Istota demokracji - Rok szkolny 2011/2012

II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
Geneza i istota demokracji
1)
Wyjaśnij pojęcia:
1. Ostracyzm (sąd skorupkowy) był procedurą, która w starożytnych Atenach miała zapobiegać próbom
obalenia demokracji. Raz w roku w powszechnym głosowaniu obywatele decydowali, czy
demokracja jest zagrożona. Jeśli uznali, że takie zagrożenie istnieje, każdy z nich wypisywał na
glinianej skorupce - ostrakonie - nazwisko osoby, która je stwarza. Osoba wskazana przez większość
zebranych musiała na 10 lat opuścić Ateny.
2. Demokracja (gr. demos - lud, krótas - władza, siła; władza ludu) jest formą ustroju państwa, w
której jego obywatele (naród, lud) sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych
przedstawicieli.
3. Opozycja - czyli partie, które nie uczestniczą w sprawowaniu władzy, a ich rolą jest krytyka i
kontrola rządu. Istnienie legalnej opozycji jest jednym z fundamentów demokracji.
4. Elektorat - ogół obywateli biorących udział w wyborach
5. Wybory - to proces wyłaniania przez ogół obywateli (elektorat) spośród kandydatów osób, które
będą piastować najwyższe stanowiska w państwie (sejm, senat, głowa państwa, organy
samorządowe).
6. Prawa wyborcze – prawo kształtowania rzeczywistości politycznej
7. Czynne prawo wyborcze - możliwość wybierania
8. Bierne prawo wyborcze - możliwość bycia wybranym
9. Równość formalna głosów - Każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów
10. Równość materialna głosów - każdy głos w wyborach ma taką samą wagę
2)
Scharakteryzuj historyczne formy demokracji:
1. Demokracja antyczna
2. Republikanizm rzymski
3. Wkład chrześcijaństwa w budowę wartości demokracji
4. Demokracja szlachecka
5. Wkład oświecenia europejskiego w kształtowanie demokracji
6. Model demokracji w Stanach Zjednoczonych
7. Rozwój demokracji w XIX w.
1. Pierwszą formą jest demokracja antyczna. Demokracja kształtowała się od końca VI w. w niektórych
polis (miastach-państwach) starożytnej Grecji. Najbardziej znana jest demokracja ateńska. W
Atenach suwerenna władza należała do ludu. Prawa polityczne posiadali tylko mężczyźni powyżej
20. roku życia, którzy byli wolni i byli rdzennymi obywatelami Aten. Ta grupa stanowiła ok. 10%
mieszkańców ateńskiej polis. Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej.
Najważniejsze decyzje podejmowało Zgromadzenie Ludowe, w którym mogli uczestniczyć wszyscy
obywatele. Zgromadzenie było zwoływane kilka razy w miesiącu. Do jego uprawnień należało m.in.
uchwalanie ustaw i wybieranie urzędników. Zgromadzenie posiadało także uprawnienia sądowe.
Władza wykonawcza należała do Rady Pięciuset, którą wybierało Zgromadzenie przez losowanie.
Urzędnicy byli wybierani na rok i podlegali nadzorowi ze strony Zgromadzenia i Rady. Dużą rolę
odgrywał Trybun Ludowy, który stał na straży praw obywateli.
2. Ustrój demokratyczny istniał również w republice rzymskiej (509-27 r. p.n.e.), jednak rzymska
demokracja
miała charakter ograniczany. Kluczową rolę w państwie odgrywali przedstawiciele arystokracji, którzy
obsadzali główne stanowiska i wchodzili w skład Senatu będącego najważniejszym organem w państwie. W
republice rzymskiej istniały aż trzy rodzaje zgromadzeń ludowych, jednak ich rola ograniczała się do
rozpatrywania propozycji Senatu lub urzędników.
3. Zwróćmy uwagę także na chrześcijańskie tradycje demokratyczne. Z doktryny chrześcijańskiej,
zwłaszcza z Dekalogu, wywodzi się wiele zasad i wartości demokratycznych. Idea równości
wszystkich ludzi i praw człowieka wywodzi się z biblijnego obrazu stworzenia człowieka przez Boga.
W chrześcijaństwie od początku istniało przekonanie o równej godności kobiet i mężczyzn. W
1
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
gminach wczesnochrześcijańskich istniały procedury demokratyczne. W pierwszych wiekach
chrześcijaństwa diakoni i biskupi byli wybierani w wyborach bezpośrednich przez wszystkich
członków wspólnoty.
W kręgu myślicieli chrześcijańskich narodziło się prawo oporu przeciwko tyrańskiej władzy. Św.
Tomasz z Akwinu przyznawał poddanym prawo oporu wobec władcy, który zdobył władzę w sposób
nielegalny, nakazuje czynić coś, co jest sprzeczne z celem państwa (np. nakłania do grzechu), lub przekracza
granice swojej władzy (np. nakłada niesłuszne podatki).
4. Kolejnym etapem jest demokracja szlachecka. Typ demokracji szlacheckiej ukształtował się w
Polsce w II połowie XV w. Pełnię praw obywatelskich i politycznych posiadał tylko jeden stan szlachta. Jego przedstawiciele posiadali wyłączne prawo udziału w sejmikach, zasiadania w sejmie i
sprawowania urzędów.
Najwyższym organem władzy państwowej był sejm, którego członków wybierała szlachta na
sejmikach. Sejm decydował o wojnie i pokoju, uchwalał podatki, współdecydował o polityce wewnętrznej.
Na czele państwa stał elekcyjny król. Każdy szlachcic miał prawo udziału w wyborze króla. Szlachta mogła
wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, jeśli naruszył on prawa i przywileje stanu szlacheckiego. Ważnym
elementem demokracji szlacheckiej była tolerancja religijna.
5. Współczesna demokracja zaczęła się kształtować w wyniku zwycięskich rewolucji burżuazyjnych:
angielskiej w XVII w. i francuskiej w XVIII w. Skutkiem rewolucji angielskiej była przyznanie
parlamentowi znacznych uprawnień do reprezentowania społeczeństwa. Ogromny wkład w rozwój
demokracji wnieśli filozofowie oświecenia. Charles Louis Montesquieu (Monteskiusz) stworzył
zasadę trójpodziału władzy, a Jean Jacques Rousseau fundamentalną dla demokracji zasadę
suwerenności ludu.
6. W 1787 r. w Stanach Zjednoczonych uchwalono pierwszą na świecie konstytucję. Przewidywała ona
podział władzy między prezydenta (władzę ustawodawczą) i Kongres (władzę wykonawczą). W 1789
r. rozpoczęła się Wielka Rewolucja Francuska. Uchwalono wówczas Powszechną Deklarację Praw
Człowieka i Obywatela, która zawierała gwarancje podstawowych praw i wolności obywatela,
takich jak wolność słowa, zgromadzeń, sumienia.
7. Początki powstania partii politycznych sięgają czasów rewolucji angielskiej. Jednak istotnym
elementem demokracji partie stały się dopiero w XIX w., gdy przybrały charakter masowy.
Poszerzenie kręgu obywateli posiadających prawa wyborcze nastąpiło w XIX w. Kluczowe znaczenie
miało zniesienie cenzusu majątkowego, który uzależniał posiadanie praw wyborczych od wartości
majątku. Drugim cenzusem znacznie ograniczającym krąg wyborców był cenzus płci, który
dyskryminował kobiety. Pierwszym państwem, które przyznało prawa wyborcze kobietom, była Nowa
Zelandia (1893). W większości państw europejskich nastąpiło to w I połowie XX w. (w Polsce w 1919
r.).
3)
Wymień trzy działania podjęte w II poł. XIX w. będące wcieleniem w życie idei demokracji:
1. Rozwój partii masowych
2. Zniesienie cenzusu majątkowego
3. Zniesienie cenzusu płci
4)
Wyjaśnij znaczenie zasad współczesnej demokracji
1. Zasada suwerenności narodu - Ustrój demokratyczny opiera się na zasadzie suwerenności narodu.
Oznacza to, że najwyższą władzę w państwie sprawuje naród. Zaprzeczeniem tej zasady jest
obowiązująca w monarchii absolutnej doktryna, w myśl której suwerenność skupia się w osobie
monarchy.
2. Zasada reprezentacji - Zasada reprezentacji oznacza, że naród nie sprawuje swej władzy
bezpośrednio, lecz wybiera do tego swoich reprezentantów.
3. demokracji bezpośredniej - Z zasadą reprezentacji jest związane istnienie demokracji bezpośredniej,
która cechuje się tym, że obywatele podejmują ważne decyzje samodzielnie
4. demokracji pośredniej - kiedy decyzje w imieniu narodu podejmują jego przedstawiciele.
2
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
5. Demokracja przedstawicielska – sytuacja, w której w imieniu narodu podejmują jego
przedstawiciele. Obecnie zdecydowanie dominują formy demokracji pośredniej, dlatego współczesna
demokracja jest nazywana demokracją przedstawicielską.
6. Zasada poszanowania praw mniejszości - w demokracji decyduje głos większości. Jednak istnieje
niebezpieczeństwo, że większość będzie próbować ograniczać prawa mniejszości (np. religijnych,
etnicznych). Dlatego współczesne demokracje kładą ogromny nacisk na ochronę praw mniejszości.
Gwarancje dla nich są zapisane m.in. w konstytucjach.
7. Zasada podziału władzy - Twórcami koncepcji podziału władzy byli filozofowie oświeceniowi John
Locke i Monteskiusz. Wyodrębnili oni władzę prawodawczą, wykonawczą oraz sądowniczą, które
powinny być od siebie niezależne i wzajemnie się kontrolować. Zasada ta ma przeciwdziałać
nadmiernemu skupieniu władzy w rękach jednej osoby, co może prowadzić do tyranii. Współcześnie
tę zasadę rozumie się nie tylko jako podział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą,
lecz także podział władzy między organy centralne i lokalne oraz stworzenie warunków dla
działalności niezależnych mediów i opozycji.
8. Zasada państwa prawa - Aby państwo można było uznać za demokratyczne, musi ono być państwem
prawa. Oznacza to, że obywatele mogą czynić wszystko, co nie jest zabronione przez prawo, organy
państwa i urzędy zaś tylko to, co prawo im nakazuje lub na co im zezwala.
9. konstytucjonalizmu - Najwyższym źródłem prawa w państwie demokratycznym jest konstytucja, czyli
ustawa zasadnicza. Jest to akt prawny, który reguluje zasady funkcjonowania państwa, określa
kompetencje i sposób powoływania organów państwowych oraz zakres praw i wolności obywateli.
Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych, co oznacza, że nie mogą one
być z nią sprzeczne. Konstytucja spełnia w państwie demokratycznym kilka funkcji.
10. Zasada pluralizmu - Pluralizm oznacza możliwość istnienia i poszanowanie różnych poglądów, form
życia politycznego, społecznego i gospodarczego, idei i światopoglądów funkcjonujących w
społeczeństwie. Dotyczy wszystkich przejawów życia i może mieć wymiar społeczny, gospodarczy i
polityczny. W państwie demokratycznym szczególnie istotny jest pluralizm polityczny, który zapewnia
swobodę działalności wszystkim partiom politycznym, a więc organizacjom, które dążą do zdobycia i
utrzymania władzy metodami demokratycznymi. Niezwykle istotna w demokracji jest swoboda
działalności opozycji, czyli partii, które nie uczestniczą w sprawowaniu władzy, a ich rolą jest
krytyka i kontrola rządu. Istnienie legalnej opozycji jest jednym z fundamentów demokracji. W
państwach demokratycznych partie odgrywają niezwykle ważne rolę.
5)
Wymień trzy najważniejsze zadania partii politycznych:
a) wyłanianie kandydatów na stanowiska, prowadzenie kampanii wyborczej;
b) obsadzanie najwyższych stanowisk w państwie, odgrywanie roli opozycji;
c) kształtowanie opinii publicznej poprzez promowanie wyznawanych przez siebie wartości;
6)
Wymień trzy przyczyny dominacji form demokracji pośredniej we współczesnym świecie:
Przyczynami dominacji form demokracji pośredniej są duży obszar państwa i duża liczebność
społeczeństwa, co uniemożliwia podejmowanie decyzji w bezpośredni sposób, jak to miało miejsce
np. w starożytnych Atenach. Poza tym z powodu rozrostu funkcji państwa i biurokracji sprawowanie
władzy wymaga dobrej orientacji w sprawach państwowych, odpowiedniego przygotowania i
wiedzy, których nie posiadają wszyscy obywatele.
7)
Scharakteryzuj funkcje współczesnej demokracji:
a) Wychowawcza - Zadaniem konstytucji jest wychowywanie obywateli w różnych sferach, np.
przez upowszechnianie takich wartości, jak odpowiedzialność, tolerancja.
b) Prawna - Zapisy konstytucji regulują porządek prawny w państwie i stanowią kryterium
oceny zachowań obywateli i organów państwa.
8)
Scharakteryzuj funkcje konstytucji:
a) Gwarancyjna - Zapisy konstytucji gwarantują istnienie państwa prawa.
b) Prawna - Zapisy konstytucji regulują porządek prawny w państwie i stanowią kryterium oceny
zachowań obywateli i organów państwa.
3
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
c) Prognostyczna - Dzięki zapisom konstytucji można przewidzieć, w jakim kierunku pójdzie państwo i
obywatele, kierując się obowiązującym porządkiem prawnym.
d) Polityczna - Konstytucja zawiera zasady, które określają ustrój państwa.
e) Organizacyjna - Konstytucja określa zasady i formy funkcjonowania społeczeństwa i państwa.
9)
Wyjaśnij znaczenie cytatu: "Państwa bez sprawiedliwości są bandami rozbójników" (św.
Augustyn)
10)
Scharakteryzuj wartości demokratyczne:
1. Wolność - jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie jest rozumiana jako prawo jednostki do
postępowania zgodnie ze swoją wolą. W tym znaczeniu wolność występuje najczęściej w połączeniu z
innymi określeniami i tworzy wraz z nimi katalog podstawowych wolności demokratycznych, takich
jak wolność słowa, wolność zgromadzeń, wolność wyznania, wolność gospodarcza, wolność prasy.
W państwach demokratycznych niezwykle ważną rolę odgrywa rozróżnienie wolności na: pozytywną
- wywodzącą się z chrześcijaństwa i rozumianą jako świadomość, jakie postępowanie jest dobre;
negatywną - wywodzącą się z doktryny liberalnej i pojmowaną jako wolność od ograniczeń i
przymusu. Rozróżnienie to odgrywa ogromną rolę w sporach wokół kontrowersyjnych problemów,
takich jak aborcja i eutanazja.
2. Równość - Pojęcie równości oznacza identyczność obywateli w pewnych aspektach. W demokracji
równość jest pojmowana jako: równość naturalna - wszyscy ludzie z natury są równi, bez względu na
rasę, płeć czy pochodzenie; równość wobec prawa - wszyscy obywatele mają takie same
uprawnienia i powinni być tak samo traktowani, np. w sądzie wymiar kary nie może być uzależniony
od pochodzenia czy stanu majątku; równość szans - stworzenie wszystkim obywatelom podobnych
szans na samorealizację i dostęp do dóbr materialnych. W tym znaczeniu równość jest praktycznie
niemożliwa do zrealizowania i trudna do pogodzenia z wolnością.
3. Sprawiedliwość - W państwach demokratycznych sprawiedliwość jest rozpatrywana w odniesieniu
do:
spraw ekonomicznych - jest pojmowana przede wszystkim jako właściwa dystrybucja dóbr występujących w
ograniczonej ilości, prawa - oznacza bezstronne traktowanie oskarżonych i sądzenie za popełnione czyny (w
tym znaczeniu jest ona cnotą sędziów oraz instytucji państwowych).
11)
Wymień cechy państwa demokratycznego:
1. Władza powoływana na określony czas w wyborach.
2. Legalnie działająca opozycja.
3. Władza ustawodawcza ma uprawnienia do krytykowania rządu.
4. Niezależne i niezawisłe sądy.
5. Decyzje są podejmowane większością głosów, ale głos mniejszości też musi być brany pod uwagę.
6. Społeczeństwo obywatelskie i uczestnicząca kultura polityczna
12)
Wymień zalety i wady demokracji:
Zalety:
1. W dużo większym stopniu niż inne reżimy demokracja gwarantuje poszanowanie podstawowych
praw i wolności jednostki, na których straży stoją prawo i instytucje, media i opinia publiczna.
2. Historia pokazuje, że państwa demokratyczne znacznie rzadziej wszczynają wojny niż państwa
niedemokratyczne.
3. Demokracja daje jednostce duży zakres wolności i stwarza możliwość samorealizacji i wyboru drogi
życiowej, a także wpływa na bieg spraw publicznych.
4. Władza w państwach demokratycznych w nieporównywalnie mniejszym stopniu stosuje wobec
obywateli przymus i przemoc niż w państwach, w których cała władza jest skupiona w rękach
jednostki. ("Demokracja jest najgorszą formą rządów, z wyjątkiem wszystkich innych, które
kiedykolwiek były wypróbowane". Winston Churchill)
Wady:
1. Demokracja nie do końca sprawdza się w okresach przejściowych i kryzysowych, gdy konieczne jest
podejmowanie często niepopularnych decyzji. Trudności ekonomiczne mogą doprowadzić do
przejęcia władzy przez partie populistyczne, antydemokratyczne. Mogą one się przyczyniać do
4
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
dalszej destabilizacji państwa, a nawet do likwidacji demokracji i ograniczenia praw oraz wolności
człowieka.
2. Proces decyzyjny jest znacznie dłuższy niż w reżimach totalitarnych i autorytarnych. Podjęcie decyzji
często wymaga konsultacji z różnymi środowiskami i organizacjami (związkami zawodowymi), a
zawarty kompromis nie zawsze jest satysfakcjonujący dla wszystkich.
3. Wolność słowa i swoboda wyrażania opinii połączone z prawem do demonstracji mogą stanowić
zagrożenie dla porządku publicznego, w tym używania przemocy, zwłaszcza gdy w społeczeństwie
występują bardzo głębokie podziały ideowe.
XIII. Scharakteryzuj formy demokracji bezpośredniej:
1.
Referendum to powszechne głosowanie obywateli mających czynne prawo wyborcze, w którym
podejmują oni decyzje w ważnych dla nich sprawach. Obecnie jest to najpopularniejsza forma demokracji
bezpośredniej.
2.
Inicjatywa ludowa to prawo części obywateli do zgłoszenia własnych propozycji zmian w prawie. Ze
względu na przedmiot inicjatywę ludową dzieli się na: konstytucyjną, referendalną oraz ustawodawczą
3.
Weto ludowe to prawo obywateli do wyrażenia sprzeciwu wobec ustaw uchwalonych przez
parlament. Polega na tym, że na wniosek określonej grupy obywateli domagających się zniesienia lub
przyjęcia jakiegoś przepisu jest przeprowadzane referendum. Obecnie instytucja ta nie jest zbyt popularna,
występuje m.in. w Szwajcarii i niektórych stanach USA.
4.
Recall to prawo obywateli do odwoływania urzędników pochodzących z wyborów powszechnych. Do
odwołania wystarczy zebranie odpowiedniej liczby podpisów (np. 1/3 mieszkańców danego okręgu). Recall
dotyczy najczęściej władz lokalnych. Obecnie to instytucja występuje w niektórych stanach USA oraz w
państwach Ameryki Południowej.
5.
Plebiscyt jest definiowany bardzo różnie. W polityce międzynarodowej pod tym pojęciem rozumie się
głosowanie mieszkańców danego obszaru decydujące o jego przynależności państwowej. W polityce
wewnętrznej jest to głosowanie, w którym obywatele mogą wyrazić swoje poparcie lub dezaprobatę dla
polityki rządu. Najczęściej odbywa się na wniosek rządzących.
6.
Zgromadzenie Ludowe to zgromadzenie obywateli, na którym podejmuje się najważniejsze decyzje
dotyczące jakiegoś obszaru. Obecnie to instytucja występuje w niektórych kantonach Szwajcarii.
Zgromadzenia odbywają się kilka razy do roku w stolicy kantonu, a głosuje się przez podniesienie ręki. W
Polsce za formę taką można uznać zgromadzenia mieszkańców wsi lub osiedla, no których są rozstrzygane
sprawy lokalne.
XIV. Ze względu na treść głosowania referenda można podzielić na:
a) konstytucyjne - przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji
b) ustawodawcze - przedmiotem jest konkretny projekt ustawy
c) problemowe - dotyczy rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy, np. budowy dróg, najczęściej ma
charakter lokalny
d) arbitrażowe - dotyczy rozstrzygnięcia sporu między najwyższymi organami państwa
e) akcesyjne - dotyczy przystąpienia do organizacji międzynarodowych
XV. Ze względu na zasięg terytorialny referenda można podzielić na:
a) ogólnokrajowe - przeprowadzane na terytorium całego kraju
b) lokalne - przeprowadzane na mniejszym obszarze, np. w województwie
XVI. Ze względu na wymóg prawny przeprowadzenia referenda można podzielić na:
a) obligatoryjne - jego przeprowadzenie jest konieczne. aby decyzje podjęte przez władze można było
uznać za ważne
b) fakultatywne - jego przeprowadzenie nie jest konieczne dla ważności podjętej decyzji
XVII. Ze względu na moment przeprowadzenia referenda można podzielić na:
a) zatwierdzające - odbywa się po uchwaleniu jakiegoś aktu przez organy państwa
b) konsultacyjne - jest przeprowadzane przed uchwaleniem jakiegoś aktu, aby poznać opinię
społeczeństwa na dany temat
XVIII. Scharakteryzuj formy demokracji bezpośredniej w Polsce
5
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
1. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza - jest formą inicjatywy ludowej. Prawo wniesienia projektu
ustawy przysługuje grupie co najmniej 100 tys. obywateli Rzeczypospolitej mających prawa wyborcze.
Czynności związane z przygotowaniem projektu ustawy, zbieraniem podpisów czy kampanią promocyjną
wykonuje komitet inicjatywy ustawodawczej. Projekt ustawy nie może dotyczyć spraw, dla których
Konstytucja RP przewiduje wyłączną właściwość innych podmiotów, posiadających inicjatywę
ustawodawczą, np. sejmu i senatu. Formą poparcia inicjatywy ustawodawczej jest złożenie podpisu pod
odpowiednim projektem. Projekt wraz listą podpisów składa do sejmu pełnomocnik komitetu. Sejm
rozpoczyna pracę nad ustawą nie później niż trzy miesiące po wniesieniu projektu.
2. Referendum ogólnokrajowe – forma głosowania w danej sprawie. Może dotyczyć zmian Konstytucji,
ratyfikacji umów międzynarodowych, na mocy których organy państwa przekazują część swoich uprawnień
organom ponadnarodowym, a także innych spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa.
Referendum ma prawo zarządzić prezydent za zgodą senatu lub sejm z inicjatywy własnej, Rady
Ministrów, senatu lub obywateli. Referendum z inicjatywy obywateli nie może dotyczyć wydatków i
dochodów państwa, obronności i amnestii. Obywatele muszą także zebrać co najmniej 500 tys. podpisów
pod wnioskiem dotyczącym jego przeprowadzenia. Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy.
Referendum ma charakter wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do
głosowania.
Prawo udziału w referendum mają obywatele polscy posiadający pełnię praw publicznych, którzy
ukończyli 18 lat. Referendum przeprowadza Państwowa Komisja Wyborcza, komisarze wyborczy oraz
obwodowe komisje do spraw referendum.
3. Referendum lokalne - w referendum lokalnym mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego wyrażają
swoją wolę co do sposobu rozwiązania określonej sprawy dotyczącej tej wspólnoty.
Referendum jest przeprowadzane z inicjatywy właściwych organów samorządowych, na wniosek
10% mieszkańców gminy lub powiatu albo 5% mieszkańców województwa. W wypadku referendum o
odwołanie organów lokalnych inicjatywa należy tylko do mieszkańców.
W pewnych sprawach referendum ma charakter obligatoryjny, np. samoopodatkowanie mieszkańców
na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji organów gminy.
Referendum jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania.
XIX. Wymień zalety i wady demokracji bezpośredniej
Zalety:
1. Demokracja bezpośrednia stwarza obywatelom możliwość bezpośredniego wpływu na bieg spraw
państwowych.
2. W sytuacji gdy wybory odbywają się dość rzadko (najczęściej co 4-5 lat), a poparcie dla partii
politycznych ulega w trakcie kadencji dużym zmianom, referendum daje obywatelom możliwość
wypowiedzenia się w konkretnej sprawie wbrew woli rządzących.
3. Umożliwia opozycji wpływanie na bieg spraw państwowych.
4. Referenda pozwalają rozwiązywać konflikty i podejmować decyzje
5. w sprawach kontrowersyjnych.
6. Organy państwowe często wolą pozostawiać takie decyzje obywatelom w obawie przed utratą
popularności.
Wady:
1. Demokracja bezpośrednia przedłuża proces decyzyjny.
2. Inicjatywa ludowa i weto ludowe mogą prowadzić do osłabienia roli reprezentującego naród
parlamentu jako głównego organu prawodawczego.
3. Formy demokracji bezpośredniej, zamiast zwiększać wpływ obywateli na bieg spraw w państwie,
mogą wzmacniać i tak już silną pozycję partii politycznych.
4. W demokracjach zachodnich to właśnie z inicjatywy partii najczęściej przeprowadza się referenda, i
to one przygotowują ustawy przedstawiane jako inicjatywy obywatelskie.
5. Ponadto w referendach partie mają ogromny wpływ na to, jak głosują wyborcy.
6. Plebiscyt jest często wykorzystywany przez władzę wykonawczą do wzmocnienia swojej pozycji
kosztem władzy ustawodawczej (zwłaszcza w sytuacji konfliktu między obiema władzami).
6
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
7. Przeprowadzenie referendum jest kosztowne i trudne do zorganizowania.
XX. Uzasadnij, że wybory są ważnym elementem demokracji: dają społeczeństwu możliwość kontroli nad
osobami sprawującymi władzę.
XXI. Uzupełnij zdanie: wybory są formą demokracji pośredniej.
XXII. Scharakteryzuj zasady prawa wyborczego w państwach demokratycznych:
1. Zasada powszechności
Prawo uczestnictwa w wyborach mają wszyscy pełnoletni obywatele, którzy posiadają prawa obywatelskie.
2. Zasada proporcjonalności
Liczba mandatów otrzymanych przez partię w wyborach jest proporcjonalnie uzależniona od liczby głosów.
3. Zasada równości
Każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów (równość formalna), a każdy głos ma równą wagę
(równość materialna).
4. Zasada tajności
Wybory mają charakter anonimowy (karty do głosowania nie są podpisane), głosowanie odbywa się bez
udziału osób trzecich. Stwarza to możliwość samodzielnego podejmowania decyzji i wyklucza sytuacje
wywierania nacisku.
5. Zasada bezpośredniości
Obywatele wybierają swoich przedstawicieli bezpośrednio, oddając na nich swoje głosy.
XXIII. Scharakteryzuj odgraniczenia praw wyborczych:
1. cenzus majątkowy - prawa wyborcze miały tylko osoby posiadające określonej wielkości majątek
(Powszechnie stosowany w XIX w.);
2. cenzus płci - pozbawiał kobiety praw wyborczych (powszechnie występował przed I wojną światową,
jako ostatnia zniosła go Szwajcaria w 1971 r.);
3. cenzus wykształcenia - pozbawiał praw wyborczych osoby posiadające zbyt niskie wykształcenie
(występował w Stanach Zjednoczonych, miał na celu ograniczenie praw Afroamerykanów);
4. cenzus rasowy - pozbawienie praw z powodu rasy (był stosowany m.in. w Stanach Zjednoczonych i
III Rzeszy).
XXIV. Zdefiniuj pojęcie: ordynacja wyborcza - ustawa, która reguluje ogół zasad, procedur i instytucji
związanych z organizacją i przeprowadzeniem wyborów w państwie. Jednym z najważniejszych zagadnień
uregulowanych w ordynacji jest system wyborczy, czyli sposób ustalania wyników wyborów.
XXV. Scharakteryzuj na czym polega system większościowy w wyborach:
Kraj jest podzielony na okręgi wyborcze, w których wybiera się jednego kandydata (okręgi
jednomandatowe). Wyborcy głosują na konkretne osoby. Zwycięzcą zostaje kandydat, który otrzymał
najwięcej głosów.
XXVI. Podaj jedną zaletę systemu większościowego:
Zaletą systemu większościowego jest silny związek kandydatów z wyborcami.
XXVII. Podaj jedną wadę systemu większościowego:
Wadą jest zjawisko zmarnowanego głosu, kiedy znaczna część wyborców jest pozbawiona swoich
przedstawicieli.
Podaj trzy państwa, w których występuje system w wyborach do parlamentu: we Francji, w Stanach
Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii.
XXVIII. Jakie możliwości daje przynależność do organizacji społecznych i politycznych:
1. Przynależność do organizacji społecznych i politycznych stwarza możliwość uczestniczenia w życiu
publicznym kraju.
2. Działalność w partiach politycznych daje możliwość kształtowania ich programu, wpływu na wybór
kandydatów do sejmu, senatu oraz władz lokalnych, o nawet kandydowania do tych organów.
XXIX. Wymień dwie cechy listu otwartego:
1. list otwarty sporządza się, aby zwrócić uwagę władz i opinii publicznej na jakiś problem.
2. Jest on podany do publicznej wiadomości.
7
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
XXX. Czym jest petycja: Petycja to pisemna prośba skierowana do organu centralnego lub lokalnego w
jakiejś sprawie.
XXXI. Scharakteryzuj na czym polega system proporcjonalny:
Kraj jest podzielony na okręgi, w których wybiera się po kilku kandydatów (okręgi wielomandatowe).
Wyborcy głosują na listy kandydatów zgłoszone przez partie polityczne (wprawdzie najczęściej partie
wskazują swojego kandydata, jednak to, czy otrzyma on mandat, zależy od liczby głosów oddanych na całą
listę).
XXXII. Podaj zaletę i wadę systemu proporcjonalnego: Zaletą systemu proporcjonalnego jest większa
reprezentatywność (do parlamentu dostają się również mniejsze partie). Wadą jest zaś rozbicie polityczne
parlamentu, co utrudnia stworzenie rządu. Aby tego uniknąć, zwykle stosuje się tzw. progi wyborcze.
Oznacza to, że w podziale mandatów uczestniczą partie, które uzyskały określoną liczbę głosów, np. więcej
niż 5%.
XXXIII. Podaj nazwy dwóch państw, w których występuje system proporcjonalny: w Polsce i Holandii.
XXXIV. Scharakteryzuj na czym polega system mieszany: System mieszany łączy zasady ordynacji
proporcjonalnej i większościowej. Każdy wyborca dysponuje dwoma głosami. Jeden oddaje na konkretnego
kandydata w okręgu jednomandatowym, a drugi na listę partyjną. Do parlamentu wchodzą wszyscy
kandydaci wybrani w okręgach jednomandatowych oraz część kandydatów z list partyjnych.
XXXV. Podaj nazwę państwa, w którym występuje system mieszany: występuje m.in. w Niemczech.
XXXVI. Czym są zgromadzenia i manifestacje? Zgromadzenia oraz manifestacje to zbiorowe, publiczne
wystąpienia obywateli, które są formą wyrażania poparcia lub sprzeciwu dla polityki władz. Prawo do
zgromadzeń i manifestacji jest jednym z podstawowych praw, jakie gwarantują swoim obywatelom
konstytucje państw demokratycznych.
XXXVII. Podaj przykłady, gdy zgromadzenia i manifestacje wpłynęły na zmianę stanowiska rządzących:
1. Manifestacje na Ukrainie w 2004 r. formy nacisku no władzę pokazały wydarzenia zwane
pomarańczową rewolucją. Pod presją masowych protestów władze Ukrainy unieważniły sfałszowane
wybory prezydenckie i zgodziły się na ich powtórzenie.
2. Luty 2012 r. premier Donald Tusk zawiesza prace ratyfikacyjne nad umową ACTA.
Obywatel w państwie demokratycznym
XXXVIII. Każde państwo demokratyczne gwarantuje obywatelom znaczny zakres praw i wolności
obywatelskich oraz nakłada na nich pewne obowiązki. W Polsce katalog praw, wolności i obowiązków jest
zamieszczony w rozdziale drugim Konstytucji. Wymień najważniejsze prawa w zakresach:
1. Prawa i wolności osobiste
a) ochrona życia
b) zakaz poddawania eksperymentom naukowym bez zgody osoby zainteresowanej
c) zakaz stosowania tortur, kar cielesnych i okrutnego traktowania
d) nietykalność i wolność osobista, ograniczenie wolności tylko na mocy decyzji sądu
e) prawo do sprawiedliwego i jawnego procesu
f) prawo do prywatności, wolność komunikowania się i nienaruszalność mieszkania
g) swoboda poruszania się po terytorium kraju, prawo wyjazdu za granicę oraz wyboru miejsca
zamieszkania
h) wolność sumienia i religii
i) wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji
2. Prawa i wolności polityczne
a) wolność uczestnictwo i organizacji zgromadzeń publicznych
b) wolność zrzeszania się
c) dostęp do służby publicznej
d) prawo do informacji o działalności organów państwowych i samorządowych
e) prawo wyborcze i prawo udziału w referendum
f) prawo do składania petycji i skarg
3. Prawa i wolności ekonomiczne, socjalne i kulturalne
a) prawo do własności i dziedziczenia
8
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
b) prawo wyboru zawodu i miejsca pracy
c) prawo do ochrony zdrowia
d) prawo do nauki,
e) wolność twórczości artystycznej, badań naukowych i korzystania z dóbr kultury
XXXIX. Wymień najważniejsze obowiązki obywatela RP
a) wierność Rzeczypospolitej i troska o dobro wspólne
b) przestrzeganie prawa
c) obrona kraju i służba wojskowa
d) ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym płacenie podatków
e) dbałość o środowisko naturalne i ponoszenie odpowiedzialności za spowodowane przez siebie
szkody
XL. Relacje między prawami a obowiązkami. Scharakteryzuj koncepcje opisujące wzajemne relacje między
prawami a obowiązkami w różnych konstytucjach:
1.
Jedność praw i obowiązków - prawa przysługują jednostce tylko wtedy, gdy wypełnia ono wobec
społeczeństwa swoje obowiązki, wynikające z poszanowania praw i wolności innych ludzi. Takie założenia
były przyjęte w polskich konstytucjach z okresu międzywojennego i w konstytucji PRL-u.
2.
Rozdział praw i obowiązków - prawa przysługujące obywatelowi są niezależne od obowiązków. Ich
źródłem jest bowiem godność osobista, którą ma każdy człowiek i której nikt nie może człowieka pozbawić.
Trudno np. wyobrazić sobie sytuację, gdy wolność sumienia czy słowa będzie uzależniona od płacenia
podatków. Rozdział praw i obowiązków można dostrzec w obecnie obowiązującej konstytucji.
XLI. Czym są cnoty obywatelskie?
Cnoty obywatelskie to wartości, które przyczyniają się do tworzenia dobra wspólnego i w związku z tym
powinny kształtować postępowanie obywatela. Cnoty tworzą wzór obywatela i są wyznacznikiem jego
działalności. Istnieją różne katalogi cnót obywatelskich.
XLII. Wyjaśnij znaczenie cytatu: "Nie zgadzam się z tobą, ale zawsze bronił będę twego prawa do
posiadania własnego zdania". Voltaire (Wolter)
XLIII. Scharakteryzuj najczęściej wymieniane cnoty obywatelskie:
1. Dyscyplina wewnętrzna to umiejętność narzucania sobie określonych planów działania i
konsekwencjo w ich realizacji. Jest ono niezwykle istotne w działalności w organizacjach.
2. Tolerancja przejawia się poszanowaniem i uznaniem potrzeb, poglądów i zachowań innych ludzi. W
życiu politycznym ułatwia zawieranie kompromisów z przeciwnikami politycznymi. Tolerancja nie
oznacza jednak akceptacji czy popierania postaw i poglądów, które uważa się za błędne. Nie może
także oznaczać obojętności no zła. Postawo tolerancji nie dotyczy sytuacji, w których poglądy czy
zachowania innych ludzi są zagrożeniem dla mienia, bezpieczeństwa, zdrowia i życia innych ludzi.
3. Uspołecznienie polega na zainteresowaniu i zaangażowaniu w sprawy społeczne. Społeczeństwo
demokratyczne i obywatelskie stwarza wiele możliwości działania. Są to m.in.: akcje charytatywne,
wolontariat młodzieżowy (także europejski), organizacje społeczne i polityczne, samorządy, wybory,
referenda.
4. Krytycyzm to postawa charakteryzująca się umiejętnością właściwej oceny zjawisk, poglądów oraz
przyjmowaniem tylko tych informacji i poglądów, które są dobrze uzasadnione. Postawa krytyczna
dotyczy także własnych poglądów i wyraża się gotowością ich zmiany w wypadku pojawienia się
przemawiających za tym argumentów. Taka postawa krytyczna jest niezwykle istotna w
społeczeństwach demokratycznych, gdzie w przestrzeni publicznej ścierają się różne poglądy.
5. Odpowiedzialność za słowa to świadomość, że wystąpienia no forum publicznym mogą naruszać
interesy innych ludzi. Odpowiedzialność za słowo oznacza także gotowość do ponoszenia
konsekwencji swoich wypowiedzi oraz dotrzymywania obietnic.
XLIV. Wymień czynniki, które mają wpływ na poziom aktywności obywateli:
1. wychowanie w rodzinie;
2. wzorce społeczne środowiska, normy społeczne;
3. hierarchio wartości społecznych (dobro wspólne czy egoizm);
4. wychowanie w szkole, popieranie inicjatyw dzieci i młodzieży;
9
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
5. sytuacja ekonomiczna, możliwość bezinteresownego poświęcania wolnego czasu;
6. dostęp do informacji o możliwym zaangażowaniu i stopień promocji aktywności obywatelskiej;
7. postawa patriotyczna, tradycje rodzinne, zawodowe;
8. obraz polityki w mediach oraz w poczuciu społecznym.
XLV. Czym jest Deklaracja Zasad Tolerancji?
Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury 16 listopada 1995 r. przyjęło
deklarację dotyczącą zasad tolerancji. W następnym roku Zgromadzenie Ogólne ONZ proklamowała dzień
uchwalenia deklaracji Międzynarodowym Dniem Tolerancji.
XLVI. W myśl przyjętej przez ONZ deklaracji tolerancja polega na:
1. respektowaniu cudzych praw i cudzej własności;
2. uznaniu i akceptacji różnic indywidualnych;
3. umiejętności słuchania, komunikowania się i rozumienia innych;
4. docenianiu rozmaitości kultur;
5. otwarciu na cudze myśli i filozofię;
6. ciekawości i nieodrzucaniu tego, co nieznane;
7. uznaniu, że nikt nie ma monopolu na prawdę.
XLVII. Czym jest wolontariat: jest dobrowolną, nieodpłatną i systematyczną procą no rzecz osób
potrzebujących. Wolontariuszem może zostać każdy. Szacuje się, że obecnie w taką działalność jest
zaangażowanych ok. 2 mln Polaków.
XLVIII. Najbardziej znane organizacje działające na zasadzie wolontariatu to: Wielka Orkiestra Świątecznej
Pomocy oraz Polski Czerwony Krzyż.
XLIX. Kultura polityczna to: całokształt politycznych postaw i poglądów jednostek oraz całego
społeczeństwa, charakterystycznych dla danego okresu i ukształtowanych pod wpływem tradycji
historycznych.
C. Można wyróżnić trzy typy kultury politycznej: zaściankowy, poddańczy i uczestniczący
CI. Elementami kultury politycznej są:
1. opinie no temat instytucji życia publicznego, partii, polityków, organów państwa;
2. wiedza na temat polityki, zasad życia publicznego (zasad prawa wyborczego, funkcjonowania i
struktury orgonów państwowych);
3. zainteresowanie sprawami publicznymi i poziom aktywności.
CII. Scharakteryzuj typ poddańczy: charakteryzuje się tym, że jednostki i grupy społeczne są zainteresowane
życiem publicznym. Społeczeństwo ustępuje rządzącym, podporządkowuje się decyzjom politycznym
ośrodków władzy. Jest to typ charakterystyczny dla państw autorytarnych oraz państw młodej demokracji.
CII. Scharakteryzuj typ zaściankowy: Ten typ kultury politycznej charakteryzuje niska świadomość
polityczna społeczeństwa. Zainteresowanie jednostek sprawami publicznymi ogranicza się wyłącznie do
spraw własnych - związanych z własną rodziną, miejscowością - ogólnie pojmowanym "zaściankiem".
Społeczeństwo przyjmuje jednolite postawy polityczne. Model życia jest traktowany jako niezmienny, a w
społeczeństwie funkcjonują określone role polityczne (np. rola wodza). Model zaściankowy jest
charakterystyczny dla społeczności znajdujących się na niskim szczeblu rozwoju cywilizacyjnego (np.
plemiona afrykańskie).
CIII. Scharakteryzuj typ uczestniczący: Typ uczestniczący charakteryzuje zainteresowanie i zaangażowanie
jednostek w życie publiczne. Obywatele wyrażają gotowość nie tylko do angażowania się w politykę,
oceniania, współdecydowania, ale także do sprawowania władzy. Wykazują się wiedzą na temat życia
politycznego i znajomością zasad uczestnictwa w nim. To typ charakterystyczny dla społeczeństw
demokratycznych.
CIV. Scharakteryzuj kulturę polityczną w Polsce po 1989 roku:
Okres po 1989 r. charakteryzuje mała aktywność polityczna społeczeństwa. Niska frekwencja w
wyborach i referendach świadczy m.in. o małym zainteresowaniu Polaków sprawami publicznymi. Rozwój
organizacji pozarządowych i społecznych nie niesie za sobą jakości ich działania, o zakres działalności tych
organizacji jest dość ograniczony. Przyczyn tego zjawisko upatruje się w rozczarowaniu życiem politycznym
i transformacją (brak wiary w możliwość zmian), piętnie PRL-u, gdzie były małe możliwości działania,
10
II LO w ZSO nr 2 im. Św. Jadwigi Królowej w Nowym Targu Matura 2015
małej aktywności społecznej już w młodości (w Polsce w działalność samorządów uczniowskich angażuje się
znikomy procent uczniów).
Istotnym zjawiskiem społecznym odnotowywanym po 1989 r. jest niechęć i brak zaufania obywateli
do polityków i organów państwo. Częściowo można to wytłumaczyć spuścizną PRL-u, gdzie był wyraźnie
zaznaczony podział no rządzących i rządzonych. Obecnie niechęć do elit rządzących wynika przede
wszystkim z niskich standardów etycznych polityków.
11