D - Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Katowicach

Sygn. akt I ACa 136/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 29 maja 2013 r.
Sąd Apelacyjny w Katowicach I Wydział Cywilny
w składzie:
Przewodniczący :
SSA Małgorzata Wołczańska
Sędziowie :
SA Ewa Jastrzębska
SA Lucyna Świderska-Pilis (spr.)
Protokolant :
Justyna Wnuk
po rozpoznaniu w dniu 29 maja 2013 r. w Katowicach
na rozprawie
sprawy z powództwa A. K.
przeciwko (...) w O.
o ustalenie
na skutek apelacji pozwanej
od wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach
z dnia 14 listopada 2012 r., sygn. akt I C 482/12
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.
I ACa 136/13
UZASADNIENIE
Powód A. K. wnosił o ustalenie, że uchwała nr (...) Zarządu pozwanej (...) w O. z 21 lutego 2012 roku – w zakresie,
w jakim przyjęto w niej zasady tworzenia odpisów aktualizujących należności z tytułu przeterminowanych pożyczek
i kredytów w (...) w O., w brzemieniu ustalonym w załączniku do Aktualizacji polityki rachunkowości (...) – jest
nieważna.
Powód podnosił, że zaskarżoną uchwałą Zarząd pozwanej przyjął zasady tworzenia tzw. odpisów aktualizujących.
Obowiązek tworzenia tych odpisów stanowi zasadę i wynika z art. 35 litera b ustawy o rachunkowości. Szczegółowe
zasady dokonywania odpisów aktualizujących w stosunku do spółdzielczych kas obowiązywały dotychczas na
mocy uchwały nr (...) Zarządu (...) w S. z 18 października 2002 roku. Z dniem 27 stycznia 2012 roku
weszło w życie rozporządzenie Ministra Finansów z 30 grudnia 2011 roku w sprawie szczegółowych zasad
rachunkowości spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, gdzie w § 4 i 5 ustalono zasady dokonywania
odpisów aktualizujących wartość udzielonych pożyczek i kredytów, w tym naliczonych, lecz niezapłaconych odsetek.
Powód podnosił, że powołane rozporządzenie uregulowało zasady dokonywania odpisów aktualizujących w sposób
odmienny od uchwały nr (...) Zarządu z 18 października 2002 roku. W konsekwencji jednocześnie obowiązują dwa
wykluczające się akty prawne, do których spółdzielcze kasy winny dostosować swą działalność. W tych okolicznościach
dnia 21 lutego 2012 roku Zarząd pozwanej podjął zaskarżoną uchwałę opierając w niej sposób i procedurę tworzenia
odpisów na zasadach określonych w uchwale Zarządu z 2002 roku, a nie na przepisach rozporządzenia Ministra
Finansów z 30 grudnia 2011 roku, co skutkuje nieważnością uchwały, a to z mocy art. 58§1 kc. Z powołaniem się na
treść art. 189 kpc, powód wskazywał, że jego interes prawny w żądaniu ustalenia polega na tym, że w niniejszej sprawie
powstał stan niepewności wynikłej z uchwały podjętej z naruszeniem przepisów prawa. Powód jako członek pozwanej
nie może zgodzić się z faktem podejmowania przez Zarząd decyzji bezwzględnie nieważnych, a przez to na wystawianie
Kasy na brak stabilności i ryzyko stosowania wobec niej środków nadzoru.
Pozwana wnosiła o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu.
W uzasadnieniu odpowiedzi na pozew pozwana przyznała okoliczności faktyczne przytoczone w pozwie. W ocenie
pozwanej zaskarżona uchwała nie jest sprzeczna z prawem albowiem to właśnie rozporządzenie Ministra Finansów
jest niekonstytucyjne. Pozwana powołała się na ocenę Kasy Krajowej co do niekonstytucyjności Rozporządzenia
Ministra Finansów i w odpowiedzi na pozew przedstawiła uzasadnienie swojej tezy.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Katowicach ustalił, że uchwała numer (...) Zarządu (...)w O. z dnia 21
lutego 2012 roku w zakresie, w jakim przyjęto w niej „Zasady tworzenia odpisów aktualizujących należności z tytułu
przeterminowanych pożyczek i kredytów w (...) w O.” w brzmieniu ustalonym w „Załączniku do aktualizacji polityki
rachunkowości (...)” – jest nieważna i zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 200 złotych tytułem zwrotu
kosztów procesu.
Sąd pierwszej instancji przyjął, iż sprzeczność uchwały w zaskarżonej części z odpowiednimi przepisami
rozporządzenia Ministra Finansów została przyznana przez pozwaną. Uchwała w tej części jest zatem nieważna z
mocy art. 58 § 1 kc. W razie sprzeczności czynności prawnej z aktem normatywnym podstawowym dyspozycja art.
58 § 1 kc ma zastosowanie, gdy jest on aktem wykonawczym w stosunku do ustawy, z której upoważnienia został
wydany, a tak jest w tej sprawie. Sąd nie podzielił poglądu pozwanej dotyczącego możności badania zgodności norm
prawnych podustawowych z Konstytucją lub ustawą. Do wyłącznej kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy
orzekanie m.in. w sprawach zgodności przepisów prawa, wydanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją,
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Sąd nie znalazł podstaw do tego, by w niniejszej sprawie
skorzystać z uprawnienia, o którym mowa w art. 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, gdyż to pozwanej przysługuje
uprawnienie do wniesienia skargi konstytucyjnej. Do czasu gdy ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego
nie rozstrzygnie o zgodności lub o niezgodności spornych przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z ustawą o
rachunkowości oraz ewentualnie także z Konstytucją, przepisy te obowiązują i są wiążące dla wszystkich, do których
są adresowane, a zatem także do pozwanej. W hierarchii aktów prawnych przepisy rozporządzenia Ministra Finansów
usytuowane są wyżej niż przepisy Uchwały Zarządu Krajowej Kasy. Dlatego zaskarżona uchwała Zarządu pozwanej
powinna być zgodna z przepisami rozporządzenia Ministra Finansów.
Od powyższego rozstrzygnięcia apelację złożyła strona pozwana wnosząc o jego zmianę i oddalenie powództwa oraz
zasądzenie od powoda zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych za obie instancje. Jako żądanie ewentualne
skarżąca złożyła wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w Katowicach, z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania odwoławczego.
Skarżąca przedstawiła następujące zarzuty apelacyjne:
1. naruszenie przepisów postępowania, tj. art 328 § 2 kpc, poprzez wadliwe sporządzenie pisemnego uzasadnienia
wyroku, albowiem Sąd nie zawarł w nim jakichkolwiek ustaleń faktycznych, w odniesieniu do których dopiero
mógłby i powinien skonstruować podstawę prawną rozstrzygnięcia, nadto Sąd nie odniósł się w ogóle do dowodów
zawnioskowanych przez pozwaną, jak też do zaprezentowanej przez nią argumentacji prawnej,
2. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 178 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 8 ust. 1 i 2 Konstytucji, poprzez
stwierdzenie, że Sąd Okręgowy nie ma kompetencji do badani3 zgodności przepisów podustawowych z Konstytucją
lub ustawą, gdy tymczasem sąd powszechny taką kompetencję posiada, co więcej, ma obowiązek z niej skorzystać,
gdyż jest to wyraz sprawowania wymiaru sprawiedliwości, o czym stanowi art. 175 § 1 Konstytucji,
3. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 92 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 81 ust. 2 pkt 10 ustawy z dnia
29 września 1994 r. o rachunkowości (j.t. Dz.U. z 2009 r., nr 152, poz. 1223 ze zm.), poprzez brak ich zastosowania,
podczas gdy z przepisów tych wynika, że rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2011 r. w sprawie
szczególnych zasad rachunkowości spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 2012 r., poz. 45) -w §
4 i 5 - jest niekonstytucyjne, dlatego Sąd nie powinien brać go pod uwagę, co w konsekwencji doprowadziłoby do
stwierdzenia, że zaskarżona uchwała Zarządu pozwanej nie jest sprzeczna z ustawą w rozumieniu art. 58 § 1 kc, zatem
jest ważna.
Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:
Apelacja zasługuje na uwzględnienie bowiem Sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy.
W sprawie niniejszej stan faktyczny nie był kwestionowany, nie jest również spornym to, iż uchwały podejmowane
przez podmioty prawne winny być zgodne nie tylko z ustawami, ale i również aktami niższego rzędu, wydanymi na
podstawie stosownej delegacji ustawowej.
Spór pomiędzy stronami zasadzał się do rozstrzygnięcia kwestii, czy kwestionowane zapisy §§ 4 i 5 rozporządzenia
Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2011 roku w sprawie szczegółowych zasad rachunkowości spółdzielczych kas
oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 2012 roku, poz. 45) wydane zostały na podstawie uprawnionej delegacji
ustawowej i czy są zgodne z Konstytucją.
Sąd pierwszej instancji podając ogólnikowo, iż to pozwanej przysługuje uprawnienie do wniesienia skargi
konstytucyjnej, a do czasu gdy ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie rozstrzygnie o zgodności lub
o niezgodności spornych przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z ustawą o rachunkowości oraz ewentualnie
także z Konstytucją, przepisy te obowiązują i są wiążące, zdawał się pominąć zasadniczą kwestię niniejszego sporu.
Wstępnie wskazać należy, iż art. 193 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.1997.78.483) oraz korelujący z
nim zapis art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 roku o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze
zm.) stanowią, iż każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu
normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na
pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Jeszcze gwoli porządku wskazać należy,
iż do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy badanie zgodności przepisów prawa wydawanych przez
centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami (art. 188 pkt
3 Konstytucji i art. 2 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).
Oczywistą rzeczą jest to, iż sądy obowiązane są stosować ustawy oraz wydane na ich podstawie akty prawne niższego
rzędu bez konieczności każdoczesnego badania i uzasadniania w motywach orzeczeń ich zgodności z Konstytucją.
Ocena konstytucyjności przepisu prawnego lub normy prawnej nie jest dopuszczalna, jeśli sądowi nie jest ona
potrzebna do rozstrzygnięcia sprawy, a próba podważenia wiążącej wykładni miałaby na celu w takiej sytuacji
naruszenie ładu prawnego
Rację ma Sąd Okręgowy podkreślając, że zgodnie z art. 188 Konstytucji właściwym do orzekania o zgodności ustawy
z Konstytucją jest Trybunał Konstytucyjny, nie jest jednak całkowicie trafne twierdzenie tego Sądu, że do czasu
gdy ewentualne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego nie rozstrzygnie o zgodności lub o niezgodności spornych
przepisów rozporządzenia Ministra Finansów z ustawą o rachunkowości oraz ewentualnie także z Konstytucją,
przepisy te obowiązują i są wiążące. Z art. 178 Konstytucji wyraźnie wynika, że sędziowie podlegają również
Konstytucji, to zaś oznacza, iż w razie rozpoznawania konkretnej sprawy, szczególnie wtedy, gdy strona podnosi
istnienie niezgodności pomiędzy przepisem, a Konstytucją, sąd rozpoznający sprawę ma obowiązek zbadać, czy
wskazany przepis jest zgodny z Konstytucją. Na potrzebę takiego badania zwracał wielokrotnie uwagę Sąd Najwyższy
(por. postanowienia z dnia 22 sierpnia 2000 r., III CZ 78/00 i z dnia 30 stycznia 2001 r., I CZ 123/00 oraz wyroki
z dnia 29 maja 2001 r., I CKN 1151/00, z dnia 7 listopada 2003 r., I CK 246/02, z dnia 7 stycznia 2004 r., III
CK 186/02, z dnia 23 stycznia 2003 r., III RN 26/02 i z dnia 11 marca 2004 r., II UK 276/03). Jeżeli, w ocenie
sądu, nie ma podstaw do twierdzenia, że dany przepis jest niezgodny z Konstytucją, sąd stosuje go i wydaje na jego
podstawie orzeczenie. Stanowisko sądu podlega kontroli instancyjnej na zasadach i w trybie określonych w przepisach
kodeksu postępowania cywilnego. Sąd, szczególnie w sytuacji, w której strona wskazuje argumenty świadczące w jej
przekonaniu o niezgodności przepisu ustawy z Konstytucją, nie tylko nie może oprzeć wyroku na kwestionowanym
przepisie i w ten sposób milcząco przyjąć, że jest on zgodny z Konstytucją, lecz powinien uzasadnić swój pogląd,
postępując zgodnie w wymogami określonymi w art. 328 § 2 kpc. Jeżeli sąd ma jednak wątpliwości, czy określony
przepis jest zgodny z Konstytucją, a od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie sprawy, może, zgodnie z art.
193 Konstytucji, przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu stosowne pytanie prawne.
Przedstawione powyżej rozważania prowadzą do wniosku (przyjętego powszechnie w orzecznictwie) że jeśli chodzi o
konstytucyjność ustaw to w tej materii sądy nie mogą same decydować, gdyż wyłączną kompetencję w tym zakresie
ma Trybunał Konstytucyjny.
W rozpoznawanej sprawie za niekonstytucyjny został jednakże uznany przez stronę pozwaną przepis rozporządzenia
(aktu nieustawowego). Rozporządzenie wykonawcze ma swoje umocowanie w ustawie, dlatego Sąd Okręgowy
zobowiązany był w pierwszej kolejności ocenić, czy rozporządzenie Ministra Finansów w części kwestionowanej
zostało wydane wbrew delegacji ustawowej lub z przekroczeniem umocowania ustawowego. Przewidziane w art.
87 Konstytucji źródła prawa zostały usystematyzowane w sposób hierarchiczny, co sprawia, że ewentualna sądowa
kontestacja rozporządzenia powinna polegać przede wszystkim na kontroli spełnienia wymagań określonych w art.
92 Konstytucji. Sąd może zatem stwierdzić, że rozporządzenie (określony jego fragment) jest sprzeczny z ustawą (tak:
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 grudnia 2008 r. V CSK 310/08).
Wskazać jednakże należy, iż art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym dopuszcza
przedstawienie przez sąd pytania dotyczącego zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy
państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Jeżeli sąd nie decyduje się na
wystąpienie do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym co do zgodności rozporządzenia z Konstytucją lub
ustawą, to odmawiając zastosowania przepisów tego rozporządzenia (co jest dopuszczalne) powinien samodzielnie
przeprowadzić szczegółową jego niekonstytucyjności lub niezgodności z ustawą.
Mając na względzie, wskazane przez stronę pozwaną oraz szeroko uzasadniane przez nią wątpliwości co do wydania
kwestionowanych § 4 i 5 cyt rozporządzenia Ministra Finansów z 30 grudnia 2011 r. bez umocowania ustawowego oraz
ich niezgodności z Konstytucją, należy stwierdzić, że skoro pozwana w trakcie postępowania podnosiła ich istnienie,
sąd nie mógł uchylić się od ich oceny.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd pierwszej instancji dokona szczegółowej prawniczej analizy
kwestionowanych zapisów rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 30 grudnia 2011 roku. Przyjęcie ich zgodności
z aktami prawnymi wyższego rzędu winno znaleźć swe umotywowanie w uzasadnieniu wyroku. O ile Sąd poweźmie
wątpliwości co do braku wskazanej zgodności winien wystąpić ze stosownym pytaniem prawnym do Trybunału
Konstytucyjnego. O ile już w ocenie Sądu normy rozporządzenia cechuje niekonstytucyjność lub niezgodność z ustawą
uprawniony będzie do wydania rozstrzygnięcia, u którego podstaw nie będą leżeć inkryminowane normy.
W każdym przypadku obowiązkiem Sądu jest uzasadnienie swego poglądu zgodnie w wymogami określonymi w
art. 328 § 2 kpc, a to poprzez dokonanie szczegółowej prawniczej analizy kwestionowanych zapisów rozporządzenia
Ministra Finansów.
Z powołanych względów na podstawie art. 386§4 kpc orzeczono jak w sentencji.
O kosztach procesu za instancję odwoławczą postanowiono po myśli art. 108§2 kpc.