из которых – реальный инсектоним вилохвост буковый, обозначающий бабочку Stauropus fagi семейства Хохлатки
(Notodontidae), распространённую в Средней Европе и Японии [Вилохвост
буковый 2011], а второй – мифозооним (псевдозооним) с указанным выше
значением. Инсектоним женского рода wojsiłka (А. Сапковский трансформирует его грамматически в мифозооним мужского рода wojsiłek) означает:
«(зоол.) насекомое, имеющее обычно две пары крыльев, болотного цвета,
имеется много разновидностей; обитает во влажной среде, хищные виды
являются полезными» [USJP 2002]. Значение окказионального мифозоонима wojsiłek: «Безвредное [магическое] существо» [Бестиарий 2010]. Перевод этого окказионализма как двусил привёл к появлению пары омонимов,
один из которых – реальный фитоним, обозначающий лекарственное растение Polemonium coerulem. Это растение имеет несколько параллельно
функционирующих в русском языке наименований: двусил, синюха, синюшник, валериана греческая, зверобой синий. Кстати, латинское наименование
растения произошло от греческого слова πóλεμος (война) и латинского
coeruleus / caeruleus (синий, голубой, лазурный от caelum – небо). Легенда
гласит, что между двумя греческими правителями: Полемоном Понтийским
140
и Филетайром Калпадонийским возникла ссора из-за того, кто из них первый открыл целебные свойства этого растения [Синюха или двусил 2011].
Видимо, отказываясь при переводе от первого корня woj, общего для польского и русского языков, но заставляющего читателя неправильно думать
о безобидных существах как о воинственных созданиях, Е.П. Вайсброт
учитывал и греческую этимологию. Таким образом, эквивалент двусил появился вместо потенциального варианта *воесил вследствие желания переводчика исправить допущенную автором антонимичность онима, привести
этот оним в соответствие с характерными чертами его носителя, избегая
при этом антонимического перевода.
В тексте романа имеются мифозоонимы, получившие у Е. Вайсброта
разные варианты перевода. Так, слово straszydła (в тексте – во мн. ч.) [Sapkowski 2003], имеющее в польском языке оценочное значение: «(книжн.)
Кто-то или что-то, имеющее отталкивающий вид; также называется czupiradło, poczwara, monstrum, maszkara» [USJP 2002], переведено как кошмарики и страховидла [Сапковский 2004]. Первый вариант персуазивен, он основан на предполагаемой эмоциональной реакции кошмара от увиденного
монстра. Второй вариант является отадъективным существительным, производным от страховидный: «Страшный на вид, безобразный» [ССРЛЯ].
Слово stryga (вампир) переведено как упырь и стрыга. Полным эквивалентом польского stryga является, по нашему мнению, слово упырь, а вот вариант стрыга – лингвистический фантом, так как вне перевода текста романа
в русском языке это слово больше нигде не функционирует.
При переводе названий мифических растений (мифофитонимов) транслитерация была использована в меньшей степени. Мы можем наблюдать её
при трансформации слова piłorytka – пилорытка и частично skorocel – скороцет, wgłębka – вглубка, stawikrewy – ставикров. В слове скороцет конечный согласный заменён (видимо, по ошибке и под влиянием русских аналогов с конечным -т: первоцвет, пустоцвет, актиномицет, стрептомицет,
спермацет и под.), из-за чего нарушается тождество морфемных структур
польского skorocel и русского скороцет, теряется часть внутренней формы
неологизма – корень cel / цель со своим семантическим наполнением;
в слове вглубка дан восточнославянский фонетический рефлекс У праславянского носового гласного Ѫ, а польский носовой гласный Ę не транслитерируется; слово ставикров – межъязыковой грамматический трансформ
(вместо польского множественного используется русское единственное
число).
Примеров калькирования в группе мифофитонимов немало. Так, слово
dętogłów происходит от dęty («наполненный воздухом, пустой внутри»
[USJP, 2002]) и głowa (голова). Переводчик использует эквивалентные им
прилагательное пустой и существительное глава / голова, образуя слово
пустоглав. Dwugrot происходит от слов dwa и grot (наконечник). Второй
141
компонент в переводе заменён на -стрел: двустрел. Создавая текст для русскоязычного читателя, переводчик применил приём генерализации, заменив
гипоним гиперонимом, сохранил при этом авторскую метафору и сделал
название мифического растения более благозвучным для русского языка.
Kryptokorni и криптофигии: польскому гибриду в русском языке противопоставлен эллинизм, созданный из продуктивного в биологической терминологии начального форманта крипто- (kryptos – греч. тайный, скрытый;
ср.: криптогамы, криптофиты, криптомерия) и конечного форманта –
фигии. Конечный формант наукообразен, поскольку является паронимом
слова фаг (от греч. phagos – пожирающий, поедающий), выступающего
в роли конечной составной части целой группы сложных биологических
терминов (напр.: бактериофаг, энтомофаг, криптофаг и под.). А. Сапковский даёт название мифическому растению кryptokorni, исходя из представлений о скрытости его корней от человеческих глаз. Форма корней, листьев
и плодов не описывается. Переводчик прибегает к авторизации значения
данного мифофитонима с помощью модуляции. Думается, в процессе перевода у него возник ассоциативный ряд скрывать – фиговый лист (тем более, слово figa в польском языке как раз и обозначает инжир, смаковницу,
лист которой было принято изображать в эпоху классицизма для сокрытия
гениталий у обнажённых скульптур и портретов). Таким образом, переводчик домысливает форму листьев этого растения и их функцию скрывать
что-либо. Muchokrzew переводится в русском тексте как муходрев. Krzew
эквивалентно русскому слову куст, но формант куст обычно не может выступать в роли одного из корней сложных русских фитонимов, поэтому
переводчик использует продуктивный формант древ (от слова дерево), относящийся к смежной со словом куст тематической группе (ср. с родовым
фитонимом древовидные кустарники).
Переводя мифофитоним ranog неологизмом зарник, Е. Вайсброт попытался избежать омонимии с существующим в русском языке словом утренник. Мы считаем, что в предложенном переводе имеется явная переводческая ошибка. Дело в том, что индивидуально-авторский неологизм ranog
создан путём наложения двух корней: ran- и nog-. Этимологически это слово связано со словосочетанием ранить ногу, а в наименовании содержится
предостережение от болевого воздействия этого псевдорастения на ноги.
Однако переводчик взял за основу лексической трансформации корень ranтемпоральной семантики (ср.: польск. ranok; рус. ранний, рано), не обратив
внимания на финаль –og. Такого суффикса нет ни в польском, ни в русском
языке, поэтому его эквивалентность продуктивному в славянских языках
суффиксу –ник ошибочна.
Неудачная, с нашей точки зрения, переводческая авторизация проявилась и при трансформации мифофитонима siężygron как пивоград. Это
псевдорастение представлено автором как «растение, способное нейтрали142
зовать любой известный токсин или яд» [Бестиарий, 2010]. Исходя из такого толкования, люди используют это растение для самовосстановления после отравления ядами, то есть для возвращения к жизни. Оно создано автором по модели: się (сам, себя) + życie (жизнь) + winogrona (виноград). Оправданными были бы такие варианты перевода этого окказионализма:
*саможизник, *жизнеплод, *яблоко жизни, антонимичный вариант
*бессмертник и под. Переводчик же предлагает ироничный вариант. Ирония заключена в том, что в качестве «эликсира жизни» предлагается пиво –
далеко не лечебный напиток; заключительный формант -град калькируется
с польского -gron, однако омонимичен продуктивному в восточно- и южнославянских топонимах корневому форманту -град. У большинства людей,
впервые услышавших это слово, возникает образ «города пива»: города,
в котором развито пивоварение и/или в котором потребляют невероятно
большое количество пива; паба либо сети пабов, магазинов по продаже
пива (ср. в одном ряду современные эргонимы «Мир пива», «Город пива»,
«Академия пива», «Пивной мир», «Пивоград» и под.).
Одним из примеров попытки разрушить грань между фантастикой
и реальностью является перевод мифофитонима mysichwost составным русским псевдофитонимом мышехвостый ятрышник. Ключевое слово в этом
псевдофитониме переводчик взял из списка существующих в природе многолетних травянистых лекарственных растений. Ятрышник представлен
несколькими разновидностями: мужской, пурпурный, шаровидный, мелкоточечный, пятнистый (он же дикая орхидея, пальчатая орхидея, кукушкины слёзки) и др. Интересно, что это растение используют для приготовления укрепляющих и тонизирующих лекарств при нервном истощении
и после изнурительных болезней [Ятрышник 2011]. Мышехвостые – также
реальный фитоним, называющий вид листостебельных мхов, живущих на
коре деревьев и на скалах в лесах Европы, Кавказа, Сибири, Дальнего Востока. Вариативное название – изотеций (изотециум мышехвостый; лат.
Isothecium myurum) [Мышехвостый 2011]. Кроме того, в русской зоологической терминосистеме имеется зооним мышехвосты (ланцетоносы; лат.
Rhinopoma) – родовое наименование млекопитающих семейства Rhinopomatidae, отряда рукокрылых: мелких летучих мышей длиной 5 – 9 см и весом 6 – 14 г. [Мышехвосты 2011] Налицо элемент переводческой авторизации, использующей внутриязыковую миграцию слов.
Однозначно говорить об использовании транслитерации и транскрипции при переводе мифоэтнонимов можно на примере слов dauki – дауки,
wożgory – вожгоры, krasnoludy – краснолюды. О дауках и вожгорах в романе упоминается один раз, автор не даёт развёрнутого объяснения того, как
выглядят эти создания, а лишь указывает, что это древние, ныне исчезнувшие
расы. О краснолюдах информации больше. В польском языке есть мифоним
krasnoludek, не являющийся окказиональным неологизмом: «1. В сказках:
143
маленькое, бородатое создание, одетое, как правило, в красную одежду
и остроконечную шапку, которое помогает людям и животным; иначе:
krasnal, skrzat. 2. Фигура, изображающая этих сказочных созданий» [USJP
2002]. А. Сапковский же образует слово krasnolud с помощью высвобождения суффикса и использует как наименование разумной расы, способной
сосуществовать с людьми. Согласно описаниям в тексте: «Рядом, скрестив
руки на груди – плотный бородатый краснолюд в лисьей шубе, кольчуге
и шлеме с бармицей из железных колец» [Сапковский 2004]. Ни внешний
вид, ни другие качества краснолюдов не соответствуют признакам, присущим krasnoludkam. Мифоним krasnoludek, как представляется из толкования, близок по значению русскому слову гном. Именно поэтому Е. Вайсброт и воспользовался при переводе транскрипцией.
Мифоним dziwożona сам по себе неологизмом в польском языке не является. Такое слово имеется в славянской мифологии, где оно называет «злобную неприветливую богиню, которая заводит людей в болота и трясины»
[USJP 2002]. А. Сапковский создаёт омоним этого слова, ставший индивидуально-авторским неологизмом – мифоэтнонимом: так писатель именует магическую нелюдь исключительно женского пола, живущую в лесах и любящую деревья, то есть женскую лесную расу, сотворённую из украденных
в младенчестве детей и размножающихся от захваченных в плен мужчинлюдей [Бестиарий 2010]. Полагаясь на собственный ассоциативный ряд, переводчик изменяет мотивацию наименования, называя эту расу духобабами:
их пот имел запах растёртых листьев вербены, то есть запах духов; сильных
женщин, обходящихся без мужской физической помощи, у русских принято
называть бабами. Иногда метафорически Е.Вайсброт dziwożon (духобаб) называет дриадами, сравнивая их с древнегреческими лесными нимфами.
Одним из ключевых понятий всего цикла романов является wiedźmin.
Слово wiedźmin образовано от слова wiedźma (ведьма). Исходя из контекста
произведения, wiedźmin – это «человек, обретший возможность сражаться
с чудовищами и нежитью благодаря специальным тренировкам и некоторым
генетическим изменениям, влияющим на скорость реакции, остроту зрения,
выносливость, способность к регенерации и т.п. Он способен видеть в темноте, имеет „иммунитет” против гипноза. Обычно владеет основами магии»
[Бестиарий 2010]. В русском варианте это слово переводится как ведьмак.
Однако существующее в русском языке слово ведьмак имеет несколько иные
значения: «Ведьмак, а, м. Обл. 1. Колдун. 2. Оборотень» [ССРЛЯ]. При этом
в польском тексте слово wiedźmak используется в качестве устаревшего названия человека по его деятельности, в русском переводе устаревший вариант, напротив, переводится ведьмин. Выбор переводчика был продиктован,
судя по всему, тем, какой вариант будет привычнее и понятнее для реципиента.
Ограниченный объём статьи не даёт возможности подробно описать
результаты анализа всех особенностей перевода Е.П. Вайсбротом индиви144
дуально-авторских неологизмов-мифонимов, впервые употреблённых
А. Сапковским в романе «Последнее желание», однако описанный материал
и его анализ позволил нам сделать следующие выводы:
1. Индивидуально-авторские неологизмы в текстах художественной
фантастики представляют для переводчика наибольшую трудность, поскольку требуют от него, во-первых, умения разгадывать ассоциативные
ряды автора при создании окказионализмов и сохранять задуманную автором виртуальную образность, во-вторых – навыков или хотя бы способностей к соавторству в окказиональном словотворчестве.
2. Основную группу индивидуально-авторских неологизмов в романе
А. Сапковского «Последнее желание» художественно-фантастического цикла
«Ведьмак» составляют окказиональные мифонимы, среди которых широко
представлены мифозоонимы, мифофитонимы, мифоэтнонимы. Большинство
этих окказионализмов являются наименованиями псевдоживотных, псевдорастений, псевдоэтносов, образованными по конкретным образцам морфологическими и семантико-морфологическими способами с использованием
приёмов построения слов с помощью имеющихся в языке и вымышленных
корней, междусловного наложения, высвобождения суффиксов. Значительная часть слов представлена семантическими неологизмами, словамимигрантами и корнями-мигрантами (в сложных словах), заимствованными из
групп инсектонимов и фитонимов.
3. При переводе индивидуально-авторских неологизмов-мифонимов
с польского языка на русский в исследуемом тексте в большинстве случаев
использовался приём транслитерации, чаще всего коррелирующий с приёмом транскрипции (40 из 74 зафиксированных единиц – 54%), реже переводчик использует полное либо частичное калькирование (22 единицы –
29,7%) и приёмы лексико-семантической замены: конкретизацию, генерализацию и модуляцию (всего 12 единиц – 16,3%). В ряде случаев при лексических трансформациях переводчик допускает авторизованную трактовку понятий, называемых предложенными лексическими соответствиями.
Неточности перевода, в том числе авторизация некоторых понятий, заключаются, как правило, в стремлении переводчика реализовать собственные
ассоциативные ряды при наличии расхождений с автором, выбрать корень
(синонимичный, омонимичный, паронимичный или антонимичный оригиналу) либо служебную морфему, с помощью которых можно более выпукло
показать внутреннюю форму слова и функцию либо форму называемого
данным словом объекта. В двух случаях (skorocel – скороцет; ranog – зарник) неточности перевода вызваны невнимательным прочтением оригинала; в одном случае (siężygron – пивоград) – желанием иронизировать над
виртуальным миром, придуманным А. Сапковским; в ряде же случаев –
стремлением избежать антонимического перевода (wojsiłek – двусил), приблизить виртуальный мир фантастики к реальному миру русскоязычного
145
читателя (mysichwost – мышехвостый ятрышник; kryptokorni – криптофигии; żywiołak – живоглот; dziwożony – духобабы и под.).
4. Перевод индивидуально-авторских неологизмов романа «Последнее
желание» привёл к появлению в русском языке целого ряда лингвистических
фантомов – слов, существующих только в тексте данного перевода (низушок,
магик, инность, жагница, стрыга, криптофигия, скороцет и др.).
Библиография
Бестиарий пана Сапковского, Словарь фантастических терминов [в:] Журнал «Лавка
фантастики», [Электронный ресурс], Режим доступа: http://www.krugosvet.ru/articles/
82/1008286/1008286a1.htm, Время доступа: 10.03.2010 г.
Вилохвост буковый [Электронный ресурс], Режим доступа: http://elite-pets.narod.ru/
but_not1.htm, Время посещения 20.02.2011 г.
Земская Е.А., 1992, Словообразование как деятельность, Москва.
Котелова Н.З. Неологизмы [в:] Лингвистический энциклопедический словарь, 2002, гл. ред.
В.Н. Ярцева, 2-е изд., доп., Москва.
Мышехвосты [Электронный ресурс], Режим доступа: http://ru.wikipedia.org/wiki/Ланцетоносы, Время доступа: 20.02.2011 г.
Мышехвостый [Электронный ресурс], Режим доступа: http://www.ecosystema.ru/08nature/
moss/137.htm, Время доступа: 20.02.2011 г.
Намитокова Р.Ю., 1986, Авторские неологизмы: словобразовательный аспект, Ростов.
Паршин А., 2001, Теория и практика перевода, Москва.
Сапковский А., 2004, Последнее желание [в:] Геральт: Фантаст. роман. Пер. с польск.
Е.П. Вайсброта, Москва.
Синюха или двусил [Электронный ресурс], Режим доступа: http://nashausadba.com.ua/
component/content/article/49-lekarstvennye-travy/358-polemon, Время доступа: 19.02.2011 г.
ССРЛЯ – Словарь современного русского литературного языка: В 17 т. / Гл. ред. К.С. Горбачевич; В.И. Чернышёв, Москва 1950–1965.
Ятрышник [Электронный ресурс], Режим доступа: http://www.sbev.narod.ru/single/
jatryshn.htm, Время доступа: 21.02.2001 г.
Sapkowski A., 2003, Ostatnie życzenie, Warszawa.
USJP – Universalny słownik języka polskiego 2002, PWN, Warszawa.
OSOBLIWOŚCI PRZEKAZU INDYWIDUALNO-AUTORSKICH NEOLOGIZMÓW
W ROSYJSKIM PRZEKŁADZIE POWIEŚCI A. SAPKOWSKIEGO OSTATNIE ŻYCZENIE
Streszczenie
W artykule przedstawione zostały osobliwości transformacji przekładowych 74 polskich
indywidualno-autorskich neologizmów w rosyjskim przekładzie powieści A. Sapkowskiego
Ostatnie życzenie. Najbardziej produktywna okazała się transliteracja połączona z transkrypcją
(54%), mniej produktywne kalkowanie (29,7%), a najmniej – konkretyzacja, generalizacja
i modulacja (16,3%).
146
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Anna STASIENKO
ZJAWISKO PARCELACJI W POLSKIEJ LITERATURZE
JĘZYKOZNAWCZEJ
Parcelacja (парцелляция) polega na szczególnym sposobie podziału zdania
na dwie lub kilka samodzielnych fraz, które oddzielone są kropką [Розенталь,
Теленкова 2001: 310; Ярцева 1990: 369], np.: Он (…) тоже пошел. В магазин. Сигарет купить. Jest to zjawisko dość dokładnie opisane w rosyjskiej
literaturze językoznawczej [Бабайцева 1997: 56–65; Бабайцева 2000: 553–582;
Ванников 1990; Сковородников 1978: 118–129; Сковородников 1978: 58–67;
Сковородников 1980: 86–91].
W polskich słownikach encyklopedycznych brak terminu parcelacja [Gołąb,
Heinz, Polański, 1968; Urbańczyk, 1978; Polański, 1993]. W Encyklopedii wiedzy o języku polskim autorka hasła „Interpunkcja syntaktyczna” K. Pisarkowa
stwierdza, że istnieje możliwość nieprzestrzegania normy interpunkcyjnej
w utworach literackich, a pod hasłem „Interpunkcja ułomna” podaje przypadki
odstępstw od normy – całkowitą lub częściową rezygnację ze znaków interpunkcyjnych [Urbańczyk, 1978: 131–133].
Termin parcelacja jest spotykany jedynie w pracach, w których autorzy opisują rosyjskie zjawisko określane tym terminem lub odwołują się do rosyjskiej
literatury przedmiotu. Przykładem może być monografia E. Komorowskiej, która zwraca uwagę na to zjawisko przy opisie zagadnienia wyrażeń parentetycznych w językoznawstwie rusycystycznym [2001: 31–33]. Autorka stwierdza, że
trudno określić w sposób jednoznaczny, odpowiednikiem jakiego zjawiska
w języku polskim jest dany termin oraz, że można by „pokusić się
o stwierdzenie, iż parcelacja znajduje się na granicy parentezy i „wyodrębnień
części wypowiedzenia” w języku polskim” [2001: 33].
Również I. Angełowa w monografii Charakterystyka interpunkcji polskiej
w świetle normy i praktyki używa, za językoznawcami rosyjskimi, terminu parcelacja (segmentacja) [1985: 59]. Zjawisko to widzi we fragmentach utworów
Białoszewskiego, które są przykładami tekstów z nadmierną interpunkcją, charakteryzującymi się za częstym stosowaniem kropek. Według Angełowej taka
147
interpunkcja jest odchyleniem od normy będącym osobliwym stylem autora.
W niektórych fragmentach utworów Białoszewskiego istnieją elementy ograniczone kropką, ale „nie tworzące zdania w popularnym tego słowa znaczeniu”,
np. Poszła. W ulicę. Wrzuciła. Do śmietniczki. Jakieś papierzydła do koszyczka..
Autorka uważa, że można by te elementy „interpretować jako człony dopowiadane, gdyby poprzedzające elementy były z kolei zdaniami, ale tak wcale nie
jest. Wygląda na to, że całe akapity Białoszewskiego składają się z członów dopowiadanych po sobie, dokładanych do siebie po kolei i jeśliby między nimi
brakowało kropek, to dopiero w tej postaci stanowiłyby klasyczne przepisowe
zdania, wyposażone w predykat i argumenty” [1985: 58]. W dalszej części powołuje się na M.R. Mayenową, która interpunkcję stosowaną przez Białoszewskiego określa jako „odzwierciedlenie na piśmie odpowiedniego konturu intonacyjnego”, co jest dla niej „wykładnikiem zmiany poziomu języka, a fragment
poddany temu zabiegowi jest elementem wypowiedzi metatekstowej” [1985:
59].
Zjawisko parcelacji polega na podziale zdania na dwie lub kilka samodzielnych fraz przy pomocy kropki. W większości opracowań dotyczących polskiej
interpunkcji wśród zasad używania kropki opisane są jedynie ogólne normy jej
zastosowania [Jodłowski, Taszycki 1994: 122–124; Podracki 1998; Polański
2006: 476–481; Polański 2008: 120–124; Podracki, Gałązka 2010: 11–14; Karpowicz 2009: 144–149].
Kropka (punkt) jest początkiem właściwej interpunkcji, której unifikację
i uporządkowanie obserwuje się po wynalezieniu druku (Łuczyński 1999: 10;
Kowalska 2002: 208]. Obok przecinka i średnika należy do oddzielających znaków interpunkcyjnych i jest najsilniejszym znakiem tego typu – głównym znakiem końca wypowiedzenia. Kropka zamyka wypowiedzenie, tzn. zdanie lub
równoważnik zdania, będące podstawową całością składniowo-znaczeniową.
Przecinek i średnik służą do oddzielania mniejszych całości wewnątrz wypowiedzenia, natomiast kropka pełni rolę graniczną w podziałach składniowych na
poziomie tekstu [Łuczyński 1999: 24, 92; Polański 2006: 474, 476].
W opracowaniach dotyczących przestankowania polska interpunkcja określana jest jako logiczno-składniowa – oznacza to, że sens zdań może zależeć od
użycia lub pominięcia danego znaku interpunkcyjnego [Karpowicz 2009: 142].
Badacze zauważają, że znaki interpunkcyjne służą również do wyrażania niewerbalnych aspektów procesu komunikacji: intonacji, zawieszenia głosu, przerw
w mówieniu [Polański 2006: 474; Karpowicz 2009: 142] oraz, że „interpunkcja
umożliwia wyodrębnianie niektórych wyrazów ze względu na ich ważność lub
z uwagi na to, że chcemy wyrazić swój dystans do pewnych słów i wypowiedzi”
[Polański 2006: 474].
Już w 1932 roku w artykule O nowej modzie literackiej w interpunkcji S. Jodłowski zwrócił uwagę na artystyczno-literackie wartości kropki, które przejawiają
się w stosowaniu przez nowych poetów i powieściopisarzy odmiennej interpunk148
cji, tj. oddzielaniu kropką, zamiast przecinkiem, zdań pobocznych od nadrzędnych
[1932: 11–18]. Zjawisko to nie spotkało się z powszechnym uznaniem i było traktowane jako licentia poetica, dziwaczne maniactwo lub jako skutek niedbalstwa.
Jodłowski zauważa, że „powszechnie przyjęte i uświęcone zasady są zbyt ogólne
i nie są w stanie oddać tego bogactwa subtelnych odcieni treści, jakie w danych
przeżyciach czy zjawiskach wyczuwa wrażliwa dusza poety” [1932: 12]. Jednym
z częściej występujących przykładów użycia kropki na miejscu przecinka są zdania typu: Na skraju tej kompanji skoszonej leży prześliczny chłopak w cesarskim
kasku, zamyślony – piękny, romantyczny. Jakgdyby zstąpił z obrazu Feuerbacha.
Przez postawienie kropki przed jakgdyby rozluźniony został związek pomiędzy
zdaniami i drugie zdanie ma charakter luźnego uzupełnienia, które nastąpiło po
krótkiej przerwie. Kropka przed porównaniem świadczy o tym, że autor nie miał
go na myśli zaczynając zdanie. Takie sytuacje spotykane są bardzo często w mowie ustnej, swobodnej, wcześniej nieprzygotowanej w odróżnieniu od wypowiedzi
pisemnej, wcześniej starannie przemyślanej. Zdaniem Jodłowskiego literaci i poeci
są „bardziej postępowi i nieco odważniejsi (jako że im więcej wolno), więc też nie
krępują się szablonem, lecz stosują w swych utworach taką interpunkcję, która
wierniej oddaje bieg ich myśli” [1932: 13]. Oddzielenie zdania podrzędnego od
nadrzędnego kropką ma również miejsce, gdy mówiący chce zrobić przerwę między myślami. Przerwy te mogą być dłuższe i wtedy oznaczane są „szeregiem kropek” lub rozpoczęciem drugiego zdania w nowej linii. Do innych sytuacji,
w których stosowana jest omawiana interpunkcja należą: odstęp czasowy między
faktami, o których mowa, emocje i uczucia, które utrudniają swobodny tok myśli,
potrzeba skrócenia zbyt długiego zdania oraz nawiązanie do cudzych słów w dialogu. Autor zwraca też uwagę na zdania, w których drugie zdanie jest dopełnieniem i wyjaśnieniem myśli zawartej w zdaniu pierwszym, np. Profesor targał
brodę. Bo wśród tych tu kauczukowych kobiet, na których odciskało się każde zaciekawienie elastyczną przymilnością, ta jedna wydała mu się z kręgosłupem
i mającą w sobie jakąś nikłą resztkę rasy (…). W przytoczonym zdaniu stwierdzenie związku przyczynowego między faktami pochodzi od autora i ta subiektywność wyrażona jest poprzez oddzielenie zdań kropką.
Zjawisko to Jodłowski omawia również w Zasadach interpunkcji i zwraca
uwagę na stylistyczne funkcje interpunkcji, które polegają na indywidualnych
odstępstwach od ogólnej normy oraz na stosowaniu znaków interpunkcyjnych
w funkcji środka emocjonalnej ekspresji [2002: 63–186]. Wśród możliwości
stosowania interpunkcji w literaturze pięknej wymienia: pomijanie znaków przestankowych, zwielokrotnienie znaków, kombinowanie różnych znaków, znaki
specjalnie tworzone oraz tzw. „interpunkcję bezpośrednią” [2002: 69, 78–82],
która jest przeciwieństwem interpunkcji nazywanej interpunkcją rozumową.
Interpunkcja bezpośrednia jest stosowana, gdy „piszący oddaje swe myśli
i uczucia bezpośrednio, wprost, tak jak występują, bez żadnej modyfikacji (lub
tylko stwarza pozory mowy bezpośredniej, potocznej (…))” [2002: 79]. Wśród
149
środków stosowanych w interpunkcji bezpośredniej Jodłowski wymienia użycie
kropki zamiast przecinka. Taki zbieg ma miejsce przed spójnikami podrzędności
i zaimkami względnymi, np.: Nie ulega kwestii, że w języku spostrzega się stale
bardzo ciekawe zjawisko ciągłej dewaluacji. Jak w monetach, przed spójnikami
równorzędności: [...] na dużej Sali było pusto i ciemno. I martwo. Kropką oddzielony może być podmiot: Mocno mi się wydaje, że się mylicie. Oboje, orzecznik: Z pogadanki strategiczno-politycznej wyszliśmy radośni i zadowoleni. Pewni
wygranej, przydawka: Tosia przeszła na inny temat. Też niewesoły oraz okoliczniki: Od niego dowiaduję się, że papież umarł. Dziś w nocy o świcie. Spotyka się
również przykłady zawierające kropkę przed nagromadzonymi różnymi składnikami zdania: Ta podświadoma nienawiść do nas, która zresztą jest uczuciem
bardzo czasowym i koniunkturalnym, objawia się przede wszystkim na odcinku
współpracy wojskowej. Nie na froncie. Ale na tyłach. Bezpośredni charakter
interpunkcji polega na tym, że dopowiadane są pewne dodatkowe treści, po całkowitym zamknięciu poprzedniej konstrukcji kropką.
W interpunkcji bezpośredniej bywa też stosowana interpunkcja izolująca po
pytajniku i znaku wykrzyknienia oraz kropce, która polega na użyciu po tych
znakach wielkiej litery zamiast małej, np.: Ile chlebów rozkrajanych?
Pocałunków? Schodów? Książek? (Gałczyński).
Z kolei A. Pospiszylowa w artykule Wyodrębnienie dowolnej części zdania
w oddzielne wypowiedzenie swoją uwagę skupia na coraz częstszych przypadkach
zamykania kropką zdania, zanim zostało ono zamknięte pod względem formalnym
i traktowania pozostałej części pod względem interpunkcyjnym jako samodzielnej
jednostki wypowiedzeniowej [1973: 330–337]. Jest to przykład łamania kanonów
interpunkcyjnych w celu oddania uczuciowych i logicznych odcieni wypowiedzeń.
Zjawisko to autorka obserwuje przede wszystkim w literaturze pięknej i publicystyczno-reportażowej, gdzie najczęściej wyodrębniane bywają drugorzędne człony
zdania, tj. przydawka, dopełnienie i okolicznik, a rzadziej podmiot lub orzecznik.
W zdaniach z omawianą interpunkcją wyróżnia wypowiedzenie „macierzyste”,
które jest podstawą, nadrzędnikiem w stosunku do formalnie usamodzielnionego
członu. Wyodrębnienie może podkreślać szczególne znaczenie części oderwanej
od wypowiedzenia „macierzystego” lub przeciwnie, może świadczyć o drugorzędności tego członu, traktując go jako dopowiedzeniowy. Zdaniem Pospiszylowej,
„człony wyodrębnione w oddzielne wypowiedzenie są formalnie (tzn. składniowo)
i znaczeniowo ściśle związane z najbliższym kontekstem, którym jest poprzednie
zdanie, a właściwie nawiązują nawet nie do całego zdania, lecz do jednego z jego
członów” [1973: 331]. W dalszej części artykułu autorka wyróżnia dwa typy
omawianych konstrukcji. Pierwsze z nich to takie, w których występuje powtórzenie członu wypowiedzenia poprzedniego – tego, na którym autor chce skoncentrować uwagę czytelnika. Niekiedy do powtórzonego członu dodawane są nowe
określenia – zazwyczaj kilka jednorodnych. Drugą omawianą grupą są wypowiedzenia o charakterze uzupełniającym, tj. konstrukcje składniowe, które seman150
tycznie i formalnie stanowią jednolitą całość, a które przy pomocy interpunkcji są
podzielone na dwa wypowiedzenia. Zabieg ten nie burzy związku syntaktycznego
i logicznego między komponentami. Nadaje jednak całej konstrukcji nowy odcień
logiczny, emocjonalny, lub jest stylizacją wypowiedzi na mowę potoczną. Biorąc
pod uwagę funkcję wyodrębnionego członu w stosunku do „wypowiedzenia macierzystego”, została wyróżniona grupa konstrukcji, w których człon wyodrębniony pełni funkcję konkretyzowania treści wyrażonej w wypowiedzeniu poprzednim. Człon wyodrębniony może również być rozwinięciem wypowiedzenia poprzedniego, może dodawać nową treść do członów występujących w tym zdaniu.
Z drugiej strony, struktura nominalna może też w stosunku do poprzedniego
wypowiedzenia być członem, który nie wystąpił w strukturze „zdania macierzystego”, a pozostaje w związku z jednym z członów tego wypowiedzenia. Wyodrębniony może być podmiot, przydawka, dopełnienie i okolicznik. Omawiany
typ konstrukcji z wyodrębnieniem dowolnej części zdania w oddzielne wypowiedzenie jest, według autorki, coraz częstszym zjawiskiem występującym
w literaturze pięknej.
Problem omówiony przez A. Pospiszylową kontynuuje Z. Saloni [1977: 261–
272]. Uważa, że zdania z wyodrębnioną częścią w oddzielne wypowiedzenie są
odwzorowaniem struktury tekstu mówionego – są rozczłonkowane w sposób naturalny pod wpływem języka mówionego. W swoim artykule Saloni zwraca uwagę
na zdania nieomówione przez Pospiszylową, w których kropką została oddzielona
część będąca zdaniem podrzędnym. Przytacza liczne przykłady takiej interpunkcji
z prasy oraz wypracowań uczniowskich. Dodaje, że usamodzielnienie jednego ze
zdań współrzędnych jest również możliwe, jednak nie jest tak jaskrawe. Jest to
spowodowane tym, że granica między zdaniem złożonym współrzędnie a ciągiem
samodzielnych zdań jest bardzo płynna. Poza tym normy interpunkcyjne pozwalają stawiać przed spójnikami wprowadzającymi zdanie współrzędne przecinki
i kropki. Wśród przytoczonych przykładów zdecydowanie częściej człon wyodrębniony w wypowiedzenie następuje po części zasadniczej, zawierającej element
główny w strukturze zdaniowej. Saloni zjawisko usamodzielniania zdania podrzędnego oraz członu nominalnego uznaje za bardziej typowe dla tekstów publicystycznych niż literackich, gdyż są one pod silniejszym wpływem wypowiedzi ustnych i są do nich zbliżone stylistycznie. Autor przyznaje, że wiele przykładów
z prasy uznałby za błędy, gdyby znalazły się w zeszytach uczniowskich, co jest
spowodowane tym, że w tym przypadku granica między błędem a twórczością jest
bardzo trudna do uchwycenia. Zasady interpunkcyjne użycia kropki sprowadzają
się do ogólnej wskazówki, by stosować ją po zdaniach i równoważnikach zdań. Co
zaś jest zdaniem lub równoważnikiem może i musi być rozstrzygnięte przez piszącego. Autor podkreśla, że nie ma tutaj jednak zupełnej dowolności, gdyż istnieje
tradycja i nieskodyfikowany uzus tekstów dobrze pisanych po polsku. Poprzez
wydzielenie i logiczne akcentowanie członu autor zwraca na niego uwagę czytelnika. Jeszcze mocniejsze wydzielenie usamodzielnionego członu może być osią151
gnięte przy pomocy a linea i nowego akapitu. Omawiane zjawisko Saloni określa
jako manierę stylistyczną, która występuje w różnym stopniu u różnych autorów.
Jej występowanie związane jest z ogólną tendencją do stylizowania na mowę ustną, która nakazuje rozczłonkowywać konstrukcje będące całościami jednolitymi
formalnie na drobniejsze jednostki samodzielne intonacyjnie.
Zjawisko interpunkcyjnego usamodzielnienia członu zdaniowego Saloni porusza również w monografii dotyczącej błędów językowych w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształcącego. Rozpatruje je wśród błędów w zakresie konstrukcji dłuższych odcinków tekstu. Za niepoprawne uważa użycie jako
samodzielnych wypowiedzeń takich tworów językowych, które w poprawnie
zbudowanym zdaniu pełniłyby funkcję podrzędną, i których wartość funkcjonalna w dłuższym fragmencie tekstu nie pokrywa się z wartością wypowiedzenia.
Przypadki te wiążą się z problemem, który również dość często występuje
w pracach pisemnych uczniów, tj. niewłaściwe rozczłonkowanie tekstu na jednostki zdaniowe, co narusza strukturę tekstu.
Za manierę stylistyczną uważa Saloni wyodrębnienie jako samodzielnej jednostki członu wypowiedzenia, który ma być szczególnie mocno zaakcentowany.
Kropka nie jest w tych wypowiedzeniach użyta przypadkowo – jest to celowy
zabieg stylistyczny. W języku mówionym wyodrębniony człon na skutek mocnego zaakcentowania logicznego byłby samodzielną jednostką intonacyjną.
Przykłady tego typu traktowane są przez autora jako „drobniejsze usterki”, gdyż
podobną interpunkcję można spotkać w tekstach drukowanych – szczególnie
dziennikarskich. Zastanawia się, czy zjawisko to w ogóle traktować jako błąd,
czy jest to przejaw kształtującej się nowej normy użycia kropki.
Podobne zjawisko obserwuje w zdaniach złożonych – przede wszystkim
podrzędnie. W większości przypadków błędy te nie są „szczególnie rażące”,
gdyż takiemu podziałowi mogą odpowiadać realizacje dźwiękowe, w których
wyodrębniony człon stanowi oddzielną całostkę intonacyjną. Mimo to naruszenie zależności formalnej jest bardzo wyraźne.
Autor widzi w omówionych przypadkach tendencję stylu dziennikarskiego,
tj. unikanie budowania dłuższych okresów i tendencję do dzielenia tekstu na
krótkie jednostki, co nadaje mu żywość i barwę.
Na uwagę zasługuje również monografia E. Łuczyńskiego Współczesna interpunkcja polska. Norma a uzus, w której podejmuje on próbę opisu sposobu używania znaków interpunkcyjnych przez Polaków pod koniec XX wieku w stosunku
do obowiązujących norm interpunkcyjnych. Autor zauważa, że znaki interpunkcyjne mogą mieć szersze zastosowanie poprzez ich nietypowe, sekundarne użycie.
Jednym z takich nietypowych zastosowań jest użycie kropki w miejscach, gdzie
bardziej naturalne jest użycie przecinka, albo dłuższego wypowiedzenia bez jakiegokolwiek znaku. Są to przykłady typu: Ci ludzie pracują tu cały dzień. Bez strawy; Musi leczyć chorego. Łagodzić jego ból. Uczynić jego życie znośnym. Takie
wydzielenie wypowiedzeń w tekście na ogół nie budzi zastrzeżeń, szczególnie gdy
152
sprawia wrażenie świadomego zabiegu stosowanego głównie w literaturze pięknej.
Takie „użycie kropki w pozornie nieoczekiwanym miejscu może podkreślać ważność fragmentu po kropce […] i przypomina stosowanie pauzy w mowie dla
zwrócenia uwagi słuchacza na jakieś słowa”. Autor zauważa, że zabieg ten może
być rażący dla niektórych użytkowników języka, zwłaszcza gdy po kropce występuje spójnik typowy dla środka wypowiedzenia [1999: 96].
Większość językoznawców omawiających podział zdania na dwie lub kilka
samodzielnych fraz przy pomocy kropki słusznie widzi w tym zabiegu wyraźny
wpływ mowy ustnej. W Stylistyce polskiej czytamy, że specyfiką składni języka
mówionego jest mniejsza ciągłość i spoistość wypowiadanych zdań, które są
często przerywane pauzami [Kurkowska, Skorupka 1959: 223–224]. Pauzy te są
powodowane tym, że tok mowy, w odróżnieniu od formy pisemnej wypowiedzi,
nie zostawia czasu na dokładne przemyślenie formy wyrażenia treści, które mają
zostać przekazane.
Jak widać z przeglądu dostępnej literatury przedmiotu, w językoznawstwie
polskim zjawisko określane w terminologii rosyjskiej jako парцелляция, tj.
szczególny sposób podziału zdania na dwie lub kilka samodzielnych fraz, które
oddzielone są kropką, omawiane jest w pracach z zakresu interpunkcji. Jest ono
najczęściej traktowane jako przykład przekraczania norm interpunkcyjnych
w celach stylistycznych.
W dostępnej literaturze omawiane zjawisko bywa określane jako wyodrębnienie części zdania w oddzielne wypowiedzenie, usamodzielnianie zdania lub
jest traktowane jako jeden ze środków stosowanych w interpunkcji bezpośredniej. Wśród nazw wyodrębnionego po kropce członu spotykamy: wyodrębniony
interpunkcyjnie człon, usamodzielniony człon, usamodzielnione zdanie, człon
wyodrębniony w wypowiedzenie, samodzielny człon i usamodzielnienie.
Zdaniem polskich badaczy zjawisko to przypomina stosowanie pauzy
w mowie w celu zwrócenia uwagi na jakiś fragment tekstu i jest coraz częściej
spotykane, zwłaszcza w literaturze pięknej i publicystyczno-reportażowej.
Zagadnienie parcelacji w języku polskim wymaga szczegółowego opisu,
a niniejszy artykuł jest jedynie wstępem do dalszych badań nad tym zjawiskiem.
Bibliografia
Angełowa I., 1985, Charakterystyka interpunkcji polskiej w świetle normy i praktyki, Wrocław–
Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. Polański K., Wrocław 1993.
Encyklopedia wiedzy o języku polskim, red. Urbańczyk S., Wrocław 1978.
Gołąb Z., Heinz A., Polański K., 1968, Słownik terminologii językoznawczej, Warszawa.
Jodłowski S., 1932, O nowej modzie literackiej w interpunkcji, „Język Polski” XVII, 1, s. 11–18.
Jodłowski S., Taszycki W., 1994, Zasady pisowni polskiej i interpunkcji. Słownik ortograficzny,
Wrocław–Warszawa–Kraków.
153
Jodłowski S., 2002, Zasady interpunkcji, Kraków.
Karpowicz T., 2009, Kultura języka polskiego. Wymowa, ortografia, interpunkcja, Warszawa.
Komorowska E., 2001, Leksykalno-semantyczne wykładniki parentezy postpozycyjnej w języku
polskim i rosyjskim, Szczecin.
Kowalska A., 2002, Z historii kropki, „Język Polski” LXXXII, 3, s. 208–213.
Kurkowska H., Skorupka S., 1959, Stylistyka polska. Zarys, Warszawa.
Łuczyński E., 1999, Współczesna interpunkcja polska. Norma a uzus, Gdańsk.
Podracki J., 1998, Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania, Warszawa.
Podracki J., Gałązka A., 2010, Gdzie postawić przecinek? Poradnik ze słownikiem, Warszawa.
Polański E., 2006, Zasady interpunkcji [w:] Polszczyzna na co dzień, red. M. Bańko, Warszawa.
Polański E., 2008, Zasady pisowni i interpunkcji, Warszawa.
Pospiszylowa A., 1973, Wyodrębnienie dowolnej części zdania w oddzielne wypowiedzenie, „Język
Polski” LIII, 5, 330–337.
Saloni Z., 1971, Błędy językowe w pracach pisemnych uczniów liceum ogólnokształcącego. Próba
analizy językoznawczej, Warszawa.
Saloni Z., 1977, W sprawie interpunkcyjnego usamodzielnienia członu zdaniowego, „Język Polski”
LVII, 4, 261–272.
Бабайцева В.В., 1997/4, Синкретизм парцеллированных и присоединенных субстантивных
фрагментов текста, „Филологические науки”, с. 56–65.
Бабайцева В.В., 2000, Явления переходности в грамматике русского языка, Москва.
Большой энциклопедический словарь. Языкознание, ред. В.Н. Ярцевой, Москва 1990.
Ванников Ю.В., 1965, Явление парцелляции в современном русском языке, Кандидатская
диссертация, Москва.
Розенталь Д.Э., Теленкова М.А., 2001, Словарь-справочник лингвистических терминов,
Москва.
Сковородников А.П., 1978/1, О соотношении понятий „парцелляция” и „присоединение”,
„Вопросы языкознания”, с. 118–129.
Сковородников А.П., 1978/2, О классификации парцеллированных предложений в современном русском литературном языке, „Филологические науки”, с. 58–67.
Сковородников А.П., 1980/5, О функциях парцелляции в современном русском литературном языке, „Русский язык в школе”, с. 86–91.
ЯВЛЕНИЕ ПАРЦЕЛЛЯЦИИ В ПОЛЬСКОЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ
Резюме
В польской лингвистической литературе нет термина parcelacja. В источниках обращается внимание на то, что в польском языке любой фрагмент предложения или части сложных предложений – особенно сложноподчиненных, могут выделяться точкой и становиться
отдельными, самостоятельными высказываниями.
Такое выделение точкой фрагмента предложения рассматривается с точки зрения пунктуационной правильности – часто как отклонение от нормы, которое служит стилитическим
целям и возникает под сильным влиянием устной речи. Членение предложения на две или
несколько самостоятельных фраз все чаще встречается в польской художественной литературе и требует дальнейших исследований.
154
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Евгений СТЕФАНСКИЙ
«МАСТЕР И МАРГАРИТА» М. БУЛГАКОВА
И «АПОКРИФ АГЛАИ» Е. СОСНОВСКОГО СКВОЗЬ
ПРИЗМУ ЭМОЦИИ СТРАХА
В русской и польской лингвокультурах сформировались концепты, обозначающие иррациональный, экзистенциальный страх, источники которого
непонятны людям.
В русской лингвокультуре рассматриваемый концепт получил словесное обозначение лишь на уровне психологической терминологии (см. плавающая тревога). В общеязыковом же употреблении лексема тревога
представляется стилистически ограниченной (книжной). По-видимому,
такая стилистическая ограниченность этой лексемы в русском языке объясняется ее сравнительно поздним возникновением – в XVIII веке. Многие
польские этимологи и историки языка (А. Брюкнер, С. Урбаньчик, В. Борысь, Ф. Славский) полагают, что слово trwoga возникло в польском языке,
а из него было заимствовано в восточнославянские языки. Они этимологически связывают его с глаголом trwać ‘продолжаться, длиться’ [см.
A. Brückner 1974: 578; W. Boryś 2005: 646].
Таким образом, слово тревога оказывается в некоторой степени чужеродным элементом в русской лексической микросистеме в силу своего
книжного характера, позднего возникновения и иноязычного (польского)
происхождения. Этот факт отражает, по-видимому, меньшую значимость
для русского менталитета рассматриваемого вида страха.
«Чувство опасности, – пишет В.В. Колесов, – англичанин воспринимал
как материальное воплощение причины страха […], а наивысшая степень
страха постигает человека в аду. У язычника славянина ада и в мыслях нет
– он остается в его душе, понятой как вместилище всех духовных переживаний». По мнению исследователя, русская душа свободна от невроза «тревожности», наслаждаясь пороком безответственности [Колесов 2006: 333].
Сопоставляя отношение к страху русского и французского менталитетов, М.К. Голованивская отмечает, что спецификой русского мировоззрения
155
оказывается «подсознательное отношение русских к страху как к чему-то
крайне индивидуальному и мало достойному». Одновременно для французской и вообще западноевропейской культуры, по мнению исследовательницы, является характерным даже на этапе воспитания ребенка стремление пробудить в нем страх перед потусторонней силой, а также активная
разработка в западном искусстве и философии темы страха и истязания
человеческой плоти. Параллельно тревожность вырабатывается постоянной
конкуренцией, обусловливающей взлеты и падения личностей, что рождает
на Западе огромной спрос на услуги психоаналитиков [Голованивская 1997:
230–231].
Польская лингвокультура, находящаяся в ареале Slavia Latina, повидимому, восприняла многие черты западного менталитета с его вниманием к страху перед потусторонними силами и постоянной конкуренцией
в обществе. На языковом уровне это проявилось в выработке специальных
лексем со значением экзистенциального страха, которые, в отличие от
русск. тревога, вполне органичны в соответствующей польской микросистеме. В эту микросистему входят такие слова, как lęk, przestrach, przerażenie, trwoga, niepokój.
На периферии русского языка иррациональный страх может быть обозначен грамматическим средством – формой множественного числа страхи. Словоформа страхи однозначно маркирует иррациональный вид страха,
причем чаще всего в его болезненной, фобической форме. См., например,
использование этой формы в современном русском политическом дискурсе:
• Страхи электората, искусственно создаваемые кремлевскими политтехнологами,
обеспечивают управляемое престолонаследие (Новая газета. 13.08.2007).
• У России объективно две реальные задачи, от решения которых зависит ее положение в мире. Во-первых, нужно уметь использовать страхи Европы в национальных интересах России. В интересах ее цивилизационного обустройства. При этом страхи Европы следует понимать и даже уважать. Не нужно также превращать ее страхи в свои собственные. http://www.rosbalt.ru/2007/08/25/407613.html
• В Русской Православной Церкви призывают суеверных отмести «пустые и глупые
страхи» перед числовыми комбинациями. http://otechestvo.org.ua/main/20066/624.htm
Использование формы множественного числа страхи для обозначения
иррационального страха является, по мнению польской исследовательницы
М. Борек, одной из ярких особенностей русского языка на фоне польского.
По ее словам, польская лексема strach (за исключением нескольких фразеологизмов типа strachy na Lachy ‘напрасно пугать кого-либо’) не употребляется во множественном числе [Borek 1999: 30–31]. Впрочем, по данным
Корпуса польского языка издательства PWN [http://korpus.pwn.pl/], в последние десятилетия в современном польском языке всё шире распространяется употребление формы мн. ч. strachy в данном значении. См., например, polskie/ dziecięce/psie/nocne strachy, syndrom strachów.
156
В польском языке формой множественного числа strаchy, в отличие от
русского, обозначаются тени и духи умерших, вампиры, упыри, привидения
и тому подобные явления «нечистой силы». Как отмечается в энциклопедии
«Славянские древности», «способность вызывать страх у человека в силу
своей «иномирной» природы присуща всем без исключения мифологическим существам» [Славянские древности, т. IV: 349]. Это дает возможность
предположить, что и русская форма множественного числа страхи в качестве средства обозначения иррационального страха возникла не вследствие
метафоризации интенсивности страха, а в силу того, что сами страхи воспринимались как некие потусторонние существа, вызывающие это чувство.
Н.Г. Брагина полагает, что система древних верований в добрых и злых
духов была трансформирована в язык и в форме устойчивых метафорических словосочетаний (вроде страх овладел кем-то, ужас охватил кого-то
и под.) стала составной частью культурного поля памяти, транслируемого
из поколения в поколения [Брагина 2007: 297].
По данным польской исследовательницы К. Завильской, в исторических словарях польского языка, а также в «Словаре языка Адама Мицкевича» у лексемы strach зафиксированы значения, которые обозначают не саму
эмоцию, а в самом общем виде ‘способность вызывать страх’, а именно
«необычное, вызывающее боязнь и тревогу явление, которое считается
сверхъестественным», словом strach может до сих пор обозначаться и ‘огородное пугало’ [Zawilska 2006: 236].
Показателен в этом плане фрагмент легенды, рассказываемый в романе
Б. Пруса «Кукла», где использована форма strachy в значении ‘потусторонние существа’ и его перевод на русский язык:
Польский оригинал
I to se zapamiętaj: kiedy cię strachy otoczą,
a zaczniesz się bać, zaraz przeżegnaj się
i umykaj w imię boskie… Cała sztuka
w tym, żebyś się nie zląkł; złe nie ima się
nie bojącego człowieka. (Prus).
Русский перевод Н. Модзелевской
И еще запомни: когда нападет на тебя страх
и оробеешь, осенись крестным знамением
и спасайся именем божиим… В том-то все
и дело, чтоб не трусить: нечистой силе к смелому не подступиться.
Перевод Н. Модзелевской в данном случае не совсем точен. В оригинале речь идет не о чувстве страха, а именно о нечистой силе: «Когда окружат тебя страшилища и начнешь бояться». Другой фрагмент легенды
переведен более точно: «Wtedy dopiero kowal się zląkł. Strachom tego tylko
było trzeba» – «Тут-то кузнец и перепугался. А чудищам только того
и надо было».
Таким образом, в русской словоформе страхи концептуализировались
мифологические представления об аффекте иррационального страха как
результате вселения в душу человека злых духов (страхов). Подобная концептуализация данного вида страха в русской лингвокультуре, причем на
157
грамматическом уровне, свидетельствует о том, что в русской картине мира
иррациональный страх воспринимается как болезнь, выходящая за рамки
нормального поведения.
Среди различных конситуаций, в которых человек испытывает иррациональный страх, для русской языковой картины мира более важным оказывается страх перед социумом, выступающий как регулятор социальных
отношений. Для польской – страх перед необъяснимыми, потусторонними
явлениями.
Различная роль концепта иррационального страха в русской и польской
картинах мира, а также рассмотренные особенности концептуализации
этой эмоции в русской и польской лингвокультурах, очень ярко проявляются в художественном дискурсе романов М. Булгакова «Мастер и Маргарита» и Е. Сосновского «Апокриф Аглаи». Каждый из писателей делает акцент на наиболее важном для соответствующей лингвокультуры аспекте
рассматриваемого концепта.
***
В романе М. Булгакова «Мастер и Маргарита» появление Воланда и его
свиты в «культурном пространстве» Москвы сопровождается беспричинным иррациональным страхом, который окружающие испытывают даже
тогда, когда «нечистая сила» еще не успела сделать им ничего плохого. См.,
например:
• Берлиоза охватил необоснованный, но столь сильный страх, что ему захотелось
тотчас же бежать с Патриарших без оглядки.
• – Я – специалист по черной магии.
„На тебе!” – стукнуло в голове у Михаила Александровича.
• И опять передернуло Берлиоза. Откуда же сумасшедший знает о существовании
Киевского дяди?
• Степа в тревоге поглубже заглянул в переднюю, и вторично его качнуло, ибо
в зеркале прошел здоровеннейший черный кот и также пропал.
• Дух перехватило у него [Бездомного], до того была холодна вода, и мелькнула
даже мысль, что не удастся, пожалуй, выскочить на поверхность. Однако выскочить
удалось, и, отдуваясь и фыркая, с круглыми от ужаса глазами, Иван Николаевич начал
плавать в пахнущей нефтью черной воде.
Как видно из примеров, одно из свойств иррационального страха – безобъектность – подчеркивается в романе синтаксическими средствами1. Ав1
Показательно, что во многих случаях в восточнославянских языках для обозначения
ситуации страха перед потусторонними силами используются безличные конструкции типа
русск. Чудится, Видится, Пугает, Пугать перестало, полес. Сэрэд ночи лякае, Пужать
будя [Славянские древности, т. IV: 350].
158
тор намеренно нагнетает безличные предложения, подчеркивающие страх
перед непознанными сверхъестественными силами.
См. также безличную модель, которую использует, рассказывая о гибели Берлиоза, поэт Рюхин:
– Секретаря МАССОЛИТа Берлиоза сегодня вечером задавило трамваем на Патриарших.
Говоря о той колоссальной роли, которую играют в русском языке безличные предложения различных типов, А. Вежбицкая подчеркивает, что конструкции типа Его переехало трамваем или Стучит! рисуют мир как «сущность непознаваемую и полную загадок, а истинные причины событий неясны и непостижимы» [Вежбицкая 1996: 73]. Именно в таких конструкциях, по
мысли исследовательницы, проявляется иррациональность русской души.
В конечном счете, «субъектом действия» и соответственно объектом страха
в таких конструкциях является непознанная сверхъестественная сила.
С точки зрения традиционного сознания славян, устрашение людей – одна из основных функций нечистой силы. Это устрашение нередко оказывается «реакцией мифологического персонажа на неправильное поведение человека, нарушение им запретов» [Славянские древности, т. IV; с. 349].
В романе Е. Сосновского «Апокриф Аглаи» эсхатологические и хтонические мотивы, вызывающие экзистенциальный страх (по-польски lęk),
связаны с советской подводной лодкой, на которой героиня романа Ирена,
оператор эротического робота, сначала отправляется на секретную подводную базу, а потом, будучи похищенной, несколько месяцев находится в качестве пленницы на грани жизни и смерти, в то время как в СССР и Польше окончательно рушится коммунистическая система.
Ирена описывает погружение подводной лодки как спуск в преисподнюю:
«…Морская болезнь прихватывает вас еще до выхода из порта, буквально через несколько минут, а потом происходит что-то ужасное (coś okropnego): вы себя чувствуете
как в самолете, который идет на посадку, пол убегает у вас из-под ног, боль в ушах, и вдруг
– никакой качки и смертельный покой <…> Вам кажется, что становится душно, но это
нервное: вы по-прежнему погружаетесь. Этакое длящееся часами приземление, только без
облаков за иллюминатором; вместо него металлическая стена, и вы можете лишь с тревогой (z niepokojem) думать, какое давление оно выдержит <…> А в конце внезапный толчок;
они нас вроде предупреждали, но все равно сердце ушло в пятки (serce w gardle), оттого
что это может быть конец. Мы приплыли на какую-то военную базу».
С другой стороны, возвращение с подводной базы, когда испытания роботов были завершены и их предстояло проверить «в боевых условиях»,
Ирена воспринимает как воскресение и обретение могущества:
«Подъем лодки со дна – особенный опыт, чрезвычайно патетический: это словно
вознесение, полет к поверхности моря, к свету; все те же ощущения, о которых я уже
159
рассказывала, только в обратном порядке и с противоположным психическим вектором.
Мы как бы рождались, исполненные страха (jakbyśmy się rodzili z lękiem), но и силы,
и, знаете, было в этом что-то от Вагнера».
Объектом воздействия роботов, по замыслам спецслужб, должны были
стать диссиденты. Таким образом их пытались отвлечь от политической
борьбы. Однако испытания эротического киборга под кодовым названием
Аглая было решено провести на абсолютно аполитичном, лишенном серьезного социального и сексуального опыта 25-летнем пианисте Кшиштофе
(во вставном романе «Визит без приглашения» он назван Адамом).
При всем техническом антураже, сопровождающем марионетку Аглаю,
этот персонаж уходит корнями в мифологические представления о кукле,
которые имеют в Польше глубокие традиции. В народных верованиях кукла
воспринималась как заместитель человека, его «модель» и одновременно как
иномирное существо, подобие нечистой силы, способное принести зло. Например, в некоторых селах под Хелмом родители не позволяли детям слишком долго играть с куклой, утверждая, что «w lalce często złe siedzi» (в кукле
часто сидит злой дух). Таких злых духов, вредящих детям, поляки называли
марудой, мамуной или богинкой. В одном из народных рассказов причиной
внезапной смерти ребенка оказывается кукла, с которой тот любил спать;
когда ее бросили в костер, то послышался писк и стоны «маруды», пребывающей в кукле. Кукла могла использоваться и для того чтобы наслать порчу,
страх на человека или его жилище. Так, согласно одной из русских быличек,
строители дома, недовольные оплатой, подложили под балку куклу, из-за
чего хозяева дома слышали каждую ночь детский плач. Им пришлось снимать крышу: «Нашли там куколку. Ма-аленька така, из тряпочек сшита; бросили ее в печь – и пугать перестало» [Славянские древности, т. III: 27–31].
Кукла Аглая, с которой спал «большой ребенок» Кшиштоф, вырвала его
«из-под материнской опеки, из заклятого круга материнской мечты» о музыкальной карьере сына. Он перестал быть ведомым, управляемым матерью, но так и не смог стать полноценным человеком.
Эта кукла как иномирное существо создана государством. В тоталитарном обществе именно государство, выполняющее демиургические функции, становится источником экзистенциального страха и одновременно
избавителем от него. Показательно, что Ирена, находясь на подводной лодке, испытывает не только страх, но и ощущение безопасности:
«И, знаете, иногда, в минуты депрессии, мне казалось, что я просто-напросто с удовольствием, укрытая от всего мира, жила бы в полной безопасности в такой лодке только
ради того, чтобы изредка переживать такие вот моменты всплытия на поверхность».
Эти слова, сказанные во время исповеди перед писателем Анджеем
Вальчаком, удивительным образом перекликаются с желанием героев
«Мастера и Маргариты», пострадавших от нечистой силы:
160
• Финдиректор Варьете оказался в состоянии невменяемости, что на вопросы он
путных ответов не дает или не желает давать и просит только об одном, чтобы его спрятали в бронированную камеру и приставили к нему вооруженную охрану.
Только государство, по мнению многих героев Булгакова, может защитить от нечистой силы:
• Ах, до чего странный субъект. Звонить, звонить! Сейчас же звонить! Его быстро
разъяснят!
• – Сейчас же, Иван Савельевич, лично отвези. Пусть там разбирают.
Подобно тому, как нагнетание безличных конструкций в романе «Мастер и Маргарита» маркирует действия неопознанной сверхъестественной
силы, неопределенно-личные предложения в русском языке передают ситуации, субъектом которых, в конечном счете, является социум. Его действия не персонифицированы, однако сомневаться в источнике, направляющем их, не приходится: это все, кто обладает властью, законной или незаконной, формальной или реальной.
Еще до того, как в «нехорошей квартире» поселилась свита Воланда, из
нее начали исчезать люди: одного попросили зайти в милицию расписаться,
другого увезли на работу в служебной машине.
Эта всесокрушающая сила власти подчеркивается непределенноличными конструкциями, которые намеренно нагнетаются при обозначении действий сотрудников «одного из московских учреждений». См., например:
• Ровно через десять минут после этого, без всяких звонков, квартиру посетили, но
не только хозяев в ней не нашли, а, что было уж совсем диковинно, не обнаружили в ней
и признаков барона Майгеля;
• К нему [Ивану Бездомному] самому пришли именно затем, чтобы выслушать его
повесть о том, что произошло в среду вечером;
• Этого гражданина уже ждали, и через некоторое время незабвенный директор
Варьете, Степан Богданович Лиходеев, предстал перед следствием;
• – А вот интересно, если вас придут арестовывать? – спросила Маргарита.
– Непременно придут, очаровательная королева, непременно! – отвечал Коровьев, –
чует сердце, что придут, не сейчас, конечно, но в свое время обязательно придут. Но полагаю, что ничего интересного не будет.
Неопределенно-личные предложения в романе становятся и своеобразным средством «эзопова языка». Например, с помощью такой конструкции
происходит намек на арест Мастера:
• – Через четверть часа после того, как она покинула меня, ко мне в окна постучали.
Особенно ярко этот намек виден при сопоставлении с чешским переводом, где для передачи этой фразы использована двусоставная конструкция:
«Za čtvrt hodiny po tom, co odešla, zaklepal kdosi na okno....» (букв. Через
четверть часа после того, как она ушла, постучал кто-то в окно). Легко за161
метить, что имплицитное обозначение ареста, легко угадывающееся в русской фразе, в чешском переводе теряется.
Другим важнейшим средством демонстрации сатанинской сущности
тиранической власти становится сходство тех эмоций, которые испытывают
люди при столкновении с нечистой силой и с силой государства. В обоих
случаях это экзистенциальный страх.
На примере Мастера автор показывает, как газетная травля, чреватая
в тоталитарном государстве арестом, приводит к экзистенциальному страху
в его фобической форме. При этом даже смех не способен спасти от страха:
«Статьи не прекращались. Над первыми из них я смеялся. Но чем больше их появлялось, тем более менялось мое отношение к ним. Второй стадией была стадия удивления. Что-то на редкость фальшивое и неуверенное чувствовалось буквально в каждой
строчке этих статей, несмотря на их грозный и уверенный тон. Мне все казалось, – и я не
мог от этого отделаться, – что авторы этих статей говорят не то, что они хотят сказать,
и что их ярость вызывается именно этим. А затем, представьте себе, наступила третья
стадия – страха. Нет, не страха этих статей, поймите, а страха перед другими, совершенно не относящимися к ним или к роману вещами. Так, например, я стал бояться
темноты. Словом, наступила стадия психического заболевания. Стоило мне перед сном
потушить лампу в маленькой комнате, как мне казалось, что через оконце, хотя оно и было закрыто, влезает какой-то спрут с очень длинными и холодными щупальцами. И спать
мне пришлось с огнем».
Согласно народным верованиям, «человек, напуганный нечистой силой,
может заболеть, сойти с ума, умереть» [Славянские древности, т. IV: 349].
Страх, внушаемый нечистой силой, сделал пациентами дома скорби
Ивана Бездомного, Бенгальского, Никанора Ивановича Босого. Столкнувшись с Воландом и его свитой, помутились рассудком Римский, Варенуха,
Лиходеев. Но задолго до визита сатаны в Москву, столкнувшись с государством, стал душевнобольным Мастер.
Герои романа «Апокриф Аглаи» испытывают несколько видов страха.
Ирена, работая оператором Аглаи, чувствует не столько страх, сколько возбуждение, «как во время игры, состязаний». В момент, когда марионетку
попытались похитить агенты ЦРУ, она переживает «страшно запутанное
чувство»:
«Чувствовать угрозу и в то же время не чувствовать ее, потому что, когда похитители
схватили меня, я боялась за Аглаю, боялась за свое тело (так я ее воспринимала), и в то же
время была уверена, что при самом худшем исходе я выйду из упряжи и пойду спать,
и пусть дальше беспокоятся другие. У меня были две жизни, как в компьютерных играх».
Настоящий страх перед государством, граничащий с помешательством,
Ирена испытывает после окончания эксперимента с Аглаей и побега из
закрытого дома отдыха, где она проходила психологическую реабилитацию. Чувствуя свою вину перед Кшиштофом, она пытается найти его
в приморских городах и постоянно испытывает страх быть пойманной:
162
«Временами мне приходило, что, прежде чем гэбисты схватят меня, меня прихватит
нормальная паранойя. Вы знаете, до чего страшно жить в страхе (strasznie żyć w strachu)?»
Самый сильный страх Ирена ощущает во время ареста на побережье:
«Я представляла себе, как поверху идут целые легионы их, поглядывают на меня
с обрыва: «Ну как она там, идет еще? – Так точно, идет. Может, камнем ее, товарищ?»
Так что ко всем моим страхам (do wszystkich moich lęków) прибавился еще и этот, угроза таилась всюду: позади, слева, справа, наверху».
Для пианиста, влюбившегося в марионетку, страх всегда настоящий.
И обусловлен он происходившими в Польше в 1980–е годы похищениями
и убийствами по политическим мотивам, самым известным из которых
стала расправа над ксёндзом Ежи Попелушко. Поэтому главный герой романа обеспокоен слежкой за своей невестой, а в момент попытки ее похищения «…страх и бешенство (strach i furia) придали ему энергии, и он
с размаху молотил похитителя кулаками».
Но разговор с агентом ЦРУ Хэлом Стерлингом, объявившим ему, что его
возлюбленная – всего лишь созданный советскими спецслужбами эротический робот, едва не сводит его с ума. Однако еще больше он боится потерять
любимую. Поэтому его обдает волна страха (przypływ lęku) от того, что ее
могут похитить. Одновременно, несмотря на предупреждения, пианист никак не может «начать ее бояться». Для него как похищение Аглаи, так и получение доказательств того, что она робот, означает одно: потерю любимой.
Именно поэтому он боится распаковать принесенную Стерлингом коробку,
в которой находится похожая на Аглаю голова другого робота:
– Я бросил еще раз: “Вы с ума сошли”, – и дал деру.
В сущности это бегство от страшного прозрения, от страшной правды.
Что происходит с человеком, пережившим иррациональный страх? Оба
произведения дают два варианта ответа на этот вопрос – фантастический
и реальный.
Мастер, преодолев страх, говорит Маргарите: «Меня слишком пугали
и ничем более напугать не могут», находя вместе с возлюбленной приют
в вечном покое.
Пианист, подстрекаемый страхом и любопытством, проявляя смелость
и смекалку, находит законсервированный центр управления марионетками
и именно благодаря своему музыкальному таланту находит пароль, приводящий систему в действие.
Но реальность оказывается куда менее оптимистичной: реальный Мастер умирает в своей палате для душевнобольных, реальный пианист спивается от тоски.
Испытание страхом – одна из главных проверок, которую устраивает
своим героям Булгаков.
163
Понтий Пилат, приговорив бродячего философа к смерти, не проходит
этого испытания. Афраний передает ему слова Иешуа, которые становятся
критерием оценки всех булгаковских героев:
– Единственное, что он сказал, это, что в числе человеческих пороков одним из самых главных он считает трусость.
По большому счету, единственным героем романа, которому не свойствен этот порок, является Маргарита. Ей ведом страх, но она способна преодолевать его, как это происходит, например, при общении с Азазелло, которого она принимает за сотрудника «одного московского учреждения»:
– А между тем я к вам послан по дельцу.
Маргарита побледнела и отшатнулась.
– С этого прямо и нужно было начинать, – заговорила она, – а не молоть черт знает
что про отрезанную голову! Вы меня хотите арестовать?
Маргарита сохраняет самообладание и душевное спокойствие, сталкиваясь как с государством, так и с «нечистой силой». Описывая ее душевное
состояние после бала Сатаны и «извлечения Мастера», автор замечает:
«Интересно отметить, что душа Маргариты находилась в полном порядке. Мысли ее
не были в разброде, ее совершенно не потрясало то, что она провела ночь сверхъестественно. Ее не волновали воспоминания о том, что она была на балу у сатаны, что каким-то
чудом Мастер был возвращен к ней, что из пепла возник роман, что опять все оказалось
на своем месте в подвале в переулке, откуда был изгнан ябедник Алоизий Могарыч. Словом, знакомство с Воландом не принесло ей никакого психического ущерба».
Следующее далее описание того психического ущерба, который принесло общение с Воландом и его свитой всем москвичам, построено на
контрасте с этими строками.
Если Булгаков, делает акцент на способности своих героев преодолевать страх, то для Сосновского главным становится процесс переживания
иррационального страха его героями, влияние этой эмоции на психику их
личности, стремление провести границу между реальным и ирреальным.
Объясняя смысл заглавия своего романа, польский писатель говорил
в интервью российскому журналисту В. Иткину:
«Апокриф, как вы знаете, это текст, близкий Святому Писанию, но написанный позже и не канонизированный. Я стремился придать повествованию религиозную окраску,
и, в то же время, хотел показать, что ряд сюжетных линий не сообщают нам истину.
В романе приводятся несколько версий, причем какая-то обязательно должна быть правдивой, а какая-то нет... Хочу тут добавить еще один «смысл». Его придумал не я, а один
польский критик, но я с ним согласен. Идея в том, что любовь по сути своей апокрифична. Иллюзорна. Подобно словам о Святой и Единственной Любви. Но мы, тем не менее,
влюбляемся еще и еще» [Иткин 2004: 2–3].
Эта иллюзорность любви особенно ярко подчеркивается в романе циничными размышлениями Ирены об алгоритме обольщения пианиста:
164
«Вы не думаете, что любовь – это нечто такое, что приходит в движение при помощи
предсказуемых процедур? Алгоритм действий: доведение мужчины до неистовства. Первый шаг: обратить на себя внимание. Второй шаг: грациозно изгибаться, когда на меня
смотрят. Третий шаг: слушать его сосредоточенно, буквально впитывая каждое слово. Рекомендуется широко распахивать глаза. Четвертый шаг: сказать ему, что он самый замечательный мужчина, какого я знаю, а потом отойти, чтобы он обдумал эту информацию».
Своеобразным символом обмана, дающим ключ к пониманию поведения героев романа, оказывается использованный при создании куклымарионетки кинематографический эффект Кулешова.
«Вы, наверное, слышали об этом эксперименте времен немого кино, – рассказывает
Ирена, – одно и то же лицо актера было смонтировано с кадрами, изображающими тарелку супа, женщину и кладбище, – и зрители восхищались тем, как актер тонкомимически модулирует чувство голода, желания и скорби. Оказалось, что и в реальной
жизни этот эффект тоже действует. Это обстоятельство и воображение Кшиштофа придавали лицу Аглаи выражение».
По словам теоретиков современного кино, «монтаж – средство манипулирования зрительским восприятием. Основа киноязыка. Способ выразить
нечто такое, что выше каждого кадра в отдельности, – возникает мысль,
тенденция, образ» [Кичин 2004].
В сущности этим же эффектом пользуется мать пианиста, которую тот
называет my coach. Короткими репликами-командами она влияет на эмоции
сына лишь для того, чтобы стимулировать его неустанно упражняться на
рояле. Так же ведет себя «ангел-хранитель» пианиста агент ЦРУ Хэл Стерлинг. Стремясь сделать его своим союзником в добывании секретного робота, американец то пытается логически доказать пианисту, что его возлюбленная – робот («не избегает ли она манипулировать с очень маленькими
предметами?», «может быть, она не чувствует скверных запахов?»), то пробует вызвать в нем банальную ревность («но вы уверены, что у нее нет там
любовника?»).
Показательно, что замутненным сознанием пианиста и его возлюбленная, и Стерлинг вдруг воспринимаются как иномирные существа, от влияния которых можно освободиться только заклинанием:
«И почему я должен верить, что вы существуете? – смутно подумал он. – Что вы не
являетесь продуктом моего затуманенного мозга? […] Может, стоит попросить, чтобы
это наконец кончилось? Простейшее заклятье: провалитесь вы все к чертовой матери.
И всё – вас нету». Но у него не хватило смелости додумать до конца, кто скрывается за
словом «вы».
«Эффект Кулешова» срабатывает во время вхождения в чудовищный
эксперимент и в сознании Ирены. Сначала ей, талантливой студенткепрограммистке, предлагают заниматься исследованиями в области бионики
в интересах военных, потом ее увлекает сложность технической задачи
и простое любопытство. Позже Ирена понимает, что знает так много, что ей
165
просто так не дадут «выйти из игры». Сама Ирена называет тот психологический механизм, который привел ее к участию в этом эксперименте, «техникой маленьких шажков, постепенных уступок», «механизмом воздержания от принятия решений, которое и так осуществляется без вас»:
«Если бы во время учебы мне кто-нибудь вдруг сказал: доведи мужчину до откровенных признаний, обнажи его физически и психически и пусти это всё на экран для пяти человек, я бы, конечно, ответила «нет». Но после нескольких лет, в течение которых
я входила в это всё глубже и глубже… […] Вы не говорите ни «да», ни «нет», а в результате всё идет так, словно вы сказали «да». Но всё это происходит как бы вне вас».
Проблему действительности и иллюзорности происходящего приходится решать во время общения с Иреной и писателю А. Вальчаку. Вначале он
воспринимает Ирену как героиню своего романа, сошедшую со страниц
книги, выражаясь его словами, как «электрокофеварку, которая вдруг заговорила», и его собеседнице приходится напоминать ему: «А ведь мы действительно жили, неужто вы этого не понимаете?». Потом писатель сомневается в правдивости ее слов и целях встречи с ним:
«А вдруг Ирена была сумасшедшая? Или же агентом иностранной разведки, подосланной ко мне, чтобы своей фантастической историей скрыть правду, к которой я случайно подошел слишком близко?»
Выходом из этого заклятого круга сомнений для А. Вальчака становится «только то, что не вызывает никаких сомнений». Пробираясь в вечерних сумерках по криминогенному району Варшавы, опасаясь возможной слежки, писатель набирает в телефоне-автомате номер своего приятеля и в ответ на «исполненное тревоги „алло”» произносит только одно
слово: «Jestem».
Вот как комментирует этот финал сам Е. Сосновский: «Ну а «Апокриф
Аглаи» кончается словом «jestem», я не знаю, как это будет по-русски, но
в польском языке оно означает обычное начало телефонного звонка. Если
перевести его, получится: «это я» или «я существую». Когда я писал это,
я верил, что мы оба – я и мой герой – нашли лазейку, которая может привести нас к Правде» [Иткин 2004: 2–3].
***
Подведем итоги. В романе польского писателя наиболее важным становится процесс переживания иррационального страха его героями, влияние
этой эмоции на психику их личности, стремление провести границу между
реальным и ирреальным. В центре внимания русского писателя оказываются межличностные связи, отношения личности и общества, как вызывающие страх, так и помогающие его преодолеть. Способность преодолевать
166
страх – важнейший критерий оценки Булгаковым своих героев, который
сформулирован словами Иешуа о том, что один из главных человеческих
пороков – трусость.
Библиография
Брагина Н.Г., 2007, Память в языке и культуре, Изд-во „Языки славянских культур”, Москва.
Вежбицкая А., 1996, Русский язык [в:] А. Вежбицкая Язык. Культура. Познание, Изд-во
„Русские словари”, Москва, c. 33–88.
Голованивская М.К., 1997, Французский менталитет с точки зрения носителя русского
языка, Изд-во „Диалог МГУ”, Москва.
Иткин В., 2004, Ежи Сосновский: „Книга должна быть умной, но не занудной!”, „Книжная
витрина”, № 12, c. 2–3.
Кичин В., 2004, Два часа в канализационном люке, „Российская газета”. 25 сентября.
Колесов В.В., 2006, Русская ментальность в языке и тексте, Изд-во „Петербургское Востоковедение”, Санкт-Петербург.
Славянские древности, 1999–2009, Этнолингвистический словарь: в 5 томах., Изд-во „Международные отношения”, Москва.
Borek M., 1999, Predykaty wyrażające dyskomfort psychiczny w języku rosyjskim w konfrontacji
z językiem polskim, Wyd. UŚ, Katowice.
Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wyd. Literackie, Kraków.
Brückner A., 1974, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wyd. „Wiedza Powszechna”, Warszawa.
Zawilska K., 2006, Oblicza strachu w warstwie słownikowej języka [w:] D.K. Sikorski, T. Sucharski, (red.) Przestrzenie lęku: Lęk w kulturze i sztuce XIX-XX wieku., Wyd. Akademii Pedagogicznej, Słupsk, s. 235–243.
„MASTER AND MARGARITA” BY M. BULGAKOV AND „APOCRYPHA OF AGLAYA”
BY J. SOSNOWSKI THROUGH THE EMOTION OF ANXIETY
Summary
The article investigates the artistic discourse of two novels through the emotional concepts of
anxiety, which have in Russian and Polish different cultural contents. In Russian this concept
usually verbalizes as страхи (the plural of страх ‘fear’). So, the emotion of anxiety conceptualizes in Russian as installation of evil spirits (called in Russian страхи) into man’s soul. That’s
why this emotion for Russians is a kind of mental illness. In Polish there are many special words to
denote this emotion (such as lęk, przestrach, przerażenie, trwoga, niepokój). This fact reflects the
special attention in Polish culture to anxiety of everything irrational.
According to these differences the main problem for heroes of «Master and Margarita» is
how to overcome the anxiety of both Woland and totalitarian Stalin’s state. For Polish writer the
main is an emotional experience of anxiety of his heroes, their searching for border between real
and unreal.
167
Z E S Z Y T Y N A U K O W E UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
ZESZYT 68/2011
SERIA FILOLOGICZNA
GLOTTODYDAKTYKA 3
Елена ВОЙЦЕВА
НАИМЕНОВАНИЯ ЛИЦ ПО ПРОФЕССИИ
В ПОДСИСТЕМЕ ВОДНОГО ХОЗЯЙСТВА РУССКОГО
И ПОЛЬСКОГО ЯЗЫКОВ
Перспективным для современной славистики является антропоцентрический подход к языковым явлениям. Важный фрагмент картины мира отображают агентивы, в семантической структуре которых вербализована
профессиональная и трудовая деятельность человека.
Существительные, обозначающие лиц по умению, склонностью или
активному выполнению определенного действия, в том числе профессионального, ученые относят к агентивным наименованиям (nomina agentis,
за Р. Гжегорчиковою) [Grzegorczykowa, Puzynina 1979: 32; WalczakMikołajczakowa 2000].
Объектом нашего исследования являются номинативные единицы лексико-семантической группы «Наименования лиц по профессии», которая
входит в состав терминологической подсистемы водного хозяйства русского и польского языков.
Водное хозяйство является отраслью народного хозяйства, которая занимается изучением, учётом, планированием комплексного использования
водных ресурсов, охраной поверхностных и подземных вод от загрязнения,
истощения и транспортировкой их к месту назначения (потребления). Следует подчеркнуть, что по характеру использования водных ресурсов отрасли народного хозяйства делятся на водопотребителей, и водопользователей,
которые обычно используют энергию или водную среду (гидроэнергетика,
водный транспорт с особой формой рыболовство, рыбоводство) [БЭС 1969–
1978, т. 5].
Под профессией (от лат. professio – официально обозначенное понятие,
специальность) понимают трудовую деятельность, требующую определенных знаний и трудовых навыков, являющуюся основным источником дохода [СІС: 691]. Профессиональная деятельность, по мнению Е.И. Головановой, как высшая форма деятельности человека, характеризуется главными
168
(активность – обладание собственной энергией и направленное обращение
ее в реальное действие, волитивность – наличие у субъекта определенного
намерения совершить действие, контролируемость – способность контролировать процесс реализации своего намерения для получения предполагаемого результата) и дополнительными категориальными признаками (целенаправленность, результативность, общественная значимость) [Голованова 2004: 16–17].
Номинация лиц по профессиональной деятельности находится в центре
внимания русских и польских исследователей (работы Л.П. Крысина, В.И.
Карасика, А.И. Моисеева, Е.В. Рахилиной, Л.А. Шкатовой, Р. Гжегорчиковой, Я. Пузыниной, Б. Крея, Е. Колодзеек, М. Вальчак-Миколайчаковой
и др.). Однако специальные исследования, в которых была бы освещена
специфика агентивов в подсистеме водного хозяйства русского и польского
языков, отсутствуют.
Отметим, что наименования лиц по профессии занимают особое положение в системе рассматриваемых языков. Данные языковые единицы, входящие в лексический класс «наименования лиц», относятся в то же время
к специальной лексике, объединяющей все лексические средства, так или
иначе связанные с профессиональной деятельностью человека [Суперанская 1989: 26], связаны с другими наименованиями в терминосистеме водного хозяйства. Семантика агентивных наименований включает: понятийное (терминологическое) значение и собственно языковое (лексическое
значение, внутреннюю форму), которые А. А. Потебня назвал «ближайшим» и «дальнейшим» значениями [Потебня 1958 І-ІІ: 19; ГриневГриневич 2008: 90].
Развитие наименований лиц по профессии в русском и польском языках
происходит под влиянием социальных факторов, в частности, таких, как
темпы научно-технического прогресса, информатизация. С ними связаны
дифференциация наименований, возникновение несуществующих ранее
профессий, необходимость в их номинации. Рассматриваемые языковые
единицы начали формироваться еще на ранней стадии функционирования
славянских языков. Труд явился важным фактором для развития общественных отношений и номинативного инвентаря. «Есть веские основания
полагать, что специальная лексика появилась около полумиллиона лет
назад в ашельский период палеолита, т.е. задолго до появления науки»
[Гринев-Гриневич 2008: 182].
Появление ремесел, а вслед за ними выделение отдельных сфер знания,
связывается с возникновением кузнечного ремесла в железном веке, в эпоху
позднего палеолита (40–14 тыс. лет назад), когда появились гарпуны, крючки, рыболовство; в эпоху неолита (10–7 тыс. лет назад) развивается обработка дерева, в частности, изготавливаются лодки, сети; в эпоху энеолита
(5 тыс. лет назад) изобретен парус, построена парусная лодка. Уже в дона169
учный период употреблялись прототермины («специальные лексемы, появившиеся и применяющиеся в донаучный период развития специальных
знаний, называющие специальные представления»), которые частично сохранились в качестве базовых терминов в современных терминологиях
[Гринев-Гриневич 2008: 44, 185–186].
На разных исторических этапах в лексико-семантической группе «Наименования лиц по профессии» в русском и польском языках происходило
отмирание старых наименований и появление новых слов. Данные процессы отображали изменения, происходящие в сфере водного хозяйства, связанные с постоянным развитием производительных сил. Наименования по
роду профессиональной деятельности (водное хозяйство) в русском и польском языках являются частью лексического фонда общелитературных языков, используются в функциональных разновидностях, и одновременно
принадлежат терминологической подсистеме языка.
В семантическом плане рассмотренные названия представляют собой
обозначения профессий, связанных с работой на водных аквенах, в том
числе с разной специализацией (более широкой и более узкой).
Гиперонимы лексико-семантической группы «Нааименования лиц по
профессии» в изучаемой подсистеме (моряк / marynarz, матрос / matros,
мореплаватель / żeglarz, рыбак / rybak, навигатор / nawigator, портовик /
portowiec), обозначают моряков, рыбаков, спортсменов-водников, портовиков и объединяют в отдельные микрогруппы и микроряды иерархически
зависимые гипонимы: моряк – аргонавт, боцман, капитан, матрос, впередсмотрящий; marynarz − argonauta, bosman, kapitan, majtek, oko, wachtowy;
мореплаватель – рулевой; портовик – докер; żeglarz – sternik; рыбак – рыболов; rybak – maszop, poławiacz; nawigator – pilot (portowy); portowiec −
doker.
Выделяются узкоспециальные термины (боцман – bosman, спиннингист
– spinningista), профессионализмы (моряк − мореман, марсофлот, чиф
«старпом, старший помощник капитана» < англ. cheaf, пол. zejman «опытный мореплаватель, моряк» (stary zejman), starszy oficer − розм. chief pokładu; юнга «подросток на судне, обучающийся морскому делу, который готовится стать матросом; младший матрос», «выпускник морского учебного
заведения, член судовой команды школьного парусника» < нем. Junge
«юноша», пол. junga, maszop «член спортивного мореплавного общества»,
«рыбак, член союза рыболовов (машоперии)» < голл. maatschappij «союз»,
жаргонизмы (капитан −кэп, мастер < англ. master, папа, пол. розм. stary,
боцман – дракон, кок, повар – шеф, морской волк «опытный матерый моряк,
знающий и любящий море и морское дело» (Морской волк во всем знает
толк) [Каланов: 233, 249, 404], пол. wilk morski, moczykij «риболов, удильщик»), диалектизмы (рыб´алка «рыбак», прост. «рыбак, рыбачка» [МАС 3:
743] (За Федором установилась слава очень смелого и удачливого рыбалки
170
(А.И.Куприн «Листригоны»), пилот «рулевой на лодке» [СРГО 2: 29, 150],
зам´ора помор. «моряк, бывавший в заморских заграничних или дальних
плаваньях») [Каланов 2002: 149].
Характерны гиперо-гипонимические связи с параллельными дифференциальными признаками. Установлено, что дискретными компонентами семной структуры лексем являются: 1) «тот, совершает плавание по морям (водным аквенам)»: моряк «служащий, работающий во флоте», «тот, кто связан
с морем, хорошо знает его, опытен в морском деле» (Моряками здесь (в Севастополе) были почти все: и матросы флота, и рабочие завода морского судостроения, и грузчики (А.Д. Коптяева «Дружба»), разг. «морской путешественник», мореплаватель устар., высок. «человек, посвятивший значительную
часть своей жизни морским путешествиям, моряк», мореход «мореплаватель,
открыватель морских путей», мореходец разг. «тот, кто плавает по морям,
мореплаватель, моряк, мореход» (Этот путь между льдов Мореходец старинный прославил (Саянов «Что на север влечет нас»), корабельщик уст. «владелец корабля, моряк» («Корабельщики в ответ: мы объехали весь свет…»
(А.С. Пушкин «Сказка о царе Салтане…»), пол. żeglarz уст. «путешественник
по морям, моряк» (Śpiewa żeglarz w cudze strony nagłym wiatrem zaniesiony
(J. Kochanowski «Pieśń świętojańska o Sobótce»), «яхтсмен», żeglarz morski
«яхтсмен», «мореплаватель, мореход, моряк; 2) «член экипажа»: матрос
«моряк, не принадлежащий к командному составу (рядовой военного флота;
служащий судовой команды в гражданском флоте)» < голл. matroos, с ХVII
в., нем. Matrose, фр. matelot, ср.-фр. matenot, ср.-голл. мaatgenoot «сотрапезник, товарищ по столу», пол. marynarz «член экипажа судна; моряк торгового
флота, который принадлежит к командному составу», воен. «рядовой военного флота» (XVI ст.) < лат. marinarius; 3) «рыболов»: рыбак «человек, занимающийся ловлей рыбы как промыслом», разг. «любитель рыбной ловли»
(Он прошел мимо рыбаков. Они спешили в море выбирать невода (С. Диковский «Патриоты»), пол. rybak «тот, кто ловит рыбу, рыбак», wędkarz «тот, кто
ловит рыбу удочкой»; 4) «тот, кто работает в порту, на таможне, на верфи»:
портовик «служащий, рабочий порта», докер «портовый грузчик, рабочий
в порту» < англ. docker, пол. portowiec, doker [МАС 3: 743; 2: 301; SJP 3: 140,
1018; Черных 1: 515; Boryś: 316; SWO: 535; WSWO: 249].
Среди названий членов экипажа торгового судна выделяются следующие микрогруппы: 1) «палубная команда»: капитан судна «лицо, возглавляющее судовой экипаж и осуществляющее управление судном; командир,
начальник судна» ([Тартумов] вспомнил, что на судне есть капитан, которому подчиняется и механик Басов, и другие моряки (Ю. Крымов «Танкер
«Дербент»), «глава, руководитель спортивной команды» < п.-лат. capitāneus «военачальник», пол. kapitan «лицо, возглавляющее экипаж торгового, рыболовного судна или яхты» (Kapitanowi na północnych wodach nie
wolno popełniać błędów (J. Brzęczkowski «Sprawiedliwość»), «первый пи171
лот», «капитан спортивной команды»; боцман «должность младшего командного состава экипажа судна, непосредственный начальник палубной
команды» < голл. bootsmann, пол. bosman «старшина на судне, начальник
палубной команды», «высшее офицерское звание» < нeм. Bootsmann «матрос», уст. «шкипер»; навигатор «специалист по навигации», уст. «мореплаватель» < лат. nāvigātor «мореплаватель, моряк», пол. nawigator «член судовой команды, который занимается навигацией», уст. «мореплаватель»;
2) «машинное отделение»: старший механик (механик „тот, кто занимается
эксплуатацией и ремонтом машин и механизмов” < пол. mechanik или нем.
Мechanikus (с XVII в.), лат. mēchanicus, гр. μηχανικός "умелый" от μηχανή
"орудие"), моторист «рабочий, обслуживающий моторы, двигатели», пол.
starszy mechanik, разг. chief maszyny; magazynier maszynowy «заведующий
складом», разг. majster; motorzysta; praktykant motorzysty; 3) «административно-хозяйственная команда»: кок «повар на судне», пол. kucharz (okrętowy) «кок», проф., уст. kok < рус., голл. kok / kuk < англ. cook, intendent «член
судовой команды, занимающийся обеспечением судна продуктами» < фр.
intendent, лат. intendo «направляю, готовлю»; ochmistrz «член экипажа, который занимается организацией бытового обслуживания» < нем. Hofmeister
[МАС 1: 29; 2: 332; Черных 1: 555; Фасмер 3: 34; СМРТ: 23, 102; SJP 2: 109;
MLM: 185; Brocki 1973: 317].
Основой рассматриваемой микросистемы были слова праславянского
происхождения, часть из которых устарела: rybarь / rybarinъ / rybitvъ / rybitъ / rybitьnikъ / rybolovъ / rybolovьcь, korablьnikъ / korabьnikъ, ladijnikъ,
morьnarь, morjaninъ, plavatelь, plovьcь, grebьcь, veslьnikъ, krъmitel,
krъmьnik, krъmьčij, krъmьčьnikъ, prĕždьnikъ, korablьčij / korabьčij, brodarь
[Miklosich s. 65], рус. рыбарь уст. прост. «рыбак» (Знаменитый на селе рыбарь дядя Ося Тюхин учил Шурку вить лески на коленке (В. Смирнов «Открытие мира»), пол. уст. rybołowca, rybołów [Беринда: 110; Срезневский 3:
209; WSJP 6: 1415].
На современном этапе развития русского и польского языков в лексикосемантической группе наименований лиц по профессии в области водного
хозяйства наблюдаются закономерные сдвиги, связанные с динамикой данной терминологии, в частности, интеграция, дифференциация значений
специальных слов, их интернационализация, рост терминов-композитов,
образование поликомпонентных словосочетаний, указывающих на узкую
специализацию деятеля, и интеграция понятий, компрессия путем сворачивания структур. Кроме того, в ряде случаев названия, возникшие в профессиональной и жаргонной речи специалистов, могут заменяться на более
точные термины с точки зрения данной отрасли (так называемая интеллектуализация наименований).
Семантические признаки наименований лиц по профессии в русском
и польском языках описаны с помощью оппозиций сем. В семантике про172
анализированных лексем представлены дифференциальные признаки, например: «старинный (мореход «в старину: мореплаватель, открыватель морских путей», плаватель уст. «тот, кто плавает на судне, участник плавания»
(Он славился как хороший охотник и ловкий, энергичный и сильный плаватель на лодках по быстринам реки (В.К.Арсеньев «Дерсу Узала»), пол.
majtek уст. «моряк, который выполняет работу, связанную с содержанием
порядка на судне, моряк» < голл. maat, уменш. maatje «товарищ, коллега;
моряк», флибустьер “первоначально вест индский контрабандист, входивший в особую организацию, которая в XVII в. вела борьбу с испанским
господством в Вест Индии», «пират, морской разбойник, контрабандист» <
фр. flibustier, голл. vrijbuiter «пират», капер ист. «владелец судна, которое во
время войны с официального разрешения своего правительства нападает на
коммерческий флот неприятельского государства» < голл. кaper, от kapen
«разбойничать на море», пол. kaper ист. «лицо, получившее разрешение
правительства на захват судов противника; морской разбойник» < гол. kaper, галерник «гребец на галере», ист. «тот, кто отбывал каторгу на галере»,
перен. «преступник, каторжник», пол. galernik ист. «невольник или наемный гребец на галере»): современный» (судовой маклер «маклер, занимающийся бронированием чартеров, фрахтом судов и грузовых площадей на
них», makler okrętowy), «индивидуальный (удильщик, ловец «рыболов»,
wędkarz, poławiacz pereł): коллективный» (судовая команда «личный состав
(кроме лиц командного состава), обслуживающий судно», экипаж судна
«лица, обеспечивающие управление, движение, живучесть и безопасность
эксплуатации судна, включая персонал, обслуживающий как личный состав
судна, так и пассажиров», пол. służba trapowa, ekipa nurkowa), «место выполняемой работы» (dziobowy «гребец на корабельной лодке, сидящий на
скамье спереди», oficer ładunkowy), «время выполняемой работы» (вахтенный, oficer wachtowy) [МАС 2: 399; 3: 129; СМРТ: 266, 298, 321; Boryś: 311].
Установлено, что названия-гипонимы, обозначающие исполнителей
действий, могут иметь общие семантические признаки с лексемами, входящими в другие микросистемы водохозяйственной лексики в русском
и польском языках, в частности: «военный (матрос «рядовой военного
флота, а также служащий судовой команды в гражданском флоте» < голл.
matroos, admirał «командующий военного флота» < ар. amir «князь, командующий», alf «тысяча» или rahl «транспорт», «командир транспорта», admirał koronny «воинское звание высшего командного состава; также лицо,
имеющее это звание», диал. каш. admirêł, mat воен. «низшее офицерское
звание в военном флоте» < голл. maat [Linde 1: 5; SWO: 21; SJP 2: 116]:
гражданский» (китобой, уст. китобоец «тот, кто занимается китобойным
промыслом», wielorybnik, гарпунер «тот, кто охотится с помощью гарпуна»,
harpunnik), «морской (jachtowy sternik morski): речной» (плотогон «тот, кто
занимается гонкой плотов», flisak «речной плотогон»), «надводный (руле173
вой, шкипер, яхтсмен, dziobowy, szyper, trapowy): подводный» (подводник
«моряк, служащий в подводном флоте», «специалист по подводным, водолазным работам», акванавт «тот, кто выполняет работы под водой на
больших глубинах в специальном снаряжении или в подводном аппарате»,
nurek «водолаз, ныряльщик», akwanauta) [МАС 2: 238; SWO: 387; WSWB:
62; SJP 1: 796; MLM: 106, 311].
Номинационные принципы и мотивы, которые лежат в основе внутренней формы названий исполнителей действия, указывают на: 1) «реляцию»
(бакенщик, бункеровщик, лебедчик, крановщик, гарпунер, rybak, kajakarz,
cumownik, barkarz, kadłubowiec, promownik, kanadyjkarz); 2) «процесс» (водолаз, грузчик, obserwator, spławniczy); 3) «функцию» (судоводитель, рулевой, sternik «рулевой, лицо, осуществляющее управление судном (катером,
лодкой); начальник гребцов», «офицерское звание», dewiator «член судовой
команды, занимающийся девиацией»; 4) «место» (баковый «несущий вахту
на баке», dziobowy); 5) «возраст», в частности, «старший командный состав
(стармех, starszy oficer): младший командный состав» (юнга, młodszy marynarz); 6) «пол» (стюард, стюардесса «лицо из обслуживающего персонала
на пассажирских судах» < англ. steward, пол. steward, stiuardessa).
Лексико-семантическую группу наименований лиц по профессии в области водного хозяйства в русском и польском языках пополняли заимствования, которые проникали в результате прямых и опосредованных контактов русского и польского языков с латинским, голландским, немецким
и другими языками (штурман «специалист по вождению надводных, подводных кораблей» < голл. stuurman, пол. zejman < нем. Seemann «морской
волк» (Wstyd − stary sternik, zejman pełną gębą, co setki nie takich łajb w najgorsze sztormy prowadził, a tu krzyżyk o głupstwo (S.M. Saliński «Opowieść
o czarnym księżycu Pelau»), maszop «рыбак, член рыболовного союза» < гол.
maatschappij «союз»), в том числе при посредничестве русского языка (конец XIX−началo ХХ вв.), marynarz < нем. Mariner «моряк», лат. marinarius,
marinus «морской», лат. mare «море», matros < рус. матрос, голл. matroos
[СМРТ с.269, 319; Черных 1: 515; Bruckner: 37; SWO: 122, 535; WSWO:
796; WSJP 4: 482].
В начале ХХ в. заимствованы названия спортсменов, работников в области водного транспорта из английского языка: суперкарго «специальный
помощник капитана судна по грузовой части, в обязанность которого входят наблюдение за состоянием трюмов, а также прием, хранение и выдача
грузов согласно действующим правилам» < англ. supercargo, брокер «посредник в торговых операциях» < англ. broker, пол. broker, waterpolista <
англ. water-polo «водное поло», dejman < англ. dayman, dewiator, dewiacja <
англ. dewiation, фр. deviation, п.-лат. deviare «извращение, отклонение»,
shipchandler «шипчандлер» < англ. ship «судно», chandler «мелкий торговец» [WSWO: 206, 249, 1318; MLM: 45, 246].
174
При рассмотрении семантической структуры следует обратить внимание, что среди исследуемых специальных слов функционируют однозначные (моносемичные) и многозначные (полисемичные) языковые единицы.
Причем, случаи, когда одна специальная лексема называет несколько понятий, рассматриваются в лингвистике неоднозначно: как полисемия (если
в результате переноса наименования на другое понятие в семантической
структуре сохраняется архисема, а расходятся дополнительные семы) либо
как омонимия (вследствие переноса наименования на другое понятие архисема расщепляется, а дополнительные семы совпадают) [Гринев-Гриневич
2008: 98]. Например, на основе функционального метафорического переноса по лексико-семантической модели «процесс» → «агент» образованы
такие названия: вахта «дежурство части экипажа на судне, требующее безотлучного нахождения на каком-л. посту (во флоте)», перен. разг. «часть
судового экипажа, несущая такое дежурство в течение определенного промежутка времени» < нем. Wacht «охрана», пол. wachta.
Вследствие метонимического переноса значения по лексикосемантической модели «часть → целое» слово oko «орган зрения» (< псл.
*oko, *očese «орган зрения, око», и.-е. *oky- «смотреть») в лексикосемантической группе подсистемы водного хозяйства «Наименования лиц
по профессии» в польском языке начало обозначать «вахтенного моряка,
который сообщает обо всех изменениях на море и в небе»: marynarz na oku,
żeglarz na oku, рус. впередсмотрящий [Boryś: 386; MLM: 187–188]:
szczególnie ważna jest służba na oku podczas złej widoczności, we mgle itp.
warunkach (Z. Grabowski, J. Wójcicki «1000 słów o morzu i okręcie»).
Реже происходит расширение семантики слова, вследствие чего лексема употребляется в широком и узком значении: аргонавты «герои, совершившие на корабле Арго далекое плавание к берегам Колхиды за золотым
руном (в древнегреческой мифологии)», перен. «участники научной экспедиции, путешественники; отважные мореплаватели, первопроходцы» < лат.
Argonautae, гр. Άργουαύται, argonauci [Boryś: 700; WSWO: 94].
Конкуренция между автохтонными и заимствованными, нейтральными
и разговорными языковыми единицами, а также исчезновение ряда профессий приводит к вытеснению наименований в разряд пассивной лексики,
архаизмов и историзмов: пол. kierownik statku «капитан», majtek уст. «моряк», matros / matroza, armator przewoźnik (Przewoźnik czółnem / łódką.
Lintrarius [...] Co czуłnem wozi. Ratiarius [...] co prumem wozi [...] Barkarz
[Knapski s.862], бурлак ист. «рабочий, который в старину тянул суда на бечевке по реке против течения, идя по берегу», лямочник уст. «грузчик, перемещающий груз с помощью лямки», sztabnik, sztabny stróż «моряк или
плотогон, который находился на вахте в носовой части судна » (< sztabа
«нос корабля»), węglarz «моряк, работник котельной», «портовой работник,
грузчик» [СМРТ: 28, 134].
175
Антонимия в проанализированной ЛСГ представлена преимущественно комплементарными антонимами моряк ≠ морячка, pływak ≠ pływaczka,
kajakarz ≠ kajakarka и др.
На семантику лексем, обозначающих лиц по профессии, определенным
образом повлияли архетипные представления о моряках как первопроходцах, героях, путешественниках, а также гендерный фактор.
К ядру рассматриваемой лексики принадлежат гиперонимы с интегральной архисемой «исполнитель действия в области водного хозяйства»
(моряк, матрос, мореплаватель, рыбак, навигатор, портовик, marynarz,
matros, żeglarz, rybak, nawigator, portowiec) и частотные гипонимы с дополнительными дифференциальными признаками.
Граница частичного пересечения языковых единиц, находящихся в ядре
и на периферии, является нечеткой, диффузной вследствие сложных семантических отношений между лексемами.
Семантика проанализированных названий находится в зависимости от
выборочно обозначаемых денотатов, от других микросистем водного хозяйства и тематических групп общенародного языка, в частности названий
лиц по профессии (электрик, механик, моторист, elektryk, maszynista,
mechanik, spedytor, rzeczoznawca).
Номинация наименований лиц по профессии в русском и польском языках на современном этапе происходит за счет внутренних ресурсов, прежде
всего словообразовательной деривации (суффиксации, композиции, конверсии), реже – путем лексико-семантической модификации. Следует отметить, что на эту лексико-семантическую группу значительное влияние оказывает профессиональная и жаргонная лексика.
Библиография
Голованова Е.И., 2004, Категория профессионального деятеля: Формирование. Развитие.
Статус в языке, Челябинск.
Гринев-Гриневич С.В., 2008, Терминоведенье, Москва.
Суперанская А.В., Подольская Н.В., Васильева Н.В., 1989, Общая терминология: Вопросы
теории, Москва.
Потебня А.А., 1958, Из записок по русской грамматике, т. І–ІІ, Москва.
Brocki Z., 1973, Potoniakiem nad morze. Historyjek z życia terminów i nazw morskich, Gdańsk.
Grzegorczykowa R., Puzynina J., 1979, Słowotwórstwo współczesnego języka polskiego: rzeczowniki sufiksalne rodzime, Warszawa.
Walczak-Mikołajczakowa M., 2000, Słowotwórstwo agentywnych nazw osobowych w języku polskim, rosyjskim i bułgarskim, Poznań.
Беринда – Лексикон славеноросский: Имен толкование всечестным отцем Памвою Бериндою згромаджений, 1653, Киев 1961.
БСЭ – Большая советская энциклопедия: в 31 т., Москва 1969–1978, т. 5.
Каланов – Каланов Н. А., Словарь морского жаргона, М. 2002.
176
МАС – Словарь русского языка: В 4 т. / АН СССР, Ин-т рус. яз.; ред. А. П. Евгеньевой,
Москва 1985–1988.
СІС – Словник іншомовних слів / За ред. О. С. Мельничука, Київ 1985.
СРГО – Словарь русских говоров Одесщины: В 2-х т. / ред. Ю.А.Карпенко, Сусуму Уэмура,
Одесса 2000–2001.
СМРТ – Морские и речные термины: Словарь / Отв. ред. О. П. Мурыгин, Москва 1997.
Фасмер – Фасмер М., Этимологический словарь русского языка: В 4 т. / Пер. с нем. и доп.
О.Н.Трубачева, Москва 1986–1987.
Черных – Черных П.Я., Историко-этимологический словарь современного русского языка:
В 2 т., Москва 1999.
Boryś – Boryś W., Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.
Brückner – Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1970.
Knapski – Knapski G., Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium Latinae et Graecae...,
Kraków 1643–1644.
Linde – Linde S.B., Słownik języka polskiego: w 6 t., Lwów 1854–1860.
Miklosich – Miklosich Fr., Etymologisches Wörterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1866.
MLM – Grajewski I., Wójcicki J., Mały leksykon morski, Warszawa 1981.
SJP – Słownik języka polskiego: w 3 t., red. M. Szymczak, Warszawa 2002.
SWO – Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1991.
WSJP – Słownik języka polskiego: w 11 t., red. W. Doroszewski, Warszawa 1958–1968.
WSWO – Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko, Warszawa 2005.
AGENTYWNE NAZWY ZAWODOWE PODSYSTEMU GOSPODARKI WODNEJ W JĘZYKU
ROSYJSKIM I POLSKIM
Резюме
W artykule omówiono agentywne nazwy zawodowe podsystemu gospodarki wodnej w języku rosyjskim i polskim. Wskazano, że semantyka nazw agentywnych zawiera terminologiczne
i pojęciowe znaczenie leksykalne. Specjalna leksyka charakteryzuje się ze względu na pojęcia,
które oznacza, status chronologiczny, jej powstanie i dynamikę, osobliwości struktury semantycznej. Badania potwierdziły relatywny charakter agentywnych nazw zawodowych, ich zależność od
innych mikrogrup.
177