Konsolidacja sektorów bankowych w krajach

70 Rynki i Instytucje Finansowe
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
Konsolidacja sektorów bankowych
w krajach rozwijajàcych si´ –
wspó∏czesne tendencje w zakresie
fuzji i przej´ç
Micha∏ Buszko
Konsolidacja jako wspó∏czesny trend rozwoju
sektorów bankowych
Praktyka gospodarcza ostatnich kilkunastu lat wyraênie pokazuje, ˝e sektor finansowy staje si´ jednym z
g∏ównych obszarów dokonywania fuzji i przej´ç na
Êwiecie. Liczba oraz wartoÊç transakcji dokonywanych
w tym sektorze Êwiadczà o tym, ˝e nale˝y on obecnie
do najszybciej konsolidujàcych si´ zarówno w paƒstwach wysoko rozwini´tych, jak i rozwijajàcych si´,
okreÊlanych jako emerging markets. Od po∏owy lat 90.
mo˝na by∏o zaobserwowaç specyficzny fenomen aktywnoÊci inwestycyjnej instytucji finansowych, a pod
koniec XX w. fuzje i przej´cia z udzia∏em tych podmiotów w Stanach Zjednoczonych oraz Europie stanowi∏y
oko∏o 30% wszystkich fuzji i przej´ç1. W rekordowym
dla wartoÊci oraz liczby Êwiatowych fuzji i przej´ç
2000 r., z ogólnej wartoÊci transakcji 3,49 bln USD oko∏o 216 mld USD przypada∏o na sam sektor bankowy,
który uzyska∏ trzeci wynik po telekomunikacji oraz szeroko rozumianych us∏ugach medialnych2.
Wraz z post´pujàcymi w latach 80. i 90. procesami
globalizacyjnymi, liberalizacyjnymi oraz przy dynamicznie zmieniajàcych si´ warunkach funkcjonowania
instytucji finansowych w krajach wysoko rozwini´tych, fuzje i przej´cia sta∏y si´ nie tylko podstawowymi
strategiami rozwoju banków, ale przyczyni∏y si´ do bu1
W. Kostrzewa: Przes∏anki oraz typy fuzji i przej´ç bankowych. W: Fuzje i
przej´cia bankowe. Warszawa 1999 BRE Bank – CASE.
2 M&A in 2000: Fast Start ... Fading Finale. Connected Release, Thomson Financial, 4 January 2001.
dowania wokó∏ nich du˝ych Êwiatowych grup finansowych. Najwi´ksze transakcje zainicjowane poza Europà
w ostatnich dwóch latach obejmowa∏y takich potentatów, jak: Citigroup/Schroders/Banamex (aktywa ca∏ej
grupy 902,2 mld USD, kapita∏ w∏asny 54,5 mld USD),
Dai-Ichi Kangyo Bank/Fuji Bank/Industrial Bank of Japan (1.259,5 mld USD, 50,5 mld USD), Chase Manhattan/JP Morgan/Robert Fleming (715,3 mld USD, 37,6
mld USD). W Europie by∏y to fuzje: Hongkong Shanghai Banking Corporation Holdings (HSBC)/CCF/Banque Hervet (673,6 mld USD, 34,6 mld USD), Hypovereinsbank/Bank Austria (666,7 mld USD, 19,8 mld
USD), National Westminster/Royal Bank of Scotland
(461,5 mld USD), Barclays/Wollwich (458,8 mld USD,
15,7 mld USD, Banco Santander Central Hispano
(BCSH)/Banespa/Banca Serfin (324,7 mld USD, 14,1
mld USD oraz Banco Bilbao Vizcaya Argentaria
(BBVA)/Bancomer (279,5 mld USD, 14 mld USD)3. Wymienione instytucje, mimo posiadanego wczeÊniej du˝ego udzia∏u w mi´dzynarodowym rynku, szybko zacz´∏y dystansowaç zagranicznych konkurentów, koncentrujàc w skali Êwiatowej znaczàce i powi´kszane
skokowo, wraz z kolejnymi po∏àczeniami, zasoby kapita∏owe, ludzkie, informatyczne oraz informacyjne.
Dzia∏alnoÊç podmiotów tego typu szybko zdominowa∏a
rozwój oraz kszta∏towanie si´ struktury sektorów bankowych w krajach wysoko rozwini´tych, a tak˝e w krajach rozwijajàcych si´ trzech regionów – Ameryki Po∏udniowej, Azji oraz Europy.
3
July 2001 Top 1000 World Banks. “The Banker”, July 2001.
Rynki i Instytucje Finansowe
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
Tendencje i zjawiska zachodzàce w rozwini´tych
sektorach bankowych sà coraz cz´Êciej spotykane równie˝ na rynkach wschodzàcych. Z pewnoÊcià nale˝y do
nich równie˝ konsolidacja, która dotyczy lub b´dzie
dotyczy∏a w najbli˝szej przysz∏oÊci przede wszystkim
instytucji finansowych, zamierzajàcych zostaç czo∏owymi graczami w gospodarkach krajów rozwijajàcych
si´. Aby w miar´ kompleksowo zobrazowaç wspó∏czesne tendencje w zakresie fuzji i przej´ç dokonujàce si´
w sektorze bankowym na rynkach wschodzàcych, na
potrzeby niniejszego artyku∏u przedstawiono przyk∏ady z krajów Ameryki ¸aciƒskiej – Meksyku, Argentyny
oraz Brazylii, Azji – z Singapuru, Korei Po∏udniowej,
Malezji oraz Specjalnego Regionu Autonomicznego
Hongkongu, a tak˝e krajów Europy Ârodkowo-Wschodniej
– Polski, Czech i W´gier. Nale˝y dodaç, ˝e kraje te nie
wyczerpujà listy rynków wschodzàcych. Niemniej o
wyborze zadecydowa∏a ich specyfika i istotnoÊç w regionie, poziom rozwoju sektora bankowego oraz dost´pnoÊç danych.
Konsolidacja sektora bankowego w krajach
Ameryki ¸aciƒskiej
Obecna konsolidacja sektora bankowego w Ameryce ¸aciƒskiej jest wynikiem oddzia∏ywania kilku g∏ównych
czynników obecnych w ostatnich kilkunastu latach
praktycznie w ca∏ym regionie. SpoÊród owych czynników konsolidacji nale˝y wymieniç przede wszystkim
kryzysy finansowe z lat 90., du˝à aktywnoÊç inwestycyjnà banków amerykaƒskich oraz hiszpaƒskich, szerokà restrukturyzacj´ banków paƒstwowych oraz idàcà za
tym fal´ prywatyzacji banków lokalnych i regionalnych.
Ponadto nale˝y dodaç wzrost znaczenia w gospodarce –
i tym samym w transakcjach fuzji i przej´ç – mechanizmów wolnorynkowych przy jednoczesnej redukcji interwencjonizmu paƒstwowego. Wydaje si´, ˝e spoÊród
wy˝ej wymienionych czynników za najwa˝niejszy nale˝y uznaç wp∏yw kryzysów po∏udniowoamerykaƒskich
systemów finansowych. Kryzysy z poczàtku lat 80. oraz
z po∏owy i koƒca lat 90., spowodowane brakiem dyscypliny bud˝etowej, nadmiernym zad∏u˝eniem zagranicz-
nym, niestabilnoÊcià polityczno-gospodarczà, stwarza∏y
powa˝ne zagro˝enie masowym bankructwem banków
latynoamerykaƒskich. Zagro˝enie to by∏o tym powa˝niejsze, im bardziej dany kraj by∏ otwarty na inwestycje
zagraniczne. W przypadku bowiem znacznego os∏abienia lokalnych walut lub ich du˝ego przewartoÊciowania, je˝eli mia∏y sta∏y kurs wymiany, szybkie wycofanie
kapita∏u zagranicznego z sektora bankowego zwi´ksza∏o
jego destabilizacj´ i pot´gowa∏o kryzys. Poniewa˝ banki
z Ameryki P∏d. by∏y z regu∏y podmiotami s∏abszymi
ekonomicznie, zarzàdzanymi przez ni˝ej wykwalifikowanych specjalistów oraz nie podlega∏y skutecznemu,
zintegrowanemu nadzorowi bankowemu, w∏aÊnie one
by∏y najbardziej podatne na bankructwo. G∏ówny nurt
konsolidacji latynoamerykaƒskiej z lat 90. zapoczàtkowany zosta∏ rzàdowymi programami naprawczymi
zwiàzanymi z ∏àczeniem banków znajdujàcych si´ w
trudnej sytuacji ekonomicznej z jednostkami silniejszymi. Nast´pnie konsolidacja by∏a kontynuowana dzi´ki
powracajàcym do regionu podmiotom zagranicznym,
korzystajàcym ze zliberalizowanych warunków inwestowania. Liberalizacja wynika∏a przy tym g∏ównie z
przyst´powania krajów latynoamerykaƒskich do mi´dzynarodowych organizacji, takich jak WTO czy NAFTA, lub z programów naprawczych MFW. Przejmowanie i ∏àczenie banków zosta∏o ponadto zintensyfikowane na skutek wyzbywania si´ przez w∏adze paƒstwowe
zarówno du˝ych banków krajowych, jak i banków lokalnych. W koƒcu lat 90. mo˝na by∏o zaobserwowaç w regionie wyraêne przesuni´cie punktu ci´˝koÊci kierowania fuzjami i przej´ciami od decyzji politycznych do
strategii inwestycyjnych opartych na kryterium maksymalizacji zysku. Nale˝y dodaç, ˝e rynek us∏ug bankowych w regionie w ostatnich kilku latach zosta∏ zdominowany przez dwa du˝e banki hiszpaƒskie. Oko∏o 10%
udzia∏u w nim nale˝y obecnie do BSCH, który zainwestowa∏ w przybli˝eniu 15 mld USD i ma oddzia∏y w 12
krajach regionu, i nieco mniej do BBVA, który zainwestowa∏ w granicach 10 mld USD w najwi´kszych krajach
regionu4. O istotnoÊci hiszpaƒskich inwestycji w regio4
G. Edmondson, D. Fairlamb: The Superbanks of Spain. “BusinessWeek Online”, 23 April 2001.
Tabela 1 Liczba banków oraz koncentracja sektora bankowego w wybranych krajach latynoamerykaƒskich
Kraj
Liczba
Udzia∏ %
Udzia∏ %
Wskaênik HH*
Liczba
Udzia∏ %
Udzia∏ %
Wskaênik HH
banków
w depozytach
w depozytach
(1994)
banków
w depozytach
w depozytach
(2000)
(1994)
3 najwi´kszych
10 najwi´kszych
(2000)
3 najwi´kszych 10 najwi´kszych
banków (1994)
banków (1994)
banków (2000) banków w (2000)
Meksyk
36
48,3
80,8
0,1005
23
56,3
94,5
0,1360
Brazylia
245
49,9
78,8
0,1220
193
55,2
85,6
0,1278
Argentyna
206
39,1
73,1
0,0756
113
39,8
80,7
0,0865
* Wskaênik Herfindahla-Hirshmanna (HH) to suma kwadratów udzia∏ów w rynku (w tym przypadku depozytów) banków prowadzàcych dzia∏alnoÊç w danym
kraju. Wskaênik ten s∏u˝y do oceny struktury rynku us∏ug bankowych, w tym do ustalenia, czy rynek jest zdominowany przez wiele podmiotów o ma∏ych udzia∏ach, czy te˝ kilka du˝ych instytucji. Wskaênik zawiera si´ w przedziale od 0 do 1, gdzie 0 oznacza pe∏ne rozproszenie udzia∏ów, a 1 ca∏kowity monopol.
èród∏o: Financial Sector Consolidation in Emerging Markets, International Capital Markets 2001, IMF, s. 127.
71
72 Rynki i Instytucje Finansowe
nie mo˝e Êwiadczyç przyk∏ad samej fuzji pomi´dzy
Banco Santander oraz Banco Central Hispano; mia∏a
ona miejsce w Hiszpanii i da∏a po∏àczonemu podmiotowi udzia∏ w chilijskim rynku depozytów na poziomie
oko∏o 27%. Tabela 1 przedstawia liczb´ banków oraz
stopieƒ koncentracji sektora bankowego w wybranych
paƒstwach regionu.
SpoÊród sektorów finansowych krajów Ameryki
¸aciƒskiej fuzje i przej´cia sà najbardziej rozpowszechnione w Meksyku. Przejawia si´ to m.in. najmniejszà
liczbà banków oraz najwy˝szà w regionie koncentracjà
rynku depozytów. Wysoki stopieƒ konsolidacji i koncentracji zawdzi´cza si´ przy tym g∏ównie niedawnym
przej´ciom banków Bancomer i Banca Serfin – drugiego i trzeciego pod wzgl´dem wielkoÊci aktywów –
przez hiszpaƒskie banki BBVA i BSCH. Hiszpaƒscy inwestorzy zacz´li tworzyç wokó∏ tych dwóch banków
du˝e grupy kapita∏owe, ∏àczàc je z podmiotami wczeÊniej przej´tymi w Meksyku (np. Bancomer z BBV-Probusa). Nale˝y dodaç, ˝e BBVA oraz BSCH dzi´ki agresywnej polityce inwestycyjnej oraz naciskowi na rozwój bankowoÊci detalicznej uzyska∏y w Meksyku znaczàcà przewag´ nad innymi zagranicznymi rywalami,
np. Citibankiem. Jest to o tyle interesujàce, ˝e banki z
krajów NAFTA mogà nie tylko w pe∏nym zakresie prowadziç dzia∏alnoÊç w Meksyku, ale i nabywaç akcje
meksykaƒskich banków bez ˝adnych ograniczeƒ5. Innà
wspó∏czesnà tendencjà konsolidacyjnà w Meksyku,
zwiàzanà z kolei z kapita∏em krajowym, sà fuzje i przej´cia skupione wokó∏ du˝ych banków prywatnych oraz
fuzje mi´dzy bankami o zasi´gu lokalnym. Te drugie
majà na celu zwi´kszenie potencja∏u ma∏ych banków w
walce z zagranicznà konkurencjà, a dobrym ich przyk∏adem mo˝e byç powstanie grupy finansowej Banorte.
Z pewnoÊcià kluczowà rol´ w procesach konsolidacyjnych w Meksyku odegra∏y: wprowadzona w grudniu
1993 r. szeroka liberalizacja inwestowania dla podmiotów z zagranicy, która by∏a warunkiem uzyskania przez
Meksyk cz∏onkostwa w NAFTA, oraz reforma finansowa z marca 1995 r. liberalizujàca przejmowanie banków przez inwestorów zagranicznych spoza NAFTA.
Utrzymane zosta∏y jednak ograniczenia przy zakupie
ma∏ych, regionalnych banków oraz banków wspomagajàcych rozwój infrastrukturalny6. Istotnym przejawem
liberalizacji i malejàcej ingerencji w∏adz meksykaƒskich w dzia∏alnoÊç i konsolidacj´ sektora bankowego
by∏o tak˝e odejÊcie od nacjonalizacji banków prywatnych w momencie kryzysu peso z 1995 r.7 Pomimo zaawansowanej konsolidacji i dokapitalizowania w drugiej po∏owie lat 90. sektor bankowy w Meksyku nadal
jest jednak s∏abym ogniwem gospodarki, a jego uzdrowienie po kryzysie z 1995 r. jeszcze nie zosta∏o zakoƒczone. Stosunkowo du˝e nadzieje wià˝e si´ z przeg∏o5
Wymagana jest jedynie formalna zgoda Sekretariatu Finansów oraz Kredytu
Publicznego.
6 Tzw. development banks.
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
sowanym w kwietniu 2001 r. nowym prawem upad∏oÊciowym, które ma wspomóc dalszà restrukturyzacj´,
konsolidacj´ oraz o˝ywienie sektora.
W Argentynie konsolidacj´ sektora bankowego do
1999 r. zawdzi´cza si´ g∏ównie bezpoÊrednim inwestycjom zagranicznym z krajów Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych. Na poczàtku lat 90. istnia∏o w
tym kraju ∏àcznie prawie 300 banków prywatnych i
paƒstwowych. W 1996 r. liczba tych pierwszych spad∏a
do 98, a drugich do 22. W 2000 r., wg danych MFW, istnia∏o ju˝ tylko 113 banków. Do tak istotnego zmniejszenia liczby banków z pewnoÊcià przyczyni∏a si´ du˝a fala inwestycji zagranicznych, która rozpocz´∏a si´ w
1997 r. W jej rezultacie tylko cztery z dziesi´ciu najwi´kszych argentyƒskich banków pozosta∏y w pe∏ni
w∏asnoÊcià krajowà. Dominujàcà pozycj´ zacz´∏y zajmowaç banki BSCH (zakup Banco Rio de la Plata),
BBVA (zakup Banco de Credito, Banco Frances) oraz
HSBC (zakup Banco Roberts). W odró˝nieniu od Meksyku stosunkowo ma∏y wp∏yw na konsolidacj´ mia∏ tu
kryzys z lat 1994-1995. Praktycznie do 1998 r. Argentyna by∏a postrzegana jako stabilne i atrakcyjne miejsce
dla dokonywania bankowych inwestycji zagranicznych, a klimat inwestycyjny uwa˝any by∏ tam za jeden
z najlepszych w ca∏ej Ameryce Po∏udniowej. Zniesiona
zosta∏a wi´kszoÊç ograniczeƒ dzia∏alnoÊci banków zagranicznych, w tym prowadzenia przez nie transakcji
fuzji i przej´ç. Du˝a otwartoÊç gospodarki argentyƒskiej
na inwestycje zagraniczne sta∏a si´ jednak w 1998 r.
czynnikiem pog∏´biajàcym zapaÊç krajowego sektora
bankowego w momencie masowego wycofywania si´
podmiotów zagranicznych. Sytuacja ta wynika∏a z za∏amania si´ rynków finansowych Azji, a w szczególnoÊci
Brazylii8. Przed kolejnym kryzysem ekonomicznym z
2001 r. procesy konsolidacyjne w Argentynie, poza wykupem krajowych instytucji przez du˝ych inwestorów
zagranicznych, charakteryzowa∏y si´ g∏ównie ∏àczeniem, wczeÊniej sprywatyzowanych, lokalnych bàdê
miejskich banków. W przypadku du˝ych banków o zasi´gu ogólnokrajowym podstawowà barierà, utrudniajàcà konsolidacj´ poprzez fuzje lub przej´cia, by∏o notowanie tylko kilku z nich na gie∏dzie w Buenos Aires9.
Najwi´kszy komercyjny bank argentyƒski Banco de la
Nacion by∏ i jest w∏asnoÊcià paƒstwa. W najbli˝szej
przysz∏oÊci najprawdopodobniej pozostanie on w tej
formie. Wobec pojawienia si´ w 2001 r. kryzysu zad∏u˝eniowego oraz zagro˝enia bankructwem ca∏ego systemu finansowego oddzia∏ywanie w∏adz paƒstwowych
7
Najbardziej spektakularna by∏a nacjonalizacja z wrzeÊnia 1982 r., kiedy na
mocy dekretu prezydenckiego z 60 banków prywatnych znacjonalizowano 58,
a nast´pnie skonsolidowano je do 18. Od 1991 r. banki te by∏y ponownie prywatyzowane. W 1996 r. – zaledwie po roku od liberalizacji warunków nap∏ywu kapita∏u zagranicznego (szczególnie z paƒstw NAFTA) - tylko cztery z nich
stanowi∏y w∏asnoÊç meksykaƒskà.
8 Brazylia sta∏a si´ g∏ównym partnerem handlowym Argentyny od momentu
jej przystàpienia w 1995 r. do organizacji Mercosur.
9 Bolsa de comercio de Buenos Aires.
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
na sektor bankowy z pewnoÊcià wzroÊnie, a liberalizm
w zakresie fuzji i przej´ç w sektorze finansowym b´dzie ograniczony. Nie oznacza to jednak, ˝e konsolidacja zostanie wstrzymana. Rzàd argentyƒski b´dzie
prawdopodobnie wspieraç konsolidacj´ ze wzgl´du na
koniecznoÊç wzmocnienia ca∏ego systemu bankowego,
tak jak wczeÊniej w Meksyku czy obecnie w Azji.
W Brazylii us∏ugi bankowe by∏y historycznie zdominowane przez instytucje paƒstwowe, które do po∏owy lat 90. skupia∏y ponad po∏ow´ aktywów ca∏ego sektora. Wzmo˝ona konsolidacja w Brazylii zacz´∏a si´ w
1995 r., a jej bezpoÊrednià przyczynà by∏y pogarszajàce
si´ wyniki finansowe banków, w tym malejàce wskutek
inflacji realne zyski z oprocentowania kredytów. Dotychczasowe transakcje fuzji i przej´ç w Brazylii polega∏y g∏ównie na ∏àczeniu federalnych lub stanowych
banków uniwersalnych oraz tworzeniu du˝ych prywatnych grup finansowych poprzez przejmowanie licznych ma∏ych banków. Konstytucja z 1988 r. zakazuje
posiadania udzia∏ów wi´kszoÊciowych w bankach brazylijskich przez banki zagraniczne. Pomimo tak daleko
idàcych ograniczeƒ, od 1995 r. do sektora bankowego w
tym kraju nap∏ywa kapita∏ zagraniczny, jednak inwestorzy zagraniczni mogà nabywaç banki krajowe jedynie w przypadku, gdy wymaga tego interes narodowy,
gwarantuje to umowa mi´dzynarodowa lub nabycie
wynika z zasady wzajemnoÊci w odniesieniu do ekspansji zagranicznej banków brazylijskich. Obecnie banki zagraniczne sà w posiadaniu oko∏o 25% aktywów ca∏ego sektora i 40% z cz´Êci stanowiàcej w∏asnoÊç prywatnych inwestorów10. SpoÊród 193 banków uniwersalnych dzia∏ajàcych w Brazylii w 2000 r. 7 by∏o federalnych, 11 stanowych, 96 prywatnych krajowych, 15
to oddzia∏y banków zagranicznych oraz 52 banki kontrolowane przez kapita∏ zagraniczny. Pozosta∏à cz´Êç
tworzy∏y instytucje o kapitale mieszanym. W ostatnich
kilku latach najszybciej mala∏a liczba banków prywatnych oraz stanowych, zarówno ze wzgl´du na fuzje i
przej´cia, jak i w rezultacie upad∏oÊci. Przyk∏adowo
tylko w okresie 1996-1997 na skutek utraty p∏ynnoÊci
upad∏y trzy z dziesi´ciu najwi´kszych banków, które
zosta∏y nast´pnie przej´te przez inne banki – w tym zagraniczne. Zlikwidowano równie˝ 20 banków Êredniej
wielkoÊci. W najbli˝szej przysz∏oÊci przewiduje si´
prywatyzacj´ lub przejmowanie wi´kszoÊci stanowych
instytucji finansowych, co uzasadnione jest ich s∏abà
sytuacjà finansowà, wynikajàcà z posiadania przez nie
wielu kredytów poni˝ej standardu, udzielonych w∏adzom stanowym i lokalnym. Do najwa˝niejszych inwestorów zagranicznych w Brazylii nale˝à: BBVA, BSCH,
Citibank, HSBC oraz Boston Bank i ABN Amro, przy
czym dwa ostatnie znajdujà si´ na liÊcie dziesi´ciu najwi´kszych banków w Brazylii. Podobnie jak w Meksyku oczekuje si´, ˝e coraz wi´kszà rol´ w konsolidacji
10 Country
Commercial Guide: Brazil. US Department of State 2001.
Rynki i Instytucje Finansowe
sektora bankowego w Brazylii b´dà odgrywa∏y tak˝e
du˝e banki prywatne, takie jak Bradesco, Banco Itau,
Unibanco czy Banco Safra, posiadajàce aktywa o wartoÊci od 12 do 42 mld USD. Fuzje i przej´cia, w których
dotàd uczestniczy∏y wymienione podmioty, motywowane by∏y z jednej strony ch´cià utrzymania pozycji
konkurencyjnej w najwa˝niejszych regionach kraju, a z
drugiej mo˝liwoÊcià ∏atwego przejmowania ma∏ych i
Êrednich banków komercyjnych, które stajà w obliczu
ograniczonych mo˝liwoÊci rozwoju oraz przetrwania w
okresach niestabilnoÊci finansowej i walutowej kraju.
Najwi´ksze banki krajowe tworzà struktury holdingów
finansowych o szerokim zakresie us∏ug, co jest wyrazem dà˝enia do ich uniwersalizmu.
Konsolidacja sektora bankowego oraz fuzje i
przej´cia w Azji Po∏udniowo-Wschodniej
Procesy konsolidacyjne w krajach azjatyckich, w tym
w Japonii, sà mniej zaawansowane w porównaniu z
krajami Ameryki Po∏udniowej czy Europy. G∏ówne
przyczyny tego stanu rzeczy to, po pierwsze, intensywna ochrona krajowych rynków us∏ug finansowych
przed du˝ymi instytucjami finansowymi o zasi´gu
Êwiatowym, które zagra˝a∏yby bankom krajowym, a po
drugie - oparty na dalekowschodniej kulturze i tradycji azjatycki styl zarzàdzania, przejawiajàcy si´ silnà
identyfikacjà pracowników z firmà, sta∏oÊcià miejsca
pracy, stabilizacjà w∏asnoÊci, w szczególnoÊci rodzinnej, oraz hierarchià wiekowà kadry kierowniczej. Nale˝y te˝ wspomnieç o tworzeniu niemal rodzinnych relacji z kontrahentami, cz´sto zabezpieczanych wzajemnà wymianà akcji. Czynniki te w du˝ej mierze
utrudnia∏y przeprowadzanie fuzji i przej´ç w sektorach bankowych, a transakcje niewymuszone z przyczyn upad∏oÊciowych, które zachodzi∏y na regionalnym rynku, w tym równie˝ w Japonii, mia∏y do koƒca
XX w. niemal wy∏àcznie przyjazny charakter. SpoÊród
czynników stymulujàcych w ostatnich latach procesy
konsolidacyjne we wszystkich krajach regionu nale˝y
wymieniç wp∏yw kryzysu finansowego z 1997 r., stopniwe otwieranie si´ krajów na bezpoÊrednie inwestycje zagraniczne oraz przygotowywanie banków do
konkurowania na rynku krajowym ze Êwiatowymi instytucjami finansowymi.
Transakcje fuzji i przej´ç sà obecnie najbardziej
rozpowszechnione w Singapurze oraz Specjalnym Regionie Autonomicznym Hongkongu, chocia˝ w odró˝nieniu od innych krajów bezpoÊrednià ich przyczynà
nie by∏ azjatycki kryzys finansowy. Banki z wymienionych obszarów ponios∏y relatywnie niewielkie straty w
1997 r., a rentownoÊç ca∏ych sektorów by∏a na tyle stabilna, ˝e nie sk∏ania∏a banków do intensywnego poszukiwania strategicznych partnerów do po∏àczenia. Czynnikami stymulujàcymi konsolidacj´ by∏y: du˝a przy-
73
74 Rynki i Instytucje Finansowe
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
chylnoÊç w∏adz paƒstwowych dla nap∏ywu kapita∏u zagranicznego oraz liberalne prawo w zakresie fuzji i
przej´ç banków. Czynniki te wynika∏y przy tym z intensywnych staraƒ tych krajów o utworzenie w nich
Êwiatowej klasy centrów finansowych. W efekcie stosowania liberalnej polityki gospodarczej, wysokiej przejrzystoÊci przepisów prawa gospodarczego i finansowego oraz przyciàgania na du˝à skal´ inwestorów zagranicznych zarówno do Hongkongu, jak i Singapuru nap∏yn´∏o wiele banków zagranicznych. Banki te cz´sto
wchodzi∏y na wymienione rynki poprzez swobodne nabywanie wi´kszoÊciowych udzia∏ów w bankach krajowych. Poniewa˝ zarówno Singapur, jak i Hongkong
majà charakter azjatyckich centrów finansowych, ich
sektory bankowe wykazujà si´ nieco innymi w∏aÊciwoÊciami ni˝ sektory w innych paƒstwach regionu.
W Hongkongu ze wzgl´du na obecnoÊç du˝ej liczby podmiotów zagranicznych sektor bankowy jest stosunkowo rozdrobniony. W 2000 r. istnia∏o tam 156 licencjonowanych banków, z czego 125 by∏o przej´tych
przez banki zagraniczne11. Pozosta∏e podmioty stanowi∏y w du˝ej mierze jednostki zale˝ne du˝ych grup finansowych, w tym dwóch dominujàcych Êwiatowych
potentatów: Hong Kong Shangai Banking Corporation
(HSBC) oraz Bank of China, które koncentrowa∏y odpowiednio 40%12 oraz 24% rynku depozytów.
Sektor bankowy Singapuru jest równie˝ rozdrobniony. W jego sk∏ad w 2000 r. wchodzi∏o 137 banków,
z czego 31 mia∏o pe∏nà licencj´, 16 licencj´ ograniczonà, a 98 stanowi∏y banki zagraniczne typu offshore. Pomimo jednak du˝ej otwartoÊci gospodarki Singapuru
na inwestycje zagraniczne znaczàce z∏agodzenie warunków przejmowania banków lokalnych nastàpi∏o dopiero pod koniec 1997 r. W maju 1999 r. Monetarne
W∏adze Singapuru znios∏y (MAS) limit 40% udzia∏u
inwestorów zagranicznych w bankach krajowych, a w
paêdzierniku tego samego roku cztery banki zagraniczne otrzyma∏y pe∏ne licencje bankowe13. Kluczowym
elementem konsolidacji sektora bankowego w Singapurze z udzia∏em krajowych podmiotów by∏o z pewnoÊcià
przej´cie Post Office Savings Bank przez Development
Bank of Singapore (DBS), o wartoÊci 930 mln USD, prowadzàce do powstania jednego z najwi´kszych banków
w regionie14. DBS jest obecnie jednym z g∏ównych inwestorów zagranicznych w sektorach bankowych
Hongkongu, Tajlandii, Indonezji i Filipin.
Rzàd Malezji ju˝ od poczàtku lat 90. dà˝y∏ do konsolidacji sektora bankowego w celu dostosowania go do
konkurencji zagranicznej oraz post´pujàcej globalizacji
regionu. Po∏àczenia czy przej´cia banków krajowych
zachodzi∏y jednak rzadko, czego przyczynà by∏a niech´ç dotychczasowych w∏aÊcicieli – cz´sto dziedziczàcych banki z pokolenia na pokolenie – do zmiany w∏asnej pozycji w po∏àczonych spó∏kach oraz obawa o
mo˝liwoÊç utraty rodzinnej w∏asnoÊci. Fuzje i przej´cia
nasili∏y si´ w 1998 r. wobec koniecznoÊci restrukturyzacji systemu bankowego po kryzysie finansowym w
regionie. Transakcje te zosta∏y wsparte poprzez powo∏anie paƒstwowych instytucji finansowych Danaharta15 oraz Danamodal16, które u∏atwia∏y restrukturyzacj´ podmiotów podlegajàcych konsolidacji. Zasadnicza
konsolidacja w Malezji, rozpocz´ta pod koniec lat 90.,
zacz´∏a przebiegaç dwiema drogami. Pierwsza polega∏a
na przejmowaniu przez jeden du˝y bank grupy ma∏ych
banków, a druga na konsolidowaniu si´ banków Êrednich w celu utworzenia du˝ych grup finansowych. Jednà z wa˝niejszych transakcji w malajskim sektorze
bankowym by∏o w 1999 r. przej´cie przez Bank of
Commerce banku Bumiputra za kwot´ 990 mln USD.
Do 2000 r. by∏o to najwi´ksze przej´cie krajowe na rynkach wschodzàcych w Azji. W 2000 r. bank centralny
Malezji (Bank Negara Malaysia) zaaprobowa∏ konsolidacj´ w formie holdingów 54 instytucji finansowych,
które mia∏y byç skupione wokó∏ 10 najwi´kszych banków. Obecnie program konsolidacji w Malezji jest
skoncentrowany na dostosowaniu systemu bankowego
do mi´dzynarodowej konkurencji i jego d∏ugofalowym
rozwoju, a nie na samym zwalczaniu efektów kryzysu
lat 90. Podmioty zagraniczne mogà tyko w bardzo wàskim zakresie uczestniczyç w transakcjach fuzji i przej´ç, a ich maksymalny udzia∏ w danym banku krajowym jest ograniczony do poziomu 30% kapita∏u w∏asnego ∏àcznie17.
W Korei Po∏udniowej ostatnie lata uwidoczni∏y
powolny rozwój sektora bankowego, utrzymujàcy si´
znacznie poni˝ej tempa rozwoju w innych dziedzinach
gospodarki. Na t´ sytuacj´ z∏o˝y∏o si´ kilka czynników,
w tym nierozwiàzany problem licznych kredytów zagro˝onych, upadek grupy Daewoo, za∏amanie rynku obligacji, zmniejszenie zaufania inwestorów do funduszy
inwestycyjnych, a tak˝e niedokoƒczona restrukturyzacja i reforma ca∏ego systemu finansowego. Sektor bankowy nadal odczuwa skutki kryzysu finansowego i
podlega silnym wp∏ywom politycznym, co nie u∏atwia
jego prywatyzacji i zwi´kszenia efektywnoÊci. Do 2000 r.
konsolidacja banków wynika∏a g∏ównie z przyczyn
11 W
15
1986 r. wprowadzono podzia∏ sektora bankowego na trzy kategorie instytucji: licencjonowane banki, banki o ograniczonej licencji oraz zarejestrowane
instytucje depozytowe. Dwie ostatnie instytucje nie mogà np. prowadziç rachunków bie˝àcych i oszcz´dnoÊciowych.
12 W∏àcznie z trzecim pod wzgl´dem wielkoÊci aktywów bankiem Hang Seng
Bank, którego w∏aÊcicielem jest HSBC.
13 Qualifying Full Bank License.
14 The Asia Banking and Capital Markets Online Handbook: Singapore. Sydney 2000 Pricewaterhouse Coopers.
Danaharta, inaczej zwana Krajowe Przedsi´biorstwo Zarzàdzania Aktywami, zosta∏a powo∏ana w celu skupu zagro˝onych kredytów i po˝yczek, a nast´pnie ich restrukturyzacji oraz odsprzeda˝y. Jej zadaniem by∏o wzmocnienie
i poprawienie sytuacji finansowej malajskich banków po kryzysie finansowym.
16 Danamodal, powo∏ana w 1998 r., by∏a instytucjà refinansujàcà - w formie
po˝yczek - banki znajdujàce si´ w s∏abej sytuacji finansowej. Z jej pomocy
skorzysta∏y przede wszystkim najwi´ksze banki Malezji.
17 Country Commercial Guide: Malaysia. US Department of State 2001.
Rynki i Instytucje Finansowe
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
ekonomicznych i obejmowa∏a w zasadzie fuzje i przej´cia krajowe. Najwi´ksze transakcje krajowe obejmowa∏y: przej´cia Boram Bank przez Hana Bank (260 mln
USD), Commercial Bank of Korea przez Hanil Bank
(230 mln USD) oraz fuzj´ Kookmin Bank i Housing and
Commercial Bank, która utworzy∏a najwi´kszy koreaƒski bank komercyjny. Pomimo cz´Êciowej liberalizacji
warunków nap∏ywu kapita∏u zagranicznego, wprowadzonego ustawà o promocji inwestycji zagranicznych z
listopada 1998 r., banki w Korei nadal w bardzo wàskim zakresie uczestniczà w fuzjach i przej´ciach z
udzia∏em podmiotów zagranicznych. Transakcje tego
typu muszà mieç wy∏àcznie przyjazny charakter, a posiadanie udzia∏ów wi´kszoÊciowych przez banki zagraniczne mo˝liwe jest jedynie w nadzwyczajnych przypadkach. Do 2001 r. nastàpi∏y jedynie dwie du˝e transakcje z udzia∏em inwestorów zagranicznych, tzn. przej´cia wczeÊniej znacjonalizowanych Korea First Bank
oraz Seoul Bank. Pierwszy z nich zosta∏ przej´ty (w
51%) przez Newbridge Capital za kwot´ 560 mln USD,
a drugi (w 70%) przez HSBC za 900 mln USD. W wyniku dzia∏aƒ konsolidacyjnych zainicjowanych przez
rzàd, liczba krajowych banków komercyjnych zmala∏a
z 27 w 1996 r. do 11 w 2001 r.18 Aktywa banków oraz
zatrudnienie spad∏y przy tym o ponad 30%. Dla wsparcia dalszej restrukturyzacji sektora bankowego w∏adze
koreaƒskie wprowadzi∏y w 1999 r. ustaw´ o holdingach
finansowych, a pierwszy du˝y holding pi´ciu banków
komercyjnych i jednego korporacyjnego powsta∏ w
kwietniu 2001 r.19
Podsumowujàc konsolidacj´ sektorów bankowych
w regionie, nale˝y wskazaç przede wszystkim na
zwi´kszenie si´ – na skutek azjatyckiego kryzysu finansowego – aktywnoÊci inwestycyjnej Êwiatowych grup
finansowych z Europy oraz Stanów Zjednoczonych.
Wa˝nym procesem poprzedzajàcym konsolidacj´,
szczególnie w Indonezji, Tajlandii i Korei, by∏a równie˝
nacjonalizacja zagro˝onych banków, której wartoÊç w
latach 1997-2000 wynios∏a oko∏o 15 mld USD20. Nale˝y przy tym dodaç, ˝e sam kryzys nie spowodowa∏ natychmiastowej, oczekiwanej przez wielu analityków fi-
nansowych, fali fuzji i przej´ç. Na dziewi´ciu g∏ównych rynkach azjatyckich, tzn.: w Chinach, Hongkongu, Indonezji, Malezji, na Filipinach, w Singapurze,
Korei, na Tajwanie oraz w Tajlandii, wartoÊç fuzji i
przej´ç w 1998 r. pozosta∏a niemal taka sama, jak przed
kryzysem – na poziomie 5,6 mld USD21. Wzrost znaczenia mechanizmów wolnorynkowych, koniecznoÊç
dokapitalizowania banków oraz powrót lub nap∏yw nowych banków zagranicznych spowodowa∏y przyspieszenie konsolidacji i koncentracji rynku us∏ug bankowych dopiero od 1999 r.
Konsolidacja sektora bankowego w krajach
Europy Ârodkowo-Wschodniej
Konsolidacja sektorów bankowych w krajach Europy
Ârodkowo-Wschodniej charakteryzuje si´ odmiennymi
w∏aÊciwoÊciami w porównaniu z pozosta∏ymi regionami. Fakt ten wynika przede wszystkim z innych warunków wyjÊciowych fuzji i przej´ç banków, innego stopnia umi´dzynarodowienia regionu oraz innych potrzeb
w zakresie rozwoju systemów finansowych. Na poczàtku lat 90. w Europie Ârodkowo-Wschodniej sektory
bankowe charakteryzowa∏y si´ niezwykle wysokim
stopniem koncentracji oraz konsolidacji. Stan ten by∏
wynikiem bezpoÊredniej spuÊcizny po systemie centralnego planowania, opartego na du˝ych paƒstwowych bankach oszcz´dnoÊciowych. Wraz ze zmianà
systemu gospodarczego we wszystkich trzech krajach
rozwa˝anych w artykule, tzn. w Polsce, Czechach i na
W´grzech, w∏adze paƒstwowe rozpocz´∏y budowanie
struktur wolnorynkowych oraz wprowadzanie liberalnej polityki gospodarczej. KoniecznoÊç restrukturyzacji
wielu przemys∏ów i przestawienie ich z gospodarki
planowej wymaga∏y równie˝ dostosowaƒ w sektorze
bankowym. Poniewa˝ sektor bankowy mia∏ wspieraç
szybki rozwój gospodarczy, dlatego w wy˝ej wymienionych krajach prywatyzowany by∏ jako jeden z pierwszych, przy udziale zarówno kapita∏u krajowego, jak i
zagranicznego. W wyniku szerokiej prywatyzacji banków polskich, czeskich i w´gierskich ju˝ w pierwszej
18 Dane:
The Bank of Korea.
IMF, op.cit.
20 Najwi´kszym znacjonalizowanym bankiem w latach 1997-2000 by∏ indonezyjski Bank Danomon (koszt nacjonalizacji - 3,32 mld USD).
19
21 N. Leung, J. M. Poullet, T. Shavers: Bank M&A: Historic Opportunities, but
not for the fainthearted. “The McKinsey Quarterly” No 9/1999.
Tabela 2 Liczba banków oraz koncentracja sektora bankowego w wybranych krajach Azji
Wschodniej (z wy∏àczeniem Hongkongu i Singapuru)
Kraj
Liczba
Udzia∏ %
Udzia∏ %
Wskaênik HH
Liczba
Udzia∏ %
Udzia∏ %
Wskaênik HH
banków
w depozytach
w depozytach
(1994)
banków
w depozytach
w depozytach
(2000)
(1994)
3 najwi´kszych
10 najwi´kszych
(2000)
3 najwi´kszych
10 najwi´kszych
banków (1994)
banków (1994)
banków (2000)
banków w (2000)
Korea
30
52,8
86,9
0,1263
13
43,5
77,7
0,0899
Malezja
25
44,7
78,3
0,0918
10
43,4
82,2
0,1005
èród∏o: Financial Sector Consolidation in Emerging Markets. International Capital Markets 2001, IMF, s. 127.
75
76 Rynki i Instytucje Finansowe
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
Tabela 3 Liczba banków oraz koncentracja rynków bankowych w Europie Ârodkowo-Wschodniej
Kraj
Liczba
Udzia∏ %
Udzia∏ %
Wskaênik HH
Liczba
Udzia∏ %
Udzia∏ %
Wskaênik HH
banków
w depozytach
w depozytach
(1994)
banków
w depozytach
w depozytach
(2000)
(1994)
3 najwi´kszych
10 najwi´kszych
(2000)
3 najwi´kszych
10 najwi´kszych
banków (1994)
banków (1994)
banków (2000)
banków w (2000)
Polska
82
52,8
86,9
0,1263
77
43,5
77,7
0,0899
Czechy
55
72,0
97
0,2101
42
69,7
90,3
0,1757
W´gry
40
57,9
84,7
0,1578
39
51,5
80,7
0,1241
èród∏o: Financial Sector Consolidation in Emerging Markets. International Capital Markets 2001, IMF, s. 127.
po∏owie lat 90. wiele instytucji finansowych z Europy
Zachodniej wesz∏o na rynki Êrodkowoeuropejskie. Mimo ˝e w latach 1992-1995, wraz z pojawieniem si´ powa˝nych problemów w prywatnych bankach krajowych, szczególnie w Czechach, zaostrzono warunki nap∏ywu kapita∏u zagranicznego do sektorów, kilka zagranicznych banków bezpoÊrednio lub poÊrednio przej´∏o
znacznà cz´Êç rynku us∏ug finansowych od du˝ych i
nieefektywnych jednostek paƒstwowych. Spowodowa∏o to dekoncentracj´ rynku us∏ug bankowych oraz rozproszenie kapita∏u w sektorze. Proces ten wspiera∏a koniecznoÊç szybkiej restrukturyzacji du˝ych paƒstwowych banków oszcz´dnoÊciowych, które w bardzo
krótkim czasie musia∏y osiàgnàç poziom podobny jak w
bankach z krajów wysoko rozwini´tych. Od 1995 r. w
prywatyzacji i restrukturyzacji banków oszcz´dnoÊciowych w Polsce, Czechach i na W´grzech wykorzystywano zazwyczaj kapita∏ zagraniczny, dostarczany przez
strategicznego partnera. Sprzeda˝ inwestorom zagranicznym kontrolnych pakietów akcji regionalnych banków mia∏a przynieÊç okreÊlone korzyÊci nie tylko danym podmiotom, ale i ca∏emu sektorowi. Przede
wszystkim celem by∏o tu wzmocnienie potencja∏u konkurencyjnoÊci oraz budowanie okreÊlonych przewag
konkurencyjnych z pomocà doÊwiadczonych partnerów zagranicznych. Ponadto dopuszczenie zagranicznych banków do procesu prywatyzacji mia∏o ustabilizowaç akcjonariat oraz gie∏dowy i pozagie∏dowy obrót
akcjami. Fuzje lub przej´cia dawa∏y równie˝ dost´p do
nowoczesnych technologii, systemów informatycznych
oraz know-how, które w krótkim okresie nie mog∏y byç
bezpoÊrednio zdobyte na rynku. Praktyka prywatyzacyjna pokaza∏a jednak, ˝e w wielu przypadkach przej´cie przez inwestorów zagranicznych przynios∏o korzyÊci mniejsze od oczekiwanych, ∏àcznie z ograniczeniem
rozwoju przej´tych jednostek czy te˝ likwidacjà znanych, tradycyjnych marek. ObecnoÊç kapita∏u zagranicznego w regionie z pewnoÊcià by∏a konieczna. Powstaje jednak pytanie, czy utrzymano optymalnà wielkoÊç tego kapita∏u, która mog∏aby - po pierwsze - wspomagaç rozwój sektora bankowego, a po drugie zachowywa∏aby dzia∏alnoÊç banków komercyjnych na rzecz
interesu narodowego. Pod koniec lat 90. na europejskich rynkach wschodzàcych rozpoczà∏ si´ proces ponownej konsolidacji. Proces ten, mimo zmniejszania
liczby banków we wszystkich rozwa˝anych krajach,
nie spowodowa∏ powstawania du˝ych narodowych instytucji finansowych, kontrolujàcych wi´kszoÊç aktywów sektora zarówno w wymiarze krajowym, jak i ponadnarodowym. Wed∏ug oceny analityków finansowych MFW, Europa Ârodkowo-Wschodnia jest nadal
stosunkowo s∏abo rozwini´ta pod wzgl´dem wielkoÊci
aktywów oraz depozytów, natomiast ma zbyt wiele
banków22. Liczb´ banków oraz koncentracj´ rynku
us∏ug bankowych w regionie przedstawia tabela 3.
Sektor bankowy w Polsce charakteryzuje si´ rosnàcym stopniem konsolidacji kapita∏u i koncentracji
us∏ug. Bioràc pod uwag´ pierwszà po∏ow´ lat 90., mo˝na powiedzieç, ˝e do przej´ç lub po∏àczeƒ banków w
Polsce dochodzi∏o najcz´Êciej dzi´ki mo˝liwoÊci ∏atwego wykupu s∏abych ekonomicznie podmiotów. Tworzone na poczàtku lat 90. banki by∏y niedokapitalizowane, zacofane informatycznie i us∏ugowo oraz nieefektywnie zarzàdzane, co prowadzi∏o do ich upadku
lub ∏atwego przej´cia. Transakcje przej´cia stanowi∏y
przy tym podstawowà metod´ konsolidacji sektora i
umo˝liwia∏y stosunkowo ∏atwe wejÊcie na polski rynek
nowym podmiotom z zagranicy. Fuzje, szczególnie w
samym procesie prywatyzacji, odgrywa∏y marginalnà
rol´. W drugiej po∏owie lat 90. konsolidacja wiàza∏a si´
ju˝ z poprawà konkurencyjnoÊci banków, zwi´kszeniem ich innowacyjnoÊci oraz dywersyfikacjà êróde∏
zysku. JednoczeÊnie upowszechni∏y si´ fuzje. Nale˝y
jednak dodaç, ˝e w ostatnich latach po∏àczenia o strategicznym znaczeniu dla polskiego sektora bankowego
dotyczy∏y wy∏àcznie podmiotów nale˝àcych do jednego inwestora zagranicznego lub wynika∏y z po∏àczeƒ
w∏aÊcicieli za granicà. Przyk∏adem pierwszego rodzaju
transakcji by∏y fuzje WBK z Bankiem Zachodnim, ING
Banku Âlàskiego z ING Bankiem, Big Banku Gdaƒskiego z Big Bankiem, Banku Handlowego w Warszawie SA
z Citibank Polska, a drugiego - fuzja BPH z PBK, wynikajàca z po∏àczenia HypoVereinsbank i Bank Austria.
Obserwujàc polskà praktyk´ gospodarczà w ostatnich
dwóch latach, mo˝na wywnioskowaç, ˝e ∏àczenie si´
lub przejmowanie banków b´dzie nadal post´powa∏o.
Nie b´dzie ono prawdopodobnie tak spektakularne jak
22
Financial Sector Consolidation in Emerging Markets. International Capital
Markets 2001, IMF, s. 130.
Rynki i Instytucje Finansowe
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
Tabela 4 Zmiana liczby banków w Polsce w latach 1993-2001
Wyszczególnienie
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Razem
Upad∏oÊç
-
-
3
-
-
-
1
1
-
5
Likwidacja
-
-
-
-
1
1
-
1
-
3
Przej´cie
1
6
2
2
1
-
1
2
-
15
Po∏àczenie
1
-
1
2
2
1
5
1
6
19
Zmniejszenie
2
6
6
4
4
2
7
5
6
42
Nowe banki
2
1
5
4
6
2
1
2
3
26
Zmiana netto
0
-5
-1
0
2
0
-6
-3
-3
16
èród∏o: GINB.
w 2001 r., kiedy mimo ogólnych tendencji spadkowych
M&A na rynkach Êwiatowych w Polsce dokonano pi´ciu du˝ych fuzji23. Fuzje te istotnie zmieni∏y stopieƒ
koncentracji polskiego sektora bankowego, powodujàc
wzrost wskaênika CR524 z 47% do oko∏o 55%25. Tabela 4 przedstawia zmian´ liczby banków w Polsce w latach 1993-2001.
Na koniec wrzeÊnia 2001 r. udzia∏ kapita∏u zagranicznego w kapitale zak∏adowym banków komercyjnych w Polsce wyniós∏ oko∏o 57,4%, co odpowiada∏o
kwocie inwestycji 5,2 mld z∏, a aktywa banków kontrolowanych przez kapita∏ zagraniczny stanowi∏y 78,3%
ogó∏u aktywów sektora26. Banki o globalnym zasi´gu
dzia∏ania mia∏y przy tym pakiety kontrolne w prawie
wszystkich polskich bankach notowanych na gie∏dzie27. Kapita∏ zagraniczny w polskim sektorze bankowym jest jednak w miar´ zrównowa˝ony pod wzgl´dem krajów pochodzenia, co ma istotny wp∏yw na charakter konkurencji oraz kierunki rozwoju sektora. W
sektorze zaczyna si´ wy∏aniaç zdecydowana czo∏ówka
graczy rynkowych, która poza PKO BP SA zosta∏a
utworzona dzi´ki transakcjom fuzji i przej´ç z udzia∏em kapita∏u niemiecko-austriackiego, posiadajàcego
14,6% kapita∏u zak∏adowego banków w Polsce, amerykaƒskiego (12,2%), holenderskiego (8%), irlandzkiego
(5,9%) oraz francuskiego (5,1%). Nadal najbardziej
spektakularnym przyk∏adem konsolidacji grupy bankowej w Polsce, chocia˝ przeprowadzonym w trybie administracyjnym, pozostaje utworzenie Pekao SA z
udzia∏em UniCredito Italiano oraz Allianz AG28.
Konsolidacja sektora bankowego na W´grzech zosta∏a poprzedzona – podobnie jak w Polsce i Czechach
– jego szerokà prywatyzacjà. Prywatyzacja banków paƒ23
Szóstà fuzjà, o mniejszym znaczeniu, by∏o po∏àczenie Gospodarczego Banku Wielkopolski z Ba∏tyckim Bankiem Regionalnym.
24 Wskaênik CR5 (Concentration Ratio 5) przedstawia koncentracj´ w sektorze bankowymi mierzonà udzia∏em 5 najwi´kszych banków w aktywach netto sektora.
25 M. Pokoiska: W∏aÊcicielska koncentracja. „Bank”, wydanie specjalne, marzec 2002 r.
26 System bankowy w Polsce w latach dziewi´çdziesiàtych. Warszawa 2001
Narodowy Bank Polski.
27 J. Zar´ba: Strategiczne uwarunkowania fuzji. „Bank” nr 9/2001.
28 K. Szelàg: KorzyÊci i koszty integracji europejskiej dla polskiego systemu
bankowego. „Bank i Kredyt” nr 1-2/2001.
stwowych w tym kraju, szczególnie w okresie 19951997 jest przy tym uwa˝ana przez analityków finansowych za wr´cz modelowà. Dzi´ki bardzo liberalnemu
stosunkowi w∏adz paƒstwowych do nap∏ywu inwestycji zagranicznych podmioty zagraniczne szybko sta∏y
si´ kluczowymi inwestorami uczestniczàcymi w restrukturyzacji gospodarki, w tym sektora bankowego.
Od 1994 r., czyli od momentu rozpocz´cia prywatyzacji w´gierskiego sektora bankowego, do 2000 r. wyst´powa∏y dwie zasadnicze tendencje rozwojowe w tym
sektorze. Pierwsza z nich to zwi´kszanie si´ liczby banków poprzez tworzenie nowych podmiotów krajowych
oraz, w szczególnoÊci, otwieranie oddzia∏ów banków
zagranicznych. Druga to przejmowanie ma∏ych banków
przez podmioty du˝e lub ∏àczenie si´ ma∏ych banków
dla sformowania jednostek zdolnych do przetrwania na
rynku wobec nasilajàcej si´ konkurencji zagranicznej.
Podstawowà przes∏ankà fuzji i przej´ç by∏a przy tym
obni˝ka kosztów29. Obok fuzji i przej´ç ma∏ych banków rzàd w´gierski wyprzedawa∏ akcje du˝ych banków
paƒstwowych, co umo˝liwi∏o ich szybkà restrukturyzacj´ i w∏àczenie w konsolidacj´ sektora. Analitycy finansowi Narodowego Banku W´gier oceniajà, ˝e w najbli˝szych latach pozostanie w tym kraju 5 - 6 du˝ych banków uniwersalnych, a pozosta∏e zostanà przej´te lub
zmuszone do obs∏ugi rynków lokalnych. Bie˝àce tendencje koncentracji i konsolidacji na W´grzech sà oczywiÊcie równie˝ konsekwencjà po∏àczeƒ zagranicznych
inwestorów strategicznych, w tym – podobnie jak w
Polsce – HypoVereinsbanku i Banku Austria. Nale˝y
dodaç, ˝e na koniec 2000 r. inwestorzy zagraniczni
mieli ∏àcznie udzia∏y wi´kszoÊciowe w 34 bankach komercyjnych, co dawa∏o im oko∏o 68% aktywów sektora. By∏ to zatem rezultat podobny jak w Polsce30. Jednym z wa˝niejszych przyk∏adów konsolidacji bankowej na W´grzech by∏a z pewnoÊcià transakcja po∏àczenia banku Kereskedelmi es Hitelbank (KHB), którego
w∏aÊcicielem jest belgijski KBC, z w´gierskim oddzia∏em ABN Amro (ABN Amro Magyar Bank). Dzi´ki
transakcji KHB sta∏ si´ drugim pod wzgl´dem wielkoÊci
29 Country
Commercial Guide: Hungary. US Department of State 2001.
Hungarian Banking Sector. Developments in the First Half of 2000. Budapest 2000 National Bank of Hungary.
30 The
77
78 Rynki i Instytucje Finansowe
aktywów bankiem na W´grzech o udziale w rynku na
poziomie oko∏o 15%. Najwi´kszym bankiem na W´grzech pozostaje nadal oszcz´dnoÊciowy OTP Bank,
który jest odpowiednikiem polskiego PKO BP SA. Bank
ten, mimo ˝e jest notowany na gie∏dzie w Budapeszcie,
ma rozproszony akcjonariat, którego jedynie niewielkà
cz´Êç stanowià inwestorzy zagraniczni.
W Czechach od po∏owy lat 90. obserwuje si´ systematyczny spadek liczby banków. O ile do 1999 r. spadek ten wynika∏ z likwidacji i wyjÊcia z sektora banków
o s∏abej sytuacji finansowej, o tyle w ostatnich dwóch
latach przyczyni∏y si´ do tego transakcje fuzji i przej´ç.
Dominujàcà rol´ w sektorze bankowym zaczyna odgrywaç kapita∏ zagraniczny. Na poczàtku 2001 r. inwestorzy zagraniczni posiadali oko∏o 54,5% kapita∏u w∏asnego ca∏ego sektora, z czego 7,7% przypada∏o na podmioty amerykaƒskie. Skarb paƒstwa oraz samorzàdy majà
obecnie oko∏o 24% udzia∏u w sektorze, ale udzia∏ ten od
kilku lat stopniowo maleje. W∏adze samorzàdowe, a
wraz z nimi tak˝e prywatni czescy inwestorzy zmniejszajà swój wp∏yw na sektor bankowy na rzecz banków
zagranicznych. G∏ówny nurt rozwoju sektora bankowego w Czechach w ostatnich latach wià˝e si´ z prywatyzacjà du˝ych banków paƒstwowych. W 2000 r. rozpocz´∏a si´ prywatyzacja nale˝àcego do skarbu paƒstwa
jednego z czterech najwi´kszych banków – Komercni
Banka. Przy post´pujàcej prywatyzacji du˝ych podmiotów rzàd czeski stara si´ utrzymywaç akcje w tych bankach, które s∏u˝à wspieraniu programów rzàdowych.
Zach´ca przy tym inwestorów zagranicznych do uczestniczenia w prywatyzacji oraz idàcej za nià konsolidacji
sektora bankowego. Obecne regulacje umo˝liwiajà inwestorom zagranicznym przeprowadzanie transakcji fuzji i przej´ç nawet o wrogim charakterze, a praktyka gospodarcza wskazuje na szczególne ich zainteresowanie
nabywaniem du˝ych banków31. Przyk∏adem niedawnej
du˝ej transakcji z bezpoÊrednim udzia∏em inwestora zagranicznego by∏o przej´cie Ceska Sporitelna przez Erste
Bank Sparkassen AG z Austrii. Z kolei innà wa˝nà
transakcjà z poÊrednim udzia∏em podmiotu zagranicznego by∏o przej´cie przez nale˝àcy do KBC Ceskoslovenska Obchodni Banka (CSOB) paƒstwowego banku
Investicni a Postovni Banka. W efekcie tej transakcji powsta∏ najwi´kszy bank komercyjny w Czechach.
Cechy charakterystyczne fuzji i przej´ç w sektorach bankowych w krajach rozwijajàcych si´
Porównujàc tendencje konsolidacyjne w powy˝ej
przedstawionych trzech regionach mo˝na wymieniç
kilka istotnych cech charakteryzujàcych tamtejsze fuzje
i przej´cia.
31
Basic trends in the banking sector. Banking supervision 2000, Czech National Bank, Praha 2001.
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
1. We wszystkich trzech regionach widoczny by∏
silny wp∏yw w∏adz paƒstwowych oraz banków centralnych na procesy konsolidacji oraz koncentracji sektorów bankowych. Interwencjonizm obejmowa∏ przede
wszystkim dobór paƒstwowych banków uczestniczàcych w konsolidacji, stopieƒ i tempo prywatyzacji instytucji finansowych, dopuszczenie kapita∏u zagranicznego do procesów prywatyzacyjnych i restrukturyzacyjnych, zezwalanie na tworzenie banków uniwersalnych bàdê holdingów finansowych, nacjonalizacj´ banków zagro˝onych upad∏oÊcià, kszta∏towanie struktury
w∏asnoÊci w sektorze bankowym. Nale˝y dodaç, ˝e
wraz z ogólnà liberalizacjà i globalizacjà us∏ug finansowych, a tak˝e wycofywaniem si´ w wielu krajach skarbu paƒstwa z dominujàcej w∏asnoÊci w sektorze bankowym interwencjonizm paƒstwowy ulega stopniowej redukcji. Stosunkowo du˝y liberalizm w zakresie fuzji i
przej´ç uwidocznia si´ w Ameryce Po∏udniowej oraz
Europie. Istotne ograniczenia w przejmowaniu lub ∏àczeniu banków, w tym przede wszystkim z udzia∏em
podmiotów zagranicznych, spotykane sà nadal w krajach azjatyckich.
2. We wszystkich opisanych regionach w konsolidacji i koncentracji sektorów zdecydowanie dominowa∏y transakcje mi´dzynarodowe, tzn. z bezpoÊrednim
lub poÊrednim wp∏ywem zagranicznej instytucji finansowej. Transakcje z bezpoÊrednim udzia∏em partnera
zagranicznego najcz´Êciej mia∏y charakter przej´cia.
PoÊrednie oddzia∏ywanie polega∏o na dokonywaniu fuzji mi´dzy kilkoma podmiotami majàcymi jednego w∏aÊciciela. Uczestnikami przej´ç mi´dzynarodowych na
rynkach wschodzàcych by∏y g∏ównie banki z krajów
wysoko rozwini´tych
3. W ka˝dym z trzech regionów mo˝na podaç przyk∏ad kluczowego inwestora strategicznego, w znaczàcym stopniu decydujàcego o koncentracji i konsolidacji
krajowych sektorów bankowych. W przypadku Ameryki Po∏udniowej sà to: BBVA i BSCH, Citibank oraz
HSBC. W przypadku Azji sà to: ABN Amro, HSBC oraz
Development Bank of Singapore, a w przypadku Europy: HypoVereinsbank/Bank Austria, Deutsche Bank,
Commerzbank, KBC, ABN Amro, ING Bank.
4. W poszczególnych regionach obserwuje si´
przywództwo rynkowe lub wr´cz dominacj´ od jednego do kilku Êwiatowych banków. W Ameryce Po∏udniowej sà to grupy: BBVA, BCSH i Citigroup. W Azji Po∏udniowo-Wschodniej HSBC, Bank of China, DBS, ABN
Amro oraz w Europie Citigroup, Commerzbank, Deutsche Bank, Hypovereinsbank. Prawdopodobne jest to,
˝e mniejsi inwestorzy zagraniczni, którzy nie uzyskali
do tej pory 1- 2% udzia∏u w rynku, b´dà w najbli˝szych kilku latach stopniowo wycofywali si´ z krajów
rozwijajàcych si´ lub po∏àczà swoje oddzia∏y zagraniczne w tych krajach z potentatami rynkowymi.
5. O ile na rynkach rozwini´tych transakcje fuzji i
przej´ç s∏u˝y∏y w ostatnich latach przewa˝nie wzrosto-
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 3
wi efektywnoÊci, obni˝eniu kosztów, poszerzeniu asortymentu us∏ug oraz ogólnie zwi´kszeniu potencja∏u
konkurencyjnoÊci, o tyle na rynkach wschodzàcych dotychczasowe g∏ówne cele transakcji to: prywatyzacja,
restrukturyzacja, ochrona banków przed bankructwem,
poprawa sytuacji finansowej sektora po kryzysach finansowych. Ponadto w przypadku rynków wschodzàcych zagraniczni inwestorzy, przejmujàc banki krajowe, mogli ∏atwiej wykorzystaç luk´ rynkowà w zakresie
specyficznych us∏ug (np. bankowoÊci inwestycyjnej,
e-bankingu, doradztwa finansowego i inwestycyjnego),
dà˝àc przy tym do monopolizacji rynku. Motywy rynkowe fuzji i przej´ç spotykane by∏y cz´Êciej w krajach
latynoamerykaƒskich, gdzie transakcje przeprowadzane by∏y z udzia∏em prywatnych, du˝ych instytucji finansowych. W Azji i Europie motywy te wyst´powa∏y
przewa˝nie wtedy, gdy posiadaczem ∏àczàcych si´ jednostek krajowych by∏ jeden podmiot zagraniczny, np.
w Polsce AIB w przypadku fuzji WBK i BZ czy HypoVereinsbank w przypadku PBK i BPH.
6. Upowszechnianie na rynkach wschodzàcych
wzorców rozwoju banków z krajów wysoko rozwini´tych sprawi∏o, ˝e fuzje i przej´cia w opisanych trzech
regionach stajà si´ coraz cz´Êciej sposobem ograniczenia konkurencji oraz zdobycia dominujàcej pozycji rynkowej. Konkurencja jest przy tym ograniczana najcz´Êciej w wyniku wrogiego przejmowania – a tym samym
likwidacji – jednych konkurentów przez drugich lub
Rynki i Instytucje Finansowe
dobrowolnych fuzji, które umo˝liwiajà zwi´kszenie potencja∏u jednych podmiotów przeciwko innym. Fuzje i
przej´cia pozwalajà równie˝ na relatywnie ∏atwe zdobycie dominacji na rynku, szczególnie gdy du˝y podmiot zagraniczny dokonuje przej´ç lub po∏àczeƒ z ma∏ymi partnerami krajowymi. Takie dzia∏anie na rynkach wschodzàcych mo˝e powodowaç podzia∏ rynku
us∏ug bankowych na kilku czo∏owych graczy i reszt´
marginalizowanych instytucji. Sytuacja taka spotykana
jest np. w Korei, Malezji czy w Meksyku.
7. W wi´kszoÊci opisanych krajów, w tym w szczególnoÊci w Europie Ârodkowo-Wschodniej, konsolidacja zaczyna∏a etap restrukturyzacji sektora bankowego
po jego uprzedniej prywatyzacji. Stosunkowo rzadko
spotykane by∏y przypadki bezpoÊredniego ∏àczenia
banków, których w∏aÊcicielem by∏ sektor publiczny.
Przypadki takie dotyczy∏y g∏ównie podmiotów znajdujàcych si´ w s∏abej sytuacji finansowej (np. w Korei
P∏d.).
8. We wszystkich trzech regionach obserwuje
si´ tendencj´ do tworzenia banków uniwersalnych,
co jest zgodne z niemiecko-japoƒskim modelem sektora bankowego, a nie wyspecjalizowanych instytucji o charakterze np. wy∏àcznie inwestycyjnym lub
wy∏àcznie oszcz´dnoÊciowym. Pewne odst´pstwo
mogà stanowiç jednak kraje azjatyckie (Hongkong i
Singapur), które traktowane sà jako mi´dzynarodowe
centra finansowe.
79