przeglad_seks_17 - Przegląd Seksuologiczny

CZY MO˚LIWE JEST PROWADZENIE
TERAPII SEKSUALNEJ
ZA POÂREDNICTWEM INTERNETU?
– PRZEGLÑD LITERATURY
Agata LeÊnicka
Streszczenie
E-terapi´ definiuje si´ jako relacj´ specjalisty w zakresie zdrowia psychicznego (psychiatry, psychologa,
psychoterapeuty) i pacjenta za poÊrednictwem Internetu. Dost´p do seksuologa jest w Polsce utrudniony,
a problemy ze zdrowiem seksualnym nale˝à do wstydliwych. Wobec powy˝szego, celem badania by∏o
dokonanie przeglàdu literatury na temat dotychczasowych zastosowaƒ e-terapii w dziedzinie seksuologii.
Odnaleziono cztery artyku∏y z których wynika, ˝e wszystkie dotychczas podejmowane próby e-terapii
seksuologicznej obejmowa∏y osoby z izolowanym zaburzeniem seksualnym i przekonane o skutecznoÊci
takiej formy leczenia. Tacy pacjenci w wi´kszoÊci uznawali e-terapi´ za pomocnà. Wydaje si´ jednak,
˝e kontakt elektroniczny powinien s∏u˝yç raczej psychoedukacji i kierowaniu do kontaktu „twarzà w twarz”
ze specjalistà. Istnieje tak˝e potrzeba naukowego zbadania d∏ugoterminowej skutecznoÊci e-terapii.
S∏owa kluczowe
e-terapia, e-mail, Internet, terapia psychoseksualna
IS IT POSSIBLE TO CONDUCT SEX THERAPY VIA INTERNET? – ON OVERVIEW
E-therapy can be defined as a relationship between mental health professional and the patient established
via the Internet. In Poland accessibility to sexologist is very low and sexual health issues are regarded as
a taboo topic. Therefore, the aim of this report was to prepare an overview of literature on application of
e-therapy to sex therapy. Four articles were found and all e-sex therapies involved people with isolated sex
dysfunctions and convinced that this can be an effective treatment. The majority of such patients regarded
e-therapy as helpful. It appears that electronic communication should serve rather as means of psychoeducation and redirecting to face to face contact with appropriate professional. There is also need for
scientific research into long-term efficiency of e-therapy.
Key words
e-therapy, e-mail, Internet, psychosexual therapy
PRACA RECENZOWANA
Wst´p
Agata LeÊnicka
Studentka VI roku
Wydzia∏u Lekarskiego
Akademii Medycznej
w Gdaƒsku
i III roku Psychologii
Uniwersytetu Gdaƒskiego
22
Anegdotyczne doniesienia g∏oszà, ˝e
„seks” i „pornografia” to najpopularniejsze
has∏a wyszukiwane w Internecie. Ale czy
Internet mo˝e tak˝e s∏u˝yç pomocy przypadku zaburzeƒ seksualnych?
Istnieje wiele doniesieƒ na temat skutecznoÊci oddzia∏ywaƒ przez Internet w
przypadku bólu g∏owy, depresji, wspomaga-
nia rehabilitacji po urazie mózgu, zaburzeƒ
l´kowych czy nawet dzwonienia w uszach
[1,2,3,4,5]. Zatem warto tak˝e przeanalizowaç jaki potencja∏ zastosowania niesie
za sobà Internet w przypadku leczenia zaburzeƒ seksualnych.
E-terapi´ definiuje si´ jako relacj´ specjalisty w zakresie zdrowia psychicznego
(psychiatry, psychologa, psychoterapeuty)
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2009, nr 17
i pacjenta za poÊrednictwem Internetu [6].
Internet mo˝na wykorzystywaç do psychoedukacji i do psychoterapii. Pierwsza z tych
opcji polega na zamieszczaniu w sieci istotnych informacji w postaci tekstu lub te˝
materia∏u graficznego. Taka forma psychoedukacji mo˝e byç spe∏nieniem za∏o˝eƒ zawartych w punktach 9 i 10 Deklaracji Praw
Seksualnych WHO, dotyczàcych prawa obywatela do edukacji i informacji seksualnej.
Natomiast psychoterapia, czy, jak to nazywajà inni, konsultacje psychologiczne, polega na nawiàzaniu relacji z terapeutà. Taka
komunikacja mo˝e zachodziç synchronicznie lub asynchronicznie. Synchroniczne porozumiewanie si´ bardziej przypomina zwyczajnà rozmow´, poniewa˝ wymiana zdaƒ
nast´puje w czasie rzeczywistym, tak jak to
si´ dzieje podczas rozmowy na czacie,
przez komunikator, czy te˝ nawet przez
Skype dajàcy mo˝liwoÊç autentycznego porozmawiania. Formà komunikacji synchronicznej najbardziej zbli˝onà do kontaktu
„twarzà w twarz” jest telekonferencja, ale
jest to bardzo ma∏o rozpowszechniona
forma kontaktowania si´ online.
Kontakt asynchroniczny opiera si´
na wymianie wi´kszej iloÊci informacji przedzielanej d∏u˝szymi interwa∏ami czasowymi.
Najlepszym przyk∏adem jest tu wymienianie
e-maili. Poczta elektroniczna jest tak˝e najcz´Êciej stosowanym medium prowadzenia
e-terapii.
Do zalet komunikacji z Internecie zalicza
si´ poczucie anonimowoÊci (wynikajàcej
z braku wymogu podawania personaliów,
albo choçby z faktu, ˝e nie jest si´ widzianym przez rozmówc´), które u∏atwia otwieranie si´. W Internecie brakuje tak˝e widocznych oznak statusu spo∏ecznego, które
wp∏ywajà na codziennà komunikacj´ i w
normalnych warunkach ka˝à si´ powstrzymywaç przed dzieleniem si´ informacjami
mogàcymi nas kompromitowaç w oczach
rozmówcy, na którego opinii nam zale˝y.
AnonimowoÊç zmniejsza tak˝e znaczenie
w∏asnego wyglàdu w nawiàzywaniu kontaktu, co zwi´ksza poczucie kontroli
nad przebiegiem ca∏ej interakcji [7].
Niestety, kontakt na odleg∏oÊç uniemo˝liwia fizykalne zbadanie pacjenta, czy te˝ jego obserwacj´, która ma miejsce spontanicznie podczas rozmowy w gabinecie lekarskim. Jest to powa˝ny mankament, który
zawsze powinien byç brany pod uwag´.
Oprócz anonimowoÊci ogromnà rol´ odgrywa tak˝e dost´pnoÊç takiej formy pomocy. Ceny za kontakt z profesjonalistà sà ni˝Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2009, nr 17
sze ni˝ wizyty w gabinecie, a us∏uga taka
jest dost´pna wsz´dzie, gdzie jest dost´p
do Internetu. Z tego wzgl´du mo˝e on byç
z powodzeniem wykorzystywany przez osoby, które du˝o podró˝ujà, a chcà podtrzymywaç sta∏y kontakt z jednym specjalistà,
którego obdarzyli zaufaniem. Dost´pnoÊç
Internetu ma równie˝ niebagatelne znaczenie w przypadku osób, które nie majà dost´pu do seksuologa w swojej okolicy. W chwili obecnej wizyta u lekarza seksuologa nie
jest refundowana, a Polskie Towarzystwo
Medycyny Seksualnej podaje na swojej stronie list´ tylko 22 polecanych gabinetów
w ca∏ej Polsce [8]. Nie jest to z pewnoÊcià lista kompletna, ale daje pewne poj´cie
o skali dost´pnoÊci do tego specjalisty
w Polsce.
Kontakt internetowy jest tak˝e najlepszym wyjÊciem w przypadku osób nie mogàcych opuszczaç domu z powodu niepe∏nosprawnoÊci, a przecie˝ coraz cz´Êciej
i odwa˝niej podejmuje si´ temat seksualnoÊci osób niepe∏nosprawnych.
Jednak i w przypadku tej zalety nale˝y
pami´taç o jej potencjalnych ujemnych
stronach, jak to, ˝e komunikacja pisemna pozbawia komunikatów niewerbalnych,
a w zwiàzku z tym trudniej jest interpretowaç
wypowiedzi pacjenta, jak równie˝ zrozumienie ewentualnych pisemnych instrukcji mo˝e byç utrudnione dla samego pacjenta [9].
Dyskusyjnà kwestià jest to, czy podczas
e-terapii mo˝liwe jest zbudowanie silnego
sojuszu terapeutycznego, porównywalnego
z tym w relacji „twarzà w twarz” [10,11].
W rozmowach nad tym zagadnieniem podnosi si´ tak˝e kwesti´ tego, jak niewidzialny
specjalista jest odbierany przez pacjenta.
Taka specyficzna sytuacja na pewno stwarza dobre warunki do wyobra˝ania sobie
przez pacjenta reakcji specjalisty [12], czy
jego poglàdów na dany temat. Niektórzy
jednak w tym miejscu dodajà, ˝e taka gra
wyobraêni jest w∏aÊciwie korzystna, poniewa˝ pozwala pacjentowi stworzyç sobie
idealnà wizj´ lekarza [13].
Ostatnià kwestià jest ju˝ wczeÊniej wspominana specyfika komunikacji przez Internet. Zachodzi ona najcz´Êciej wy∏àcznie
drogà pisemnà, a kolejne wypowiedzi sà
przedzielane d∏ugà przerwà. Zaletà jest kiedy zauwa˝y si´, ˝e zarówno pacjent jak
i specjalista majà w ten sposób czas
na przemyÊlenie swojej wypowiedzi i dowolne jej zredagowanie. Ponadto, istnieje zawsze mo˝liwoÊç powrotu do poprzednio
otrzymanych listów, co u∏atwia obu stronom
23
Êledzenie post´pu lub powracanie do pewnych wàtków.
Na zakoƒczenie omawiania cech e-terapii warto poÊwi´ciç troch´ uwagi wp∏ywowi
uczestnictwa w komunikacji internetowej
na osobowoÊç. W badaniach Bargha
i McKenny wykazano, ˝e aktywne uczestnictwo w grupach dyskusyjnych poÊwi´conych cechom, które ∏atwo ukryç (jak np. homoseksualizm lub nietypowe upodobania
seksualne) sprzyja w∏àczeniu tych cech
w obraz Ja, a na d∏u˝szà met´ tak˝e ujawnianiu ich bliskiemu otoczeniu w realnych
interakcjach [14].
W dodatku, z innych badaƒ tych samych
autorów wynika, ˝e ci, którzy ukazujà swoje
prawdziwe Ja w Internecie, sà wr´cz bardziej sk∏onni, w∏aÊnie w sieci, formowaç
trwa∏e, g∏´bokie relacje. Z owych badaƒ wynika, równie˝, ˝e ludzie bardziej si´ lubià,
jeÊli ich pierwszy kontakt odbywa∏ si´ przez
Internet, a nie „twarzà w twarz” [15]. Tak formowana relacja szybko ma si´ stawaç bardzo silna, szczególnie u osób samotnych
z l´kiem spo∏ecznym. Z dalszych dociekaƒ
tych badaczy wynika tak˝e, ˝e ludzie ch´tnie dà˝à do urealnienia znajomoÊci zawartej online, przynajmniej w postaci rozmowy
telefonicznej [16].
Cel
Celem niniejszego opracowania by∏o dokonanie przeglàdu dost´pnego piÊmiennictwa na temat przydatnoÊci e-terapii dla leczenia zaburzeƒ seksualnych pod kàtem
opisywanych zalet i wad relacji ze specjalistà, jak równie˝ okreÊlenie zakresu ewentualnej przydatnoÊci takiej formy leczenia.
Wyniki
Przeszukiwano bazy danych Medline,
PsychINFO i PsychARTICLES. Za pomocà
hase∏ „sex therapy+ Internet” i „erectile dysfunction+ Internet” odnaleziono tylko cztery
artyku∏y poÊwi´cone tematyce wykorzystywania Internetu w terapii seksualnej. We
wszystkich przypadkach, opisywane oddzia∏ywania zachodzi∏y drogà mailowà.
W badaniach Leusincka i Aarts z Holandii
oddzia∏ywaniem obj´to pacjentów z zaburzeniami erekcji. Badacze ci wychodzili z za∏o˝enia, ˝e ograniczenie kontaktu do formy
elektronicznej jest etyczne, poniewa˝ w
Holandii marginalizuje si´ znaczenie badania fizykalnego czy analiz laboratoryjnych
w wypadku tej przypad∏oÊci, a w razie potrzeby lekarz mo˝e przes∏aç recept´ faksem.
Próba obejmowa∏a 219 ch´tnych uczestni24
ków rekrutowanych przez Internet, a badacze mieli pewnoÊç, ˝e sà to Holendrzy, poniewa˝ serwis by∏ prowadzony w ich ojczystym j´zyku. Zastosowane behawioralne
metody leczenia zosta∏y uznane za skuteczne na podstawie póêniejszego badania ankietowego uczestników. Oddzia∏ywanie by∏o
szczególnie efektywne w przypadku, gdy
pacjenci preferowali drog´ internetowà,
a jednoczeÊnie bardzo si´ wstydzili swoich
problemów w ˝yciu realnym [17].
Kolejne badanie opisywane w znalezionych artyku∏ach obejmowa∏o jedynie 9 pacjentów obojga p∏ci, którzy byli rekrutowani
przez Internet. Zakres zg∏aszanych problemów obejmowa∏: anorgazmi´ i pochwic´
u kobiet, dyspareuni´ i zaburzenia po˝àdania z którymi zwracali si´ m´˝czyêni w imieniu partnerek oraz zaburzenia erekcji,
wytrysk przedwczesny i opóêniony u m´˝czyzn. Kryteria przyjmowania takich pacjentów by∏y ÊciÊle okreÊlone, wymagano bowiem pe∏noletnioÊci i zdrowia psychicznego.
Nie przyjmowano osób majàcych problemy
z identyfikacjà p∏ciowà lub nie akceptujàcych swojej orientacji seksualnej. Pacjentom
gwarantowano poufnoÊç, a w wi´kszoÊci
wypadków drogà kontaktu by∏a poczta elektroniczna. W tym projekcie stosowano tak˝e
zasady terapii behawioralnej przesy∏ajàc
opis kolejnych çwiczeƒ co tydzieƒ lub dwa,
w zale˝noÊci od umowy z samym pacjentem. Pacjentów zach´cano tak˝e do w∏àczenia do terapii ewentualnego partnera i cz´Êç
z nich godzi∏a si´ na takie rozwiàzanie.
Podczas trwania badania cz´Êç pacjentów wyzna∏a, ˝e w ogóle nie szuka∏aby pomocy w realnym ˝yciu. Terapeutka stwierdzi∏a, ˝e jest w stanie zaanga˝owaç si´ w
relacj´ terapeutycznà z pacjentem, ale
do potencjalnych trudnoÊci zaliczy∏a fakt, ˝e
niemo˝liwe jest obserwowanie autentycznej
interakcji pomi´dzy partnerami. Tak˝e samo
pisemne t∏umaczenie kolejnych çwiczeƒ
okazywa∏o si´ trudniejsze ni˝ wyjaÊnianie
ich w kontakcie bezpoÊrednim.
Po zakoƒczeniu terapii oÊmiu pacjentów
zaobserwowa∏o u siebie wzrost samoÊwiadomoÊci, trzech lepszy wglàd we w∏asnà
relacj´, a szeÊciu zwi´kszenie poziomu wiedzy z zakresu seksuologii. A˝ siedem osób
odczu∏o popraw´ [13].
Kolejne opisywane badanie obejmowa∏o
39 m´˝czyzn i dotyczy∏o prowadzenia terapii zaburzeƒ erekcji i wytrysku przedwczesnego. Tym razem równie˝ kontaktowano
si´ z pacjentami za pomocà e-maila i oferowano leczenie zgodne z modelem Mastersa
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2009, nr 17
i Johnson, a w razie potrzeby w∏àczano
farmakoterapi´. Tak˝e i w tym badaniu stosowano rygorystyczne kryteria przyj´cia,
nie przyjmowano bowiem osób z parafilià,
obsesyjnymi lub kompulsywnymi zachowaniami seksualnymi, chorobami psychicznymi, homoseksualizmem, czy zaburzeniami
identyfikacji p∏ciowej. A˝ 46% uczestników
zrezygnowa∏o z leczenia w trakcie trwania
projektu, natomiast po jego zakoƒczeniu 14
osób deklarowa∏o popraw´, a 18 by∏o usatysfakcjonowanych udzia∏em w projekcie. 7
osób deklarowa∏o popraw´ tak˝e po miesiàcu od zakoƒczenia takiej terapii. Wi´kszoÊç pacjentów dobrze ocenia∏a terapi´,
a cz´Êç deklarowa∏a tak˝e ch´ç jej kontynuowania „twarzà w twarz” z tym samym terapeutà. Wi´kszoÊç ocenia∏a kontakt z terapeutà jako dobry i czu∏a empati´ z jego
strony, ale jednoczeÊnie tylko 31% uczestników przyzna∏o, ˝e po udziale w tym programie by∏oby bardziej gotowych do rozmowy
o swoich problemach seksuologicznych
z lekarzem pierwszego kontaktu [18].
Ostatni odnaleziony w bazach opis zastosowania Internetu w terapii seksuologicznej dotyczy∏ specjalnie skonstruowanego
programu do diagnozy i leczenia. We wnioskach znalaz∏a si´ informacja, ˝e program
ten by∏ oceniany jako gorszy ni˝ opcja kontaktu „twarzà w twarz”, ale jednoczeÊnie wypada∏ on korzystnie w porównaniu z poradnikami ksià˝kowymi. JednoczeÊnie autorzy
podkreÊlajà, ˝e Internet daje du˝e mo˝liwoÊci zamieszczania w nim atrakcyjnych materia∏ów edukacyjnych, ale mo˝e on tak˝e byç
p∏aszczyznà, na której jakaÊ grupa rozwinie
zainteresowania parafilne [19].
Dyskusja
Wyniki powy˝ej opisanych nielicznych
programów terapeutycznych zdajà si´
wskazywaç na pewien potencja∏ aplikacyjny
kontaktu e-mailowego w przypadku zaburzeƒ seksualnych u m´˝czyzn i kobiet. Jak
jednak warto podkreÊliç, ˝adne z cytowanych badaƒ nie by∏o przeprowadzane
z udzia∏em grupy kontrolnej (na przyk∏ad
listy oczekujàcych o porównywalnym sk∏adzie pod wzgl´dem cech demograficznych
i epidemiologicznych), a co za tym idzie nie
wiemy do koƒca czy poprawa deklarowana przez pacjentów jest w ca∏oÊci efektem
oddzia∏ywania terapeutycznego, czy mo˝e
jest w niej jakiÊ element samoczynnej poprawy. Dodatkowo, cz´sto obowiàzywa∏a Êcis∏a
selekcja, w rezultacie której pacjenci mieli
tylko jedno zaburzenie seksualne, podczas
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2009, nr 17
gdy do realnie istniejàcego gabinetu przychodzà osoby, cz´sto obarczone ró˝nymi
chorobami, których trudnoÊci seksualne wynikajà z somatycznych dolegliwoÊci albo
skutków ubocznych przyjmowania leków
[20]. W samych wynikach pojawi∏a si´ te˝
wzmianka na temat utrudnionej obserwacji
dynamiki relacji partnerskiej w danym zwiàzku, a jest to istotny element mogàcy rzucaç
Êwiat∏o na to, jakie interwencje nale˝y podejmowaç w danym przypadku. W kwestii
zakresu zaburzeƒ, które mo˝e obejmowaç
e-terapia, cenne mo˝e si´ wydawaç poczynienie rozró˝nienia pomi´dzy dysfunkcjà,
a dewiacjà i ograniczenie stosowania takiej
formy leczenia tylko do dysfunkcji seksualnych.
Analizowane wyniki poddajà tak˝e w wàtpliwoÊç zasadnoÊç poglàdu, ˝e kontakt
elektroniczny otwiera drog´ do spotkania
z terapeutà „twarzà w twarz”, poniewa˝ taka
tendencja wyst´powa∏a jedynie u niektórych
uczestników badaƒ.
Wa˝nym pytaniem jest tak˝e to, czy osoby szukajàce pomocy w Internecie i wierzàce w jej skutecznoÊç ró˝nià si´ w jakiÊ istotny sposób od ogó∏u osób majàcych problemy seksualne, wydaje si´ bowiem uzasadnione przypuszczenie, ˝e u˝ytkownicy Internetu ró˝nià si´ od ogó∏u spo∏eczeƒstwa.
Z badaƒ Aouila wÊród studentów wynika, ˝e
m´˝czyêni cz´Êciej uwa˝ajà pomoc psychoseksualnà online za efektywnà, a tak˝e, ˝e
to oni, cz´Êciej ni˝ kobiety, zwracajà si´ o e-porad´ w tym zakresie. Byç mo˝e wynika to
z tego, ˝e dla m´˝czyzny konsultacje online
sà ∏atwiejsze do podj´cia ze wzgl´du
na wi´kszy poziom anonimowoÊci i mniejsze poczucie zagro˝enia [21]. Najcz´Êciej
sà to osoby w wieku 20–24 lat, dopiero
wchodzàce w ˝ycie seksualne i charakteryzujàce si´ wysokim poczuciem wstydu. Procentowy rozk∏ad najcz´Êciej zg∏aszanych
problemów seksualnych w zasadzie przypomina ten spotykany w tradycyjnych gabinetach seksuologa, z wyjàtkiem tego, ˝e wyjàtkowo du˝o osób przedstawia∏o w mailach
jako swój problem masturbacj´, co rzadko
zdarza si´ w gabinecie seksuologa. Z badaƒ
tych wynika, ˝e kontakt mailowy mo˝e
dawaç wsparcie psychiczne, byç medium
psychoedukacji i informowaç o drodze post´powania w danym przypadku [22].
Wnioski
E-terapia jest zjawiskiem nowym, o niepotwierdzonej d∏ugoterminowej skutecznoÊci [12]. Z uwagi na to, ˝e seks jest w
25
naszym spo∏eczeƒstwie tematem tabu, a
dost´p do seksuologa jest utrudniony, interesujàcy jest zakres zastosowania e-terapii
w takiej problematyce. Wydaje si´, ˝e jest to
odpowiednia forma do podejmowania dzia∏aƒ
o charakterze psychoedukacyjnym obejmujàcym wyjaÊnianie zagadnieƒ zwiàzanych
z seksualnoÊcià i kierowanie do kontaktu
„twarzà w twarz” z odpowiednim specjalistà.
Z rezultatów przytaczanych badaƒ wynika, ˝e nie znamy skutecznoÊci e-terapii dla
zaburzeƒ seksualnych towarzyszàcych zaburzeniom psychicznym i wydaje si´ tak˝e,
˝e nie jest to droga leczenia odpowiednia
dla parafilii. Mo˝e to byç jednak dobre rozwiàzanie dla grupy pacjentów wahajàcych
si´, czy zwróciç si´ do seksuologa, bàdê nie
majàcych pewnoÊci, czy ich zaburzenie
kwalifikuje si´ do wizyty u takiego specjalisty.
W takiej sytuacji mogliby oni przedstawiç
swój problem drogà mailowà i uzyskaç niezb´dne informacje na temat ewentualnego
fizjologicznego lub psychologicznego pod∏o˝a w∏asnych problemów oraz tego, do jakiego specjalisty si´ zwróciç. Wa˝ne jest,
aby taka forma pomocy by∏a oferowana jedynie osobom, które sà do niej przekonane.
Równie˝ ka˝da osoba oferujàca takie us∏ugi
drogà meilowà powinna informowaç pacjenta o zaletach i wadach takiego kontaktu,
a tak˝e o jego ograniczeniach i kwestiach
zwiàzanych z zachowywaniem bezpieczeƒstwa przekazywanych informacji.
Potrzebne sà tak˝e dalsze badania dotyczàce d∏ugoterminowej skutecznoÊci relacji
z profesjonalistà nawiàzywanej przez e-mail
prowadzone z udzia∏em grupy kontrolnej. ◗
PiÊmiennictwo
1. Andersson G., Lundstrom P., Strom L. (2003) Internet-based treatment of headache: does telephone contact add anything?
Headache 43 (4): 353-361.
2. Spek V., Cuijpers P., Nyklicek I., Riper H., Keyzer J., Pop V. (2007) Internet-based cognitive behaviour therapy for symptoms
of depression and anxiety: a meta- analysis. Psychological Medicine 37:319-328.
3. Schoenberg M.R., Ruwe W.D., Dawson K., McDonald, N.B., Houston B., Forducey P.G. (2008) Comparison of functional
outcomes and treatment cost between a computer- based cognitive rehabilitation teletherapy program and face- to- face rehabilitation
program. Professional Psychology: Research and Practice 39 (2): 169-175.
4. Kenardy J., McCafferty K., Rosa V. (2006) Internet-delivered indicated prevention for anxiety disorders: six-month follow-up.
Clinical Psychologist 10 (1): 39-42.
5. Andersson G., Kaldo V. (2004) Internet-based cognitive behavioral therapy for tinnitus. Journal of Clinical Psychology 60 (2): 171-178.
6. Manhal-Baugus M. (2001) E-therapy: Practical, ethical, and legal issues. Cyberpsychology & Behavior 4 (5): 551-563.
7. Mc Kenna K.Y.A., Bargh J.A. (2000) Plan 9 from cyberspace: the implications of the Internet for personality and social psychology,
Personality and Social Psychology Review 4 (1): 57-75.
8. Polskie Towarzystwo Medycyny Seksualnej, http://ptms.com.pl/, uzyskane: 17.09.2008 r.
9. Heinlen K.T., Welfel E.R., Richmond E.N., O’Donnell M.S. (2003) The nature, scope, and ethics of psychologists” e-therapy web
sites: what consumers find when surfing the web. Psychotherapy: Theory, research, practice, training 40 (1/2): 112-124.
10. Cook J.E., Doyle C. (2002) Working alliance in online therapy as compared to face-to face therapy: preliminary results. Cyberpsychology & Behaviour 5 (2): 95-105.
11. Reynolds D.J., Stiles W.B., Grohol J.M. (2006) An inverstigation of session impact and alliance in Internet based psychotherapy:
Preliminary results. Counselling and Psychotherapy Research 6 (3): 164-168.
12. Recupero P.R., Rainey S.E. (2005) Informed consent to e-therapy. American Journal of Psychotherapy 59 (4): 319-331.
13. Hall P. (2004) Online psychosexual therapy: a summary of pilot study findings. Sexual and Relationship Therapy 19 (2): 167-178.
14. Mc Kenna K.Y.A., Bargh J.A. (1998) Coming out in the age of the Internet: identity „demarginalization” through virtual group
participation, Journal of Personality and Social Psychology 75 (3): 68-694.
15. Bargh J.A., Mc Kenna K.Y.A., Fitzsimons G. M. (2002) Can you see the real me? Activation and expression of the „True Self”
on the Internet, Journal of Social Issues 58 (1): 33-48.
16. Bargh J.A., Mc Kenna K.Y.A. (2004) The Internet and social life, Annual Review of Psychology 55: 573-590.
17. Leusinck P.M., Aartis E. (2006) Treating erectile dysfunction through electronic consultation: a pilot study. Journal of Sex &
Marital Therapy 32: 401-407.
18. van Diest S.L., van Lankveld J.J.D.M., Leusink P.M., Slob A.K., Gijs L. (2007) Sex therapy through the Internet for men with
sexual dysfunctions: A pilot study. Journal of Sex & Marital Therapy 33: 115-133.
19. Ochs E.P.P., Binik Y.M. (2002) A sex-expert system on the Internet: fact or fantasy. Cyberpsychology & Behavior 3 (4): 617-629.
20. Schover L.R. (2005) Problemy seksualne a choroby przewlek∏e. W: Leiblum S.R., Rosen R.C., Terapia zaburzeƒ seksualnych,
GWP, Gdaƒsk 458-487.
21. Rochlen A.B., Lan L.N., Wong Y.J. (2004) Male restrictive emotionality and evaluations of online versus face- to-face counseling.
Psychology of Men & Masculinity 5 (2): 190-200.
22. Aouil B. (2008) Pomoc psychologiczna online. Oficyna Wydawnicza Miros∏aw Wroc∏awski, Bydgoszcz 182-193.
26
Przeglàd Seksuologiczny, styczeƒ/marzec 2009, nr 17