Stan i problematyka monografii historyków we

SENSUS
HISTORIAE
ISSN 2082–0860
Vol. XII (2013/3)
s. 137-144
Leonid Zaszkilniak
Uniwersytet Lwowski
Stan i problematyka monografii historyków we współczesnej Ukrainie
B
adanie biografii i twórczego dorobku przedstawicieli pracy intelektualnej
nie należy wyłącznie do prerogatywy historyków. Naukowa biografistyka
wiąże się z szeregiem innych dyscyplin naukowych i jednocześnie jest uważana za samodzielny kierunek studiów. Jednak monograficzne badanie twórczości historyków niewątpliwie ma swoje osobliwości.
Żeby zrozumieć, o co chodzi, trzeba na początku krótko określić ogólne
tendencje rozwoju naukowych badań biograficznego rodzaju. W Ukrainie
mamy pewną trwałą tradycję biografistyki, ale w tym zarysie dotkniemy
tylko ostatniego dwudziestolecia rozwoju tej dziedziny badań. Potrzeba
uogólnienia rozwoju nauki przez pryzmat jej znanych twórców jest powszechnym wymogiem naukowej wiedzy jako takiej. Do roku 1991 na Ukrainie nie było warunków dla rozwoju narodowej biografistyki wskutek na ogół
znanych przyczyn polityczno-ideologicznego charakteru: praktycznie cała
ukrainistyka przebywała pod znakiem politycznego zakazu, jako kierunek
„burżuazyjno-nacjonalistyczny”. Dlatego tylko po utworzeniu niepodległej
Ukrainy i zburzeniu (chociaż nie powszechnego) komunistycznych dogmatów powstała możliwość rozpoczęcia badań życia i działalności najbardziej
znanych ukraińskich uczonych, o których przedtem nawet wzmianka nie
mogła pojawić się publicznie (a takich była większość). Publikacje zamieszczone w emancypowanych ukraińskich periodykach z lat 1992–1993 ustanowiły w porządku dziennym humanistyki odrodzenie pamięci historycznej o
wybitnych przedstawicielach ukraińskiej nauki. W 1994 r. w strukturze Narodowej Biblioteki im. W. Wernadśkoho Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
utworzono na początku Oddział Badań Biograficznych, a po roku — Instytut
Badań Biograficznych (Instytut Biograficznych Doslidżeń). W 1996 r. ukazał
się pierwszy numer czasopisma „Ukrainśka Biografistyka. Biographistica
Ukrainica”. Niewielka grupa (10 osób) rozpoczęła wielką i ambitną pracę w
137
Leonid Zaszkilniak
kilku kierunkach, zwłaszcza — opracowanie teoretycznych i naukowo-metodycznych zagadnień ukraińskiej biografistyki, przygotowanie do publikacji
Ukraińskiego Słownika Biograficznego (na wzór polskiego) jako wielotomowego encyklopedycznego wydania mieszczącego biografie działaczy na terytorium Ukrainy (nie tylko Ukraińców), znanych przedstawicieli ukraińskiej
diaspory oraz ukrainoznawców i zdecydowanych zwolenników Ukrainy poza
jej granicami we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności od najdawniejszych czasów do współczesności1.
Utworzenie Instytutu zostało zainicjowane wznowieniem i przedłużeniem prac Biograficznej Komisji Wszechukraińskiej Akademii Nauk z lat
1918–1932 w sprawie wydania Ukraińskiego Biograficznego Słownika. Naukowi pracownicy Instytutu swego czasu dokonali wiele dla rozwoju badań
biograficznych, zwłaszcza dotyczących historiografii. Wystarczy przypomnieć fundamentalną monografię jego pierwszego dyrektora, niestety
wcześnie zmarłego Witalija Czyszki2, poświęconą biograficznej tradycji i metodologicznym aspektom naukowej biografistyki w Ukrainie, publikację jego
następcy Wołodymyra Popyka3 oraz jednego z inicjatorów tworzenia biograficznego słownika akademika Jarosława Isajewycza4.
Podobną działalność w sferze naukowej biografii przeprowadzają na
współczesnej Ukrainie niektóre instytucje, zwłaszcza Państwowa Naukowa
Biblioteka Rolnicza Ukraińskiej Akademii Agrarnych Nauk, gdzie w 2006 r.
zaczęto wydawać periodyk „Istorija Nauki i Biografistyka”5. Biografistyka pozostaje ważną składową wielu innych naukowych i naukowo-historycznych
wydawnictw. Jeśli chodzi o studia historiograficzne, to spore doświadczenie
w badaniu dziedzictwa biohistoriograficznego ma Wydział Ukraińskiej Historiografii Instytutu Historii Ukrainy NAN Ukrainy, który od 14 lat publikuje
specjalistyczne wydawnictwo „Historiograficzni Doslidżennia w Ukrainie”
(do 2012 r. wydano 22 numery).
1
Por.: В.І. Попик, Досвід першого десятиліття діяльності Інституту біографічних
досліджень НБУВ на тлі розвитку сучасної біографістики, “Українська біографістика.
Biographistica Ukrainica”, Київ 2011, випуск 8, s. 7-26.
2
В.С. Чишко, Біографічна традиція та наукова біографія в історії та сучасності
України, Київ 1996, 239 ss.
В.І. Попик, Пріоритети розвитку сучасної української біографістики: вчора, сьогодні, завтра, “Наукові праці Національної бібліотеки України ім. В.І. Вернадського”,
Київ 2005, випуск 14, s. 717-727; Його ж, Проблеми розвитку біографічних досліджень
та формування вітчизняних біобібліографічних ресурсів, “Українська біографістика.
Biographistica Ukrainica”, Київ 2005, випуск 3, s. 15-27.
3
4
Я.Д. Ісаєвич, Біографічний словник — національний пріоритет, “Українська
біографістика. Biographistica Ukrainica”, Київ 1996, випуск 1, s. 7-9.
5
138
В.А. Вергунов, Передмова, “Історія науки і біографістика”, Київ 2006, випуск 1, s. 3-4.
Stan i problematyka monografii historyków ...
Do tego trzeba dodać naukowo-teoretyczne prace ukraińskich uczonych.
W latach 90. XX w. i po 2000 r. na Ukrainie przeprowadzono wiele seminariów i konferencji, podczas których omówiono ważne teoretyczne podstawy
biografistyki. Zmieniono także sposób przygotowania Ukraińskiego Biograficznego Słownika — utworzono elektroniczną bazę danych pod nazwą „Ukraiński Narodowy Biograficzny Archiwum”6.
Jednak historiografowie w Ukrainie nie stworzyli ogólnych teoretycznych podstaw napisania naukowych biografii historyków. W tym kierunku
uczynili pewne kroki filozofowie. Zwłaszcza kijowski historyk filozofii Wadym Menżulin opublikował wiele artykułów i monografii dotyczących teoretycznych zagadnień filozoficzno-historycznej biografistyki. W artykule
„Historyczno-filozoficzna biografistyka: wiodące trendy i punkty orientacyjne stanowienia” podkreśla on, w ślad za amerykańskim badaczem Simonem Krichlym, że w latach 90. XX w. rozpoczął się prawdziwy „biograficzny
przełom” albo „eskalacja biografizmu”, które nierozerwalnie połączyły idee
filozofa i każdego myśliciela z jego biografią. Uwzględnienie wpływu biopsychologicznych i społeczno-politycznych czynników życia uczonego stało się
obowiązującym elementem biografii filozofa (pewnie i historyka), nierozerwalnie łączącym jego idee z „życiowym środowiskiem”. Wadym Menżulin
tak podsumowuje swoje rozważania:
Uwzględniając to, co zostało powiedziane wcześniej oraz etymologię
słowa „biografia” (pochodzące od starogreckiego βιος — „życie”, oraz γραφω
— „piszę”) współczesny biograf filozofa powinien najpierw możliwie dokładnie opisać, jak jego bohater żył oraz określić, jakie idee wyrażał. Udane
wykonanie tego stanowiska daje możliwość stworzenia dość wyrazistego
„portretu na tle”, który nie odkrywa jednoznacznie przyczyn i skutków, a
tylko daje okazję zobaczenia niezwykle szerokiego spektrum prawdopodobnych powiązań (równoległych, krzyżujących się, różnych asocjacji, wpływów
etc.) a prawo ich interpretacji pozostawia czytelnikowi. Na miejsce sobie
przeciwstawnych biografii, lecz równie aperspektywicznych rodzajów wyjaśniającej biografistyki (apologetycznej, jaka żywi się nadzieją, oraz demaskującej, która napełniona podejrzeniem) powinna przyjść biografistyka
przeniknięta, odpowiednio do wymagań etyki współczesnego biograficznego dyskursu, zaufaniem tak do bohatera, jak i do czytelnika.7
6
В.І. Попик, Досвід першого десятиліття…, s. 22-23. Jednak były i inne przyczyny
rezygnacji z wydania „UBS” — w ramach Narodowej Akademii Nauk Ukrainy powstał
Instytut Encyklopedycznych Badań, który rozpoczął wydanie Encyklopedii Współczesnej
Ukrainy o prawie takich samych biograficznych zamiarach, co i Instytut Biografistyki (dotąd
wydano 11 tomów tego encyklopedycznego wydania).
В. Менжулін, Історико-філософська біографістика: провідні тенденції та віхи
становлення, “Наукові записки Національного університету. Києво-Могилянська академія”, т. 115: Філософія та релігієзнавство. Київ 2011, s. 18-25.
7
139
Leonid Zaszkilniak
W innej pracy W. Menżulin bardzo jasno opisuje trudności i zagrożenia
autorów biografii, którzy — żeby przekazać wszechstronny obraz swego bohatera — zmuszeni są „wdzierać się” w strefy oddalone od fachowej specjalizacji, psychologię, antropologię, politykę, etykę i wielu innych, gdzie nie
zawsze, a dokładnie rzadko bywają kompetentni. I jednocześnie pojawia się
niebezpieczeństwo wyolbrzymienia tego czy owego, czasem bardzo drobnego
szczegółu, który rzekomo wpływa na twórczy wysiłek bohatera: wtedy też
nie powstaje biografia, lecz „historyczno-filozoficzna pornografia”. W takich
przypadkach naukowa biografia przekształca się w beletrystykę lub literaturę piękną czy nawet zwykłe „fantasy”8. Niebezpieczeństwo dla naukowego
badania, które niesie zajmowanie się drugorzędnymi szczegółami biografii
słusznie podkreśla również odeska badaczka Tetiana Popowa9.
Można powiedzieć, że biografistyka, tym bardziej historiograficzna, pozostaje jeszcze niedostatecznie opracowanym polem ukraińskiej historycznej nauki, odmiennie niż w Polsce, gdzie są pewne teoretyczne i praktyczne
opracowania w tej dziedzinie, zwłaszcza autorstwa Jerzy Maternickiego oraz
grupy historiografów, zajmujących się badaniem historiograficznych środowisk w międzywojennej Polsce10. Jednak i w Polsce kwestiom metodologicznym historiograficznej biografistyki poświęcono nie tak sporo uwagi i dlatego
pozostaje pewna przestrzeń do dalszych teoretycznych prac.
W tym miejscu wypada podkreślić, że historiograficzne badanie ma zarówno cechy biobiografistyki (to dziedzina jest poważnie opracowana we
współczesnej nauce), jak i swoją własną specyfikę. Jak wcześniej zaznaczyłem, dzisiejsza biografistyka nierozerwalnie łączy życie i działalność uczonego, jego społeczne środowisko, światopogląd, stan psychologiczny a nawet
gender (społeczno-kulturową tożsamość płciową), z tworzoną przez niego
konkretną naukowo-historyczną wiedzą. W tradycyjnych podejściach do
historiografii jako dyscypliny naukowej wielokrotnie zauważano składowe
czynniki historiograficznego badania: tempo, intensywność i etapy rozwoju historycznej myśli, zwłaszcza kształtowanie się i gromadzenie wiedzy
o przeszłości; ciągłość, dyskretność i przestrzenno-regionalną konfigurację
naukowo-historycznego procesu; instytucjonalno-organizacyjne formy działania historyków; formalną i nieformalną dyscyplinarną strukturę nauki;
socjokulturowe i intelektualne przesłanki, czynniki i środowiska funkcjo8
В. Менжулін, Філософська “контрабанда”: автобіографічний, біографічний і психоаналітичний аспекти, “Наукові записки Національного університету “Києво-Могилянська академія”, т. 128: Філософія та релігієзнавство, Київ 2012, s. 3-9.
9
Т.М. Попова, Історіографія в дисциплінарному сімействі історичних наук, “Історіографічні дослідження в Україні”, Київ 1999, s. 267-276.
Patrz: J. Maternicki, Monografie historyków, [w:] idem, Historia i historycy. Studia i szkice
historiograficzne, Rzeszów 2005, s. 247-258.
10
140
Stan i problematyka monografii historyków ...
nowania historycznej nauki; metodologię i metodykę badań; stan i perspektywy opracowania badawczej problematyki z obrębu różnych gałęzi, dyscyplin
i oddzielnych zagadnień; twórczy dorobek i dziedzictwo innych historyków11.
Jak widać, lista czynników kształtujących świadomość historyka i określających jego naukową działalność jest niezwykle długa.
Jednak lista ta nie wyczerpuje wszystkich czynników wpływu, a przeciwnie
ich nie rozjaśnia. Chcę zaproponować nieco inny aspekt spojrzenia na przedmiotową sferę historiografii jako nauki, wyłożoną przeze mnie w pracy Światowa historiografia12. Wychodząc z tego, że historiografia zajmuje się przede
wszystkim badaniem wiedzy historycznej, proponuję sześć głównych czynników i składowych wiedzy naukowo-historycznej: światopoglądowy (system
idei i wartości historyka), metodologiczny (pomysł i wiedza o metodach),
faktologiczny (źródłowa wiedza), społeczno-kulturowy (wpływy środowiska), psychologiczny (wpływy charakteru badacza), językowo-lingwistyczny
(rozumienie i tłumaczenie terminologii). Taka struktura wiedzy historycznej, z którą ma do czynienia historiograf, z mego punktu widzenia, pomaga
w określonej sferze historiograficznego badania przedstawić tak świat wewnętrzny uczonego, jak i osiągnięcia historycznych środowisk i szkół.
We współczesnej ukraińskiej praktyce historiograficznej naukowa biografistyka rozwija się przeważnie w ramach tradycyjnego podejścia. Charakteryzuje je poszerzenie „biograficznego” schematu opisu historiograficznego,
kiedy życie i działalność historyka oraz jego poglądy i opracowania są rozpatrywane w powiązaniu: na początku podaje się biografię, następnie analizuje
się jego poglądy i dorobek naukowy, przeważnie w oderwaniu od życia i innej
działalności. Większość monografii historyków powstałych w ostatnim czasie jako rozprawy kandydackie (doktorskie) jest budowana według takiego
schematu. W tym miejscu nie będziemy podsumowywać ilościowo wskaźników ukraińskiej biografistyki historiograficznej, ale zauważmy, że praktycznie wszyscy ważniejsi historycy XIX i XX w. już stali się przedmiotem
historiograficznych studiów, a ogólna liczba monograficznych (i dysertacyjnych) badań tego rodzaju wynosi dziesiątki prac i rozpraw. Same badania są
w większym stopniu oparte na studiowaniu przeróżnych dokumentalnych
materiałów i na głębszym wnikaniu w warsztat pracy historyka, jego środowisko, życie prywatne i teoretyczne wpływy.
Dla przykładu odwołam się do monografii napisanej przez znanego kijowskiego historiografa Ihora Werbę, poświęconą życiu i twórczości sław-
11
О. Ясь, Історіографія, [w:] Енциклопедія історії України: Т. 3: Е-Й / Редкол.: В.А.
Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України, Київ 2005, s. 584 i n.
12
Patrz: Л. Зашкільняк. Світова історіографія, Львів 2007, s. 12-13.
141
Leonid Zaszkilniak
nego ukraińskiego historyka Natalii Połonśkiej-Wasyłenko13. Autor zebrał
i opracował ogromny dokumentalny materiał z życia tej nieprzeciętnej badaczki, która kończyła swoją drogę twórczą na emigracji. Swoją pracę I. Werba
skonstruował według następującego schematu: kształtowanie się poglądów
przyszłego uczonego, dalej działalność naukowo-pedagogiczna i problematyka badań. Najwięcej uwagi autor poświęcił społeczno-politycznym uwarunkowaniom życia i twórczości, a subiektywno-osobiste aspekty zeszły na
plan drugi. Otrzymujemy w ten sposób nasyconą faktami naukową biografię tej badaczki na tle epoki, ale indywidualne cechy myślenia, pomysły oraz
charakter uczonej okazały się rozproszone w społeczno-politycznych okolicznościach. Taka biografia, napisana przez kompetentnego historiografa
bezsprzecznie jest wartościowa dla nauki i odpowiada istniejącemu kanonowi. Jej zaletą jest bardzo dokładne prześledzenie życia uczonej z naciskiem na jej społeczne uwarunkowania, ale pozostawienie na drugim planie
charakterystycznych cech jej osobowości.
Podobny schemat dla opisania życia i twórczości historyka państwa i prawa
Ukrainy Mychajła Słabczenka wybrał historyk z Dniepropietrowska Wiktor
Zaruba14. Nakreślony przez niego obraz akademika Słabczenki jest prawie
wyczerpujący z punktu widzenia zbadania dokumentów i przedstawienia
poglądów tego uczonego. Niemniej tak u W. Zaruby, jak i w monografiach
innych ukraińskich historyków spostrzegamy nieco wyidealizowany obraz
badacza, zmuszonego pokonywać ograniczenia i przeszkody swego czasu,
najpierw prześladowania narodowej myśli historycznej i niesprzyjające warunki do prowadzenia pracy naukowej. W podsumowaniu powstaje przede
wszystkim sylwetka działacza społecznego, aniżeli uczonego gabinetowego.
Świadczy to o wiązaniu biografii badanego historyka bardziej ze społeczno-politycznymi okoliczności, niż naukowo-teoretycznymi czynnikami, nie
mówiąc już o czynnikach psychologicznych. Takie podejście stanowi jedną
z odmiennych cech ukraińskiej historycznej biografistyki. Jest to konsekwencja stałego w ciągu wieków zaprzeczania istnienia Ukraińców i Ukrainy przez polityczne kręgi i ideologów sąsiednich państw. Skomplikowana
droga do stanowienia i umocnienia państwa ukraińskiego w XX i XXI w. wymusza niejako u historiografów postawę ciągłej walki z przestarzałymi stereotypami i czasem umyślnego lub nieumyślnego idealizowania bohaterów
swoich prac.
13
І.В. Верба, Життя і творчість Наталії Полонської-Василенко (1884–1973), Ніжин
2008, 323 ss.
В. Заруба, Історик держави і права України академік Михайло Слабченко (1882–1952),
Дніпропетровськ 2004, 456 ss.
14
142
Stan i problematyka monografii historyków ...
Niemniej dzisiaj w ukraińskiej historiografii pojawiły się innowacyjne podejścia do pogłębionego studiowania biografii historyków, zwłaszcza z próbami przeniknięcia do głębi struktur ich świadomości. Warto przypomnieć
monograficzne studia historiografa z Dniepropetrowska Wołodymyra Waszczenki15. W dwóch monografiach autor ten przeanalizował głębokie, nieuświadamiane psychologiczne bodźce twórczości wybitnego ukraińskiego
historyka Mychajła Hruszewskiego i pokazał, że w jego pracach można
wyodrębnić „neurasteniczny” dyskurs właściwy dla twórczości większości
uczonych różnych dziedzin wiedzy naukowej przy końcu XIX i na początku
XX w. Wołodymyr Waszczenko zwrócił uwagę przede wszystkim na ideowo-metodologiczny aspekt twórczości Hruszewskiego i przekonująco pokazał,
jak pod wpływem zmian życia społecznego i naukowych modeli myślenia
poglądy tego dziejopisa w ciągu życia stale ewoluowały, przechodząc stany
„sceptycyzmu”, „genetyzmu”, „kakofonii” i „perspektywizmu”. Taka ewolucja
myślenia uczonego-historyka wiązała jego twórczość przede wszystkim ze
zmianami paradygmatów w światowej nauce i kulturze. Co prawda, nietradycyjne podejście W. Waszczenki do analizy historiograficznej spowodowało
niezrozumienie u wielu „tradycyjnych” badaczy. Obwiniali oni autora za
budowanie niezrozumiałych konstrukcji, raczej zaciemniających sprawę,
niż rozjaśniających ją i prowadzących do zamiany historyka na chorego
— „neurastenika”16.
Nierozumienie i nieprzyjęcie przez część historiografów sposobu narracji
W. Waszczenki nie oznacza bezcelowości jego wysiłków. Autor ten doskonale
opanował „psychobiobiograficzną” metodę badania naukowej twórczości,
rozbudowaną w zachodniej historiografii. Można powiedzieć, że prezentowane przez niego podejście do studiów naukowej działalności jest bardzo
wyspecjalizowane i, jednocześnie, jako takie zdecydowanie akcentuje wewnętrzne, podświadome bodźce naukowej pracy, pozostawiając na uboczu
wiele innych elementów historiograficznego badania.
Reasumując, można powiedzieć, że ukraińska biografistyka historiograficzna rozwija się dzisiaj bardzo prężnie. Opublikowano dziesiątki monografii i obroniono wiele rozpraw kandydackich i doktorskich poświęconych
prawie wszystkim zapomnianym albo proskrybowanym w czasach komunistycznych historykom ukraińskim. Co prawda dalej brakuje pogłębionych
akademickich monografii największych uczonych, zwłaszcza M. HruszewВ. Ващенко, Неврастенія: непрочитані історії (Деконструкція одного надпису
— сеанс прочитання авто монографії М. Грушевського), Дніпропетровськ 2002, 408 с.:
Його ж, Від самопрезентації до методології: психобіоісторіографічний вимір простору
історіописання М. Грушевського, Дніпропетровськ 2007, 324 ss.
15
І. Гирич, Лікарю, вилікуйся сам! “Україна модерна”, Київ, Львів 2005, число 9,
s. 273-284.
16
143
skiego, D. Doroszenki, I. Szaranewicza, I. Krypjakewycza, praktycznie nie
rozpoczęto studiów twórczości historyków okresu URSR. Opublikowane
monografie historyków nierzadko przedstawiają wyidealizowane obrazy
bohaterów, koncentrują uwagę czytelnika na społeczno-politycznych, a nie
naukowych bodźcach twórczości historycznej. Jednak, jak się wydaje, jest to
konsekwencja dużych zaniedbań ukraińskich historyków. .
144