Sytuacja osób niepełnosprawnych przebywających - APGR

ZESZYTY NAUKOWE WSSP
TOM 16 – 2013
Katarzyna Korona
Instytut Pedagogiki UMCS w Lublinie
Sytuacja osób niepełnosprawnych przebywających
w polskich zakładach karnych
ORGANIZACJA KARY POZBAWIENIA WOLNOŚCI W POLSKIM
SYSTEMIE PENITENCJARNYM
Wpolskim systemie penitencjarnym ustawodawca określił systemy wyko-
nywania kary pozbawienia wolności, jako jeden z elementów indywidualizacji oddziaływań wobec skazanych, obok rodzaju zakładów i typów zakładów
karnych. Poszczególne typy różnią się między sobą: zakresem swobody poruszania się w jednostce oraz udawania się poza teren zakładu, możliwością
zatrudnienia i nauki poza zakładem, utrzymywania kontaktów ze światem
zewnętrznym, dysponowania pieniędzmi czy korzystania z własnej odzieży,
bielizny i obuwia (Stodolska 2004, s.82). Wyróżniono następujące systemy
wykonywania kary pozbawienia wolności: zwykły, programowanego oddziaływania i terapeutyczny. To dynamiczny aspekt oddziaływania na skazanych,
będący egzemplifikacją zasady, iż w resocjalizacji należy uzależnić metody
i środki oddziaływania od tego, kim jest skazany.
Zasada indywidualizacji służyć ma osiągnięciu celu kary pozbawienia wolności określonego w art. 67 kodeksu karnego wykonawczego z 1997r.
– wzbudzeniu u skazanego poczucia odpowiedzialności, chęci współdziałania
z personelem w procesie zmiany jego postaw oraz ukształtowaniu potrzeby
11
KATARZYNA KORONA
przestrzegania istniejącego porządku prawnego. Jego realizacji służyć mają
wcześniej wymienione systemy wykonywania kary w obrębie różnych typów zakładów. Podstawą klasyfikacji są badania osobopoznawcze. Kryteria
klasyfikacyjne więźniów określa natomiast art.82 kkw., a mają one służyć
nie tylko indywidualnemu postępowaniu z nimi, zapobieganiu możliwej dalszej demoralizacji oraz zapewnieniu im bezpieczeństwa na terenie zakładu.
Wśród tych kryteriów wymienić można: płeć, wiek, uprzednie odbywanie
kary pozbawienia wolności, umyślność bądź nieumyślność czynu, wysokość
pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności, stan zdrowia – fizycznego,
jak i psychicznego, stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego (Ciosek
2001, s.200-201).
Najbardziej aktywną formą pracy personelu ze skazanym jest system
programowanego oddziaływania stanowiący dla nich ofertę, w której dobrowolnie zobowiązują się uczestniczyć, bądź ją odrzucają. Jedynie sprawcy
młodociani kierowani są do niego obligatoryjnie. W systemie zwykłym karę
odbywają skazani, którzy nie zostali zakwalifikowani do systemu programowanego oddziaływania ani systemu terapeutycznego, skazani za drobne
przestępstwa bądź wykroczenia. System terapeutyczny będzie tym, na który położony zostanie większy nacisk w opracowaniu. Odbywają w nim karę
skazani, u których występują zaburzenia: psychiczne, upośledzenie umysłowe, uzależnienia od alkoholu lub innych środków odurzających oraz niepełnosprawni fizycznie, wymagający specjalistycznego oddziaływania – opieki
psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej. Zastosowanie w nim środków leczniczych i psychokorekcyjnych według właściwości i potrzeb samych
osadzonych ma przygotować ich do późniejszego powrotu do społeczeństwa.
SYSTEM TERAPEUTYCZNY JAKO MIEJSCE DLA
SKAZANYCH ZE SZCZEGÓLNYMI POTRZEBAMI
W systemie tym szczegółowymi celami wykonywania kary pozbawienia wolności będą: potrzeba zapobiegania pogłębianiu się patologicznych
cech osobowości, przywracanie równowagi psychicznej, kształtowanie zdolności współżycia społecznego oraz przygotowanie do samodzielnego życia.
Do tych celów dostosowane są też warunki odbywania kary przez takich skazanych, które uwzględniają ich potrzeby w zakresie: leczenia, zatrudnienia,
nauczania, zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych oraz wymagań higieniczno- sanitarnych. Samo odbywanie kary w tym systemie nie wymaga zgo-
12
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
dy skazanego, jednak w przypadku uzależnień, leczenie i rehabilitacja wymagają już zgody sądu penitencjarnego. Skierowanie do tego systemu może nastąpić już w treści wyroku skazującego. Skazani w systemie terapeutycznym
mają obowiązek, regulowany przepisami, aby: udzielać informacji o stanie
zdrowia osobom prowadzącym leczenie i rehabilitację, uczestniczyć w zajęciach czy wykonywać czynności zlecone, niezbędne dla potrzeb leczenia i rehabilitacji. Oddziały terapeutyczne są profilowane względem potrzeb skazanych – uzasadnionych stanem zdrowia i potrzebami terapii, istnieje również
możliwość uwzględnienia niezbędnych odstępstw od regulaminu w zakresie
samego sposobu wykonywania kary. Dodatkowym, istotnym wychowawczo
aspektem jest umożliwienie przebywania w tym systemie skazanym, niespełniającym przesłanek do przebywania w nim. Sprzyja to kształtowaniu odpowiedniej atmosfery wychowawczej, dając dodatkową możliwość pracy ze
skazanymi odbywającymi karę w innych systemach. Ich pomoc, np. dla osób
niepełnosprawnych fizycznie, szczególnie w zakresie codziennych czynności
bywa czasem nieoceniona. Z założenia jest to system przejściowy, z którego
po zastosowaniu specjalistycznych oddziaływań nastąpi przeniesienie do systemu zwykłego bądź programowanego oddziaływania (Stodolska 2004).
Jak wskazuje M. Ciosek, kierowanie skazanych przez sądy i komisje
penitencjarne ma miejsce w rzeczywistości penitencjarnej od 1970r., gdzie
blisko 90% wszystkich niepełnosprawnych dostaje skierowanie. Szkodliwą
praktyką jest pominięcie w tym procesie zgody właściwego ośrodka względem przyjęcia danego pacjenta. Problem ten przeszło dwadzieścia lat temu
dostrzegła M. Gordon (1986), wskazując na zagrożenie pochopnego kierowania przestępców do takich wyodrębnionych oddziałów, na ile był on uwzględniony, każdy funkcjonariusz pracujący na takim oddziale mógłby mieć wiele
do powiedzenia… Nie trudno oszacować jak dużym zainteresowaniem cieszą
się takie informacje… Nie trzeba chyba dodawać, iż w większości dokumenty, jakie otrzymuje personel mają charakter opisowy i pozbawione są konkretnych wskazań czy zaleceń. Osoba bez odpowiedniego przygotowania nie będzie potrafiła stosownie zaplanować oddziaływania, a co dopiero zatroszczyć
się o jego efektywność.
13
KATARZYNA KORONA
PENSJONARIUSZE ODDZIAŁÓW TERAPEUTYCZNYCH
Najliczniejszą grupę spośród osadzonych przebywających w oddziałach terapeutycznych stanowią osadzeni z psychiczną niepełnosprawnością.
Osoby z zaburzeniami psychicznymi mają szczególne trudności w przystosowaniu się do warunków izolacji więziennej, która sama w sobie jest sytuacją
trudną. Różnorodne zaburzenia zachowania z ich strony mogą zakłócać proces resocjalizacji. Ich nadmierne skupienie na osobistych problemach stwarzać może zagrożenia dla porządku i bezpieczeństwa zakładu karnego, a także nasilać reakcje agresywne. Wymogło to potrzebę modyfikowania modelu
oddziaływań resocjalizacyjnych, dostosowując je do potrzeb i możliwości tej
grupy skazanych. Dodatkowo Reguły Minimalne ONZ nakładają na personel penitencjarny obowiązek odmiennego traktowania skazanych niepełnosprawnych psychicznie, zapobiegając tym samym pogłębianiu się ich niepełnosprawności i przygotowywaniu ich do późniejszego życia na wolności (M.
Gordon 2006). Jak zostało już wcześniej nadmienione, z założenia przebywają oni czasowo na tych oddziałach. Wyodrębnienie z populacji więziennej osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych
umysłowo zdecydowanie ułatwia codzienną pracę penitencjarną. Zdaniem
M. Gordon, w praktyce podejmowane oddziaływania nie zawsze przynoszą
zamierzone rezultaty, a ich pracownicy bywają traktowanymi po macoszemu
przez innych funkcjonariuszy. Trudności dotyczą nie tylko samych relacji interpersonalnych, niejednokrotnie brakuje dodatkowych rąk do pracy, a i sama
baza lokalowa nie ułatwia prowadzenia oddziaływań
Pensjonariusze oddziałów terapeutycznych nie stanowią jednorodnej
grupy. Najpowszechniejsze jest wśród nich rozpoznanie zaburzeń osobowości –dyssocjalnej, a także zaburzeń uwarunkowanych czynnikami organicznymi, też upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim z rozpoznaniem zespołów
psychoorganicznych, padaczki czy neurotycy. Dodatkowo osoby z podwójną
diagnozą, u których z rozpoznaniem zaburzeń osobowości problem stanowi
uzależnienie (M. Gordon, 2006, s.211). Tak więc sama praktyka narzuca konieczność indywidualizacji oddziaływań.
Z punktu widzenia pedagoga resocjalizacyjnego, można przypuszczać, iż znaczną część osadzonych stanowią więźniowie z osobowością dyssocjalną, czy też antyspołeczną w innych klasyfikacjach, osobowością nieprawidłową, psychopatią. Wpisane w te zaburzenia – naruszenia społecznych
14
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
standardów, lekceważenie praw i potrzeb innych ludzi, impulsywne działania,
nieliczenie się z ich konsekwencjami czy potrzeba natychmiastowej gratyfikacji stanowią dodatkowe utrudnienie w osiąganiu celów resocjalizacyjnych.
Znajomość specyfiki funkcjonowania tej grupy, ich następstw, które objawiać
się mogą większą skłonnością do wywoływania konfliktów czy stwarzania
sytuacji problemowych wymuszają niejako konieczność uwzględnienia ich
w programach terapeutycznych stosowanych wobec skazanych. Jak zauważyła M. Gordon (2006), przystosowanie bądź jego brak, tej właśnie grupy
skazanych, a także możliwości dokonania zmian w ich zachowaniu zależeć
będą od działań personelu tego oddziału. Opracowywane przez nich programy powinny bazować na dostępnej wiedzy na temat funkcjonowania skazanych z zaburzeniami psychicznymi. Natomiast w przypadku osób, którym
niepełnosprawność uniemożliwia nabycie umiejętności bezkonfliktowego
funkcjonowania w środowisku społecznym poszerzyć ofertę oddziaływań.
Jeśli chodzi o upośledzenie umysłowe, to w przypadku popełniania
przestępstw facylituje ono działania o tym charakterze, chociażby poprzez
większą podatność na negatywne wpływy środowiska społecznego. Nie można zignorować obecności również tej grupy osób w populacji więziennej.
FUNKCJONOWANIE OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNEJ
W WARUNKACH ZAKŁADU KARNEGO
Kwestią nierozstrzygniętą w dalszym ciągu pozostaje pytanie o właściwe postępowanie ze skazanymi niepełnosprawnymi. Założenie o tymczasowości oddziałów terapeutycznych, a dokładniej oddziaływań prowadzonych
wobec ich pensjonariuszy zdaje się być uzasadnionym. Odrębne traktowanie
w dłuższej perspektywie pogłębiać może proces stygmatyzacji, a także skłaniać osadzonych do działań symulacyjnych lub zachowań roszczeniowych.
Najrozsądniejsze zdaje się być traktowanie jednostek przebywających w poszczególnych systemach stosownie do ich stanu. W przypadku osób niepełnosprawnych psychicznie, dobrą praktykę wprowadzili lekarze- psychiatrzy,
kierujący więzieniem specjalnym w Oleśnicy – M. Dworski i J. KozarskaDworska (1977). W ich koncepcji oddziaływaniom specjalistycznym nadano
ten sam priorytet, co działaniom resocjalizacyjno-reedukacyjnym. Taka organizacja pracy sprzyjać miała nie tylko osiągnięciu równowagi psychicznej
przez skazanych, lecz również zwiększeniu ich szansy realizacji zadań społecznych i zdolności współżycia społecznego (Ciosek 1993, s.23).
15
KATARZYNA KORONA
W artykule P. Stanisławskiego (2008), który odnosił się do realiów
sprzed kilku lat, w polskich więzieniach i aresztach śledczych wśród 90 tys.
osadzonych znajdowało się kilka tysięcy osób niepełnosprawnych. Wielu
z nich miało problemy z przystosowaniem się do warunków życia więziennego. Zdaniem jednego, sparaliżowanego od pasa w dół, poruszającego się na
wózku inwalidzkim, umieszczonego w warszawskim areszcie, miał on problemy z manewrowaniem wózkiem w obrębie celi i korzystaniem z toalety,
co zmuszało go do nieustannego korzystania z pomocy współosadzonych.
Podobnie było z korzystaniem z prysznica. W zaistniałej sytuacji poczuł, że
naruszona została jego godność i złożył skargę do Helsińskiej Fundacji Praw
Człowieka. Po wizytacji ze strony przedstawicieli Fundacji, skarga uznana
została za uzasadnioną i wystosowano apel do Dyrektora Służby Więziennej
o poprawienie warunków w areszcie, a najlepiej przeniesienie zatrzymanego
do innego aresztu, z oddziałem neurologicznym. Wtedy też miała zostać podjęta decyzja o dostosowaniu cel i pryszniców dla osób niepełnosprawnych.
Inny osadzony, który w wyniku wypadku stracił obydwie ręce aż do łokci,
wniósł skargę do Trybunału w Strasburgu, narzekając na brak personelu, który pomagałby mu przy ścieleniu łóżka, myciu, kąpieli, goleniu, ubieraniu się
i posiłkach. Uważał, że naruszane jest jego prawo do humanitarnego traktowania, a uzależnienie od pomocy współwięźniów jest poniżające. Skarżył się
też na trudności w otrzymaniu protez rąk. Administracja aresztu oceniła, że
osadzony sam, bez potrzeby asystenta potrafi się ubrać, pościelić łóżko, zjeść,
czytać gazetę, a poza tym otrzymuje wystarczającą pomoc od współwięźniów. Mimo nieuznania roszczeń przez sąd penitencjarny, udzielono aresztowanemu przerwy w odbywaniu kary, aby mógł zaopatrzyć się w protezy,
jednak po powrocie do aresztu nadal narzekał, że to proste protezy i wielu
czynności wciąż nie jest w stanie samodzielnie wykonać. Chciał otrzymać nowocześniejsze protezy, najlepiej biomechaniczne. Mimo późniejszego warunkowego zwolnienia, skargi ze Strasburga jednak nie wycofał, a w jego sprawę
zaangażowała się Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
Z informacji zamieszczonych w artykule wynika, że większość skarg
napływających do Fundacji Helsińskiej odnosi się do więziennej służby
zdrowia, a nie samych warunków osadzenia. Więźniowie oczekują, że zakład zapewni im leczenie i rehabilitację, mimo że nawet na wolności, sami
nie podejmowali leczenia. Czasem zwracają się o pomoc w wyjściu z aresztu
i podjęciu leczenia na wolności, choć nie wszystkie takie prośby są zasadne.
16
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
Złożona skarga uruchamia machinę biurokratyczną – zakład karny
musi udzielić wyjaśnienia i ustosunkować się do przedstawionych zarzutów,
często dołączana jest opinia lekarza penitencjarnego. Skarżący się odnosi się
następnie do odpowiedzi zakładu. Interwencja podejmowana jest, gdy Fundacja
ma pewność, że naruszono któryś z artykułów Konwencji Praw Człowieka
(Stanisławski 2008).
Jeszcze kilka lat temu, Centralny Zarząd Służby Więziennej (CZSW)
sam przyznawał, że większość ze 156 jednostek penitencjarnych w Polsce
jest niedostosowana dla zatrzymanych i osadzonych osób niepełnosprawnych
ruchowo. Tylko poniżej jednej trzeciej zakładów było w mniejszym lub
większym stopniu przygotowanych na przyjęcie takich osób. Problem polegał
na braku przystosowania warunków do ich potrzeb – braku podjazdów czy
wind. Do tego dochodziła niewystarczająca liczba specjalistycznych pracowni
rehabilitacyjnych i fizjoterapeutycznych, co wydłużało czas oczekiwania
osadzonych na zabiegi rehabilitacyjne, a nawet konieczność konwojowania ich
do innej jednostki. Przeniesienie do innego zakładu często uniemożliwia sam
osadzony, który chce odbywać karę jak najbliżej rodziny (Stanisławski 2008).
Od tamtego okresu w wielu jednostkach postępują czynności
modernizacyjne i obecnie sytuacja ta jest lepsza niż przed laty. Problem stanowi
w dużej mierze infrastruktura więzienna – jednostki pamiętające czasy I wojny
światowej i starsze, a także brak pieniędzy, który dotyka większość instytucji
sektora publicznego. Docelowo planowano, aby każdy zakład penitencjarny
posiadał przynajmniej jedną celę przystosowaną dla niepełnosprawnych
skazanych. Tymczasowym rozwiązaniem jest osadzanie ich ze skorymi do
pomocy współwięźniami, co niesie ze sobą dodatkowy walor resocjalizacyjny,
który dodatkowo administracja wziąć może pod uwagę przy rozpatrywaniu
wniosku o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Wielu skazanych działa
jednak bezinteresownie, a wniosek nagrodowy stanowi dodatkową korzyść.
Obowiązek zapewnienia osadzonym niepełnosprawnym fizycznie
sprzętu ortopedycznego, gdy potrzebę taką potwierdzi lekarz, spoczywa na
dyrektorach zakładów karnych. Dla przykładu P. Stanisławski wymienia, że tylko
w 2006 r. skazanym przyznano 42 wózki inwalidzkie, 7 aparatów słuchowych,
7 protez oka, 38 protez kończyn, 17 ortez i 2 materace przeciwodleżynowe.
Najwięcej przyznano kul ortopedycznych – 313. W zakładach nie było
dotychczas miejsca dla psów przewodników. Ta sytuacja obecnie ulega
zmianom, gdyż np. w Areszcie Śledczym w Hajnówce personel przychylniej
17
KATARZYNA KORONA
patrzy na czworonożnych towarzyszy, realizując program społecznej
readaptacji skazanych z wykorzystaniem elementów dogoterapii „Przyjaciele,
czyli pies w celi”. Być może niebawem w jednostkach spotkać będzie również
można również psy towarzyszące. Osoby niesłyszące odsiadujące wyroki,
porozumiewające się na wolności językiem migowym, wcześniej również
nie mogły liczyć na tłumacza zatrudnionego na stałe w zakładzie karnym,
zmuszone były komunikować się na piśmie. Teraz w coraz większej liczbie
jednostek znajduje się choć jedna osoba z personelu znająca język migowy, a
czasem i osadzeni trafiają na odpowiedni kurs.
Wcześniej liczba osób niepełnosprawnych zwiększała się na skutek
samouszkodzeń, z których część powodowała trwałą niepełnosprawność.
Wg statystyk CZSW liczba tych spada sukcesywnie, nie stanowiąc obecnie
naglącego problemu. Liczba samooagresji, według danych CZSW, obniżyła się
z 818 w roku 2009, poprzez 622 w roku 2010, aż do 433 w ubiegłym roku. Mniej
prawdopodobna jest dziś sytuacja, gdy osadzony ryzykowałby utratą wzroku
dla skrócenia pobytu w zakładzie. Zainteresowanych tą tematyką odsyłam
do artykułu P. Stanisławskiego (2008). Pozostałością tamtego okresu jest, np.
oddział dla ociemniałych w Fordonie (Zakład Karny Bydgoszcz – Fordon),
gdzie do dziś znajduje się oddział dla skazanych niewidomych odbywających
karę w systemie terapeutycznym, a z całego kraju trafiają pensjonariusze. Tutaj
organizowane są kursy orientacji przestrzennej i czytania w języku Braille’a.
Należy podkreślić, że więźniowie niepełnosprawni ze schorzeniami
narządu ruchu, mowy czy wzroku odbywają karę pozbawienia wolności
w zakładach karnych w normalnym systemie. W systemie terapeutycznym
odbywają karę osoby z upośledzeniem umysłowym bądź z niepsychotycznymi
zaburzeniami psychicznymi. Razem z nimi na oddziałach terapeutycznych
przebywają skazani uzależnieni od alkoholu i narkotyków, gdzie wspólnie
mają zajęcia terapeutyczne i rehabilitacyjne (Stanisławski 2008). Wpływ na
rozmieszczenie ma opinia lekarska stwierdzająca przesłanki lub ich brak do
umieszczenia jednostki w takim oddziale. Tabela 1. przedstawia ogólnodostępną
informację odnośnie skazanych skierowanych do oddziałów terapeutycznych,
przebywających w nich lub poza nimi.
W przeciągu ostatnich pięciu lat, liczba skazanych z niepsychotycznymi
zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych umysłowo systematycznie
maleje, choć ogólna liczba pensjonariuszy zasiedlających oddziały
terapeutyczne oscyluje wokół trzech tysięcy. Podobnie wygląda sytuacja osób
18
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
przebywających poza tymi oddziałami – spada, ale ogólna tendencja nadal
pozostaje na poziomie ok. siedemdziesięciu osób. Niestety, statystyki nie
uwzględniają szczegółowych szacunków względem orzeczenia lekarskiego
czy rodzaju niepełnosprawności. Tym samym trudno oszacować, jak duża
liczba osób, np. niepełnosprawnych fizycznie odbywa karę pozbawienia
wolności poza systemem terapeutycznym.
Tabela 1. Skazani zakwalifikowani do oddziałów terapeutycznych
Wyszczególnienie
Skazani zakwalifikowani do oddziałów terapeutycznych przebywający
w tych oddziałach
31.12.2007 31.12.2008 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011
Ogółem
3 015
2 971
3 069
3 037
2 953
w tym kobiety
167
162
168
178
161
z niepsychotycznymi
zaburzeniami
psychicznymi,
upośledzeni
umysłowo
1 722
1 699
1 642
1 593
1 510
Wyszczególnienie
Skazani zakwalifikowani do oddziałów terapeutycznych
przebywający poza tymi oddziałami
31.12.2007 31.12.2008 31.12.2009 31.12.2010 31.12.2011
Ogółem
1 037
1 168
1 131
1 097
1 205
w tym kobiety
62
67
61
58
74
z niepsychotycznymi
zaburzeniami
psychicznymi,
upośledzeni
umysłowo
218
228
191
162
158
Służba Więzienna nie prowadzi dokładnych statystyk odnośnie liczby osób niepełnosprawnych przebywających w zakładach karnych i aresztach
śledczych, choć nie jest zupełnie marginalną liczbą. Zdaniem naczelnego lekarza Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej, zdarza się nawet po kilku
w jednostce. Nie ma przepisów, które gwarantowałyby specjalny status więźniom niepełnosprawnym. Rehabilitacja ma miejsce jedynie, gdy poparta jest
wskazaniami medycznymi. Mogą oni uczestniczyć we wszystkich zajęciach.
Sporo zmieniło się również w kwestiach infrastruktury. Niemal każda jednostka uwzględniła w planach inwestycyjnych udogodnienia dla osób na wózkach
inwalidzkich. Wartym wspomnienia jest fakt, że Rozporządzenie Ministra In-
19
KATARZYNA KORONA
frastruktury z 12 kwietnia 2002r. w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690,
z 2003 r. Nr 33, poz. 270 oraz z 2004 r. Nr 109, poz. 1156), nie nakłada na jednostki penitencjarne takiego obowiązku, tj. uwzględniania potrzeb osób niepełnosprawnych. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w wyroku z 7 lutego br. orzekł, że osadzenie niepełnosprawnego w niewłaściwej
celi narusza prawa człowieka, uznając za poniżające i nieludzkie traktowanie,
gdy osoba z niepełnosprawnością ruchową trafia na oddział, gdzie nie może
poruszać się bez udziału osób trzecich (Łupińska 2004, s.24).
PRACA NA ODDZIALE TERAPEUTYCZNYM
Przykładem dobrych praktyk, a zarazem sprawnych działań organizacyjnych i oczywiście terapeutycznych, jest funkcjonowanie oddziału terapeutycznego w Zakładzie Karnym w Rawiczu. Realizowany przez personel
program terapeutyczny łączy w sobie wiele celów. Wśród nich wymienić
można m.in.: koordynację metod oddziaływań terapeutycznych z uwzględnieniem ich nadrzędności wobec pozostałych oddziaływań penitencjarnych
przy równoczesnym kształtowaniu środowiska skazanych, indywidualizację
metod i środków oddziaływań terapeutycznych względem właściwości psychofizycznych skazanych, kształtowanie poczucia odpowiedzialności za swój
los, ułatwienie adaptacji do warunków zakładu karnego i efektywnego funkcjonowania poza nim, a także wzbudzania wiary w możliwość prowadzenia
satysfakcjonującego życia po wyjściu na wolność. Założeniem teoretycznym
jest zapewnienie skazanym warunków zapobiegających degradacji fizycznej
i psychicznej, zapewnienie bezpieczeństwa i atmosfery, w której mają szansę przeorganizować dotychczasowe życie. Terapia bazuje na funkcjonowaniu
społecznym i poznawczo-emocjonalnym skazanego, a jej głównym celem jest
wzbudzenie u niego nadziei na lepsze życie oraz wskazanie alternatywnych
sposobów widzenia samego siebie i świata. Zadbano również o różnorodne
formy zajęć – programy rozwijające umiejętności społeczne, grupa wsparcia,
zajęcia ruchowe i ogrodowe, trening relaksacyjny, grupa Anonimowych Alkoholików czy Klub Abstynenta prowadzone przez wykwalifikowany personel (Purczyński 2007).
W latach 2008- 2011, w ramach Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki, działania Służby Więziennej sprawiły, że projektami objęto 137 osób
niepełnosprawnych. Jeden z projektów zakładał aktywizację społeczno- za-
20
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
wodową skazanych niepełnosprawnych. Chodziło głównieo zminimalizowanie dyskryminacji tych osób ze względu na ich deficyty. Realizowane w ich
ramach kursy zawodowe miały zwiększyć szansę na usamodzielnienie i sprzyjać readaptacji społecznej skazanych (Korwin- Szymanowski 2011, s.5).
Interesującą formą pomocy dla osób niepełnosprawnych, przebywających w więzieniu jest „Broszura informacyjna dla więźniów niepełnosprawnych”, wydana przez Prison Reform Trust, w Londynie w 2009 roku.
Z założenia ma ona stanowić swoisty przewodnik, który pozwoli zorientować
się w tym, jak i do kogo należy zwrócić się o pomoc w więzieniu, oraz jak
ułatwić sobie start na wolności. Jest to przetłumaczona i skrócona wersja anglojęzycznej broszury Book for Prisoners with a Disability.
Pojęcie samej niepełnosprawności jest w niej rozumiane bardzo szeroko, jako wszelkie utrudnienia w funkcjonowaniu, od autyzmu, astmy, aż po
depresję. Już na początku podkreślone jest, aby poinformować pracowników
o swojej niepełnosprawności, co traktowane będzie, jako informacja poufna.
W następstwie jej udzielenia, pracownicy mają obowiązek dołożyć wszelkich
starań, aby pomóc takiej osobie uczestniczyć w pełni w życiu więziennym.
Chodzi tu o pomoc w zakresie porozumienia się z innymi, podjęcia pracy czy
kształcenia – tj. uczenia się nowych rzeczy, utrzymywania kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, utrzymania zdrowia. Zwrócić się o pomoc można do funkcjonariusza ds. kontaktów z więźniami niepełnosprawnymi, funkcjonariusza/
opiekuna czy pracowników służby zdrowia – lekarza lub pielęgniarki (Polish
Disability Book 2009).
Sama broszura napisana jest w sposób przejrzysty, językiem prostym
i zrozumiałym, jednak w moim odczuciu z rozmachem właściwym dla zagranicznych systemów penitencjarnych, znacznie poszerzając zakres oferowanej przez pracowników więzienia pomocy, zachęcając np. by zwracać się
o pomoc, będąc smutnym lub zatroskanym, nieszczęśliwym z jakiegoś powodu, czy jeśli uważa się, że więzienie zrobiło coś złego. Argumentem in plus
będzie dostrzeżenie, że w takich przypadkach pomocny może być również
kapelan więzienny, inni osadzeni czy instytucja tzw. Samarytan, jako osób
spoza więzienia, zamiast cedować całą odpowiedzialność na personel więzienny, choć to rozwiązanie stosowane głównie w Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Analiza dostępnych informacji odnośnie zjawiska niepełnosprawności w populacji skazanych, niejasności dotyczące jego skali pozwalają dostrzec potrzebę dokonywania eksploracji zjawiska, zwłaszcza naukowej, która pozwoli wnieść do praktyki oddziaływań penitencjarnych również wiedzę
21
KATARZYNA KORONA
merytoryczną, wypływającą z badań naukowych. Informacje zamieszczone
w artykule stanowią niejako przegląd pojawiających się doniesień o sytuacji
osób niepełnosprawnych odbywających karę pozbawienia wolności. Część
z wymienionych w literaturze pozycji została jedynie wspomniana, część niemal wiernie zreferowana z uwagi na interesujące ujęcie problemu i zwrócenie
uwagi na aspekty pomijane w innych opracowaniach. Kończąc, pragnę wyrazić nadzieję, że tematyka ta podejmowana będzie częściej, ułatwiając tym
samym dostęp do szczegółowych analiz i merytorycznych wniosków, które
pozwolą powiększyć ofertę resocjalizacyjną dla osób niepełnosprawnych, jakie również trafiają do zakładów karnych i aresztów śledczych.
Bibliografia:
Ciosek M., 1993 – Zróżnicowanie społeczności więźniów. W: Ciosek M., Izolacja wię
zienna. Wybrane aspekty izolacji więziennej w percepcji więźniów i personelu. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 17-32.
Ciosek M., 2001 – Zróżnicowanie społeczności więźniów. W: Ciosek M., Psychologia sądowa i penitencjarna, Wydawnictwo Prawnicze PWN. Warszawa, s. 199-210.
Gordon M., 2006 – Resocjalizacja skazanych z zaburzeniami psychicznymi- możliwości
i ograniczenia. W: Machel H. (red.): Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce – w poszukiwaniu skuteczności. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, s. 207-216.
Informacja o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania
za rok 2008.
Informacja o wykonywaniu kary pozbawienia wolności i tymczasowego aresztowania
za rok 2007.
Kodeks karny wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997r. (Dz. U. Nr 90, poz. 557).
Korwin-Szymanowski G., 2011 – Kapitał ludzki w ludzkim wydaniu. W: Forum penitencjarne nr 162. CZSW, Warszawa s. 4-5.
Kozarska-Dworska J., 1977 – Psychopatia jako problem kryminologiczny. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa.
Łupińska A., 2012, Łamiemy bariery, W: Forum penitencjarne, nr 167, kwiecień. CZSW, Warszawa, s. 24.
Purczyński A., 2007 – Wybrane aspekty funkcjonowania oddziału terapeutycznego
dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo i oddziału terapeutycznego dla skazanych uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych w Zakładzie Karnym w Rawiczu.
W: Skafiriak B. (red.): Pomoc postpenitencjarna w kontekście strategii działań resocjalizacyjnych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, s. 115-139.
22
SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH...
Roczna informacja statystyczna za rok 2009, CZSW, Warszawa.
Roczna informacja statystyczna za rok 2010, CZSW, Warszawa.
Roczna informacja statystyczna za rok 2011, CZSW, Warszawa.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U.
Nr 75, poz. 690, z 2003 r. Nr 33, poz. 270 oraz z 2004 r. Nr 109, poz. 1156).
Stanisławski P., 2008 – Cela bez taryfy ulgowej, Magazyn Integracja nr 2/2008, http://
www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/23374 (03.07.2012).
Stodolska L., 2004 – Wykonywanie kary pozbawienia wolności w zależności od typu zakładu karnego i systemu wykonywania kary. W: Chmielewska H., Jędrzejak
K., Karczewski T., Łapiński P., Nowak B., Stodolska L., Szymczak E., Zagadnienia penitencjarne. Skrypt dla słuchaczy szkoły podoficerskiej SW, COSSW, Kalisz, s. 77-93.
Strony internetowe:
http://www.prisonreformtrust.org.uk/Portals/0/Documents/pibs/PolishDisabilityBook2009.pdf (03.07.2012)
http://www.niepelnosprawni.pl/ledge/x/23374 (03.07.2012).
SUMMARY
Situation of disabled persons staying in Polish penitentiaries
The article constitutes the review of information in relation to functioning of disabled persons in conditions of the prison isolation. Leaving from
very organization of a penalty of imprisonment- a specificity of therapeutic
departments were described, as places where they hit most often. It pointed at
appearing problems and examples of best practices, detecting areas requiring
the more distant exploration.
23