Najgorsze walki uliczne od czasów Stalingradu

KANCELARIA ŚRODA
FRONT OFFICE: SAPIEŻYŃSKA 7/2, 00-215 WARSZAWA
BACK OFFICE: POLIGONOWA 29, 05-250 ŁĄKI, RADZYMIN K. WARSZAWY
Fragment książki „Chłopak z Warszawy”
Tłum. Klaudia Stefaniak i Jacek Środa
Fragment rozdziału „Najgorsze walki uliczne od czasów Stalingradu”
Tego dnia, kiedy Wanda Lurie urodziła swoje
pięćdziesięciu
jedyne już dziecko, które wyrosło później na
Kilińskiego, przy czym ośmiu poniosło śmierć
chemika, ja obserwowałem kolumnę stu piętnastu
podczas
obszarpanych niemieckich jeńców, którzy dopiero
telefoniczną.
co skapitulowali. Wyszli właśnie z budynku centrali
ośmiu
ostatniego
Dołączyłem
żołnierzy
szturmu
do
batalionu
na
tłumu,
centralę
obserwując
telefonicznej PAST-y. Po dwudziestodniowym
odprowadzanie niemieckich jeńców w niewolę do
oblężeniu jedenastopiętrowy budynek wreszcie
jakiegoś budynku szkolnego. Nie było gwizdów ani
poddał się batalionowi Kilińskiego, który posługiwał
wymachiwania
się między innymi produkowanymi przez nas
przypatrywali się z zaciekawieniem. Więc tak
miotaczami ognia.
wyglądają
pięściami.
pokonani
Ludzie
niemieccy
po
prostu
żołnierze?
Oblężenie zakończyło się, kiedy ktoś
Pozbawiono ich skórzanych pasów, na których
poinformował nas o rzadko wykorzystywanym
zaczepione było ich wyposażenie. Bez broni,
małym
hełmów,
podziemnym
wejściu
do
piwnicy.
w
rozpiętych
ubraniach
wyglądali
Zastanawiał się, czy wróg był równie nieświadomy
niemalże jak cywile. Nie mieli już rąk uniesionych
jego istnienia. Okazało się, że tak.
do góry i szli normalnie. Zauważyłem, że niektórzy
Batalion Kilińskiego wkroczył w nocy i
z nich czuli się na tyle zrelaksowani, by uśmiechać
natychmiast wziął górę, otwierając ogień i atakując
się do młodszych kobiet z tłumu gapiów, a one
z bliska zaskoczonych strażników na parterze.
czasami odwzajemniały te uśmiechy.
Ocalali uciekli na wyższe piętra i w dół klatki
schodowej
potoczyli
Napastnicy
krótko przed ich kapitulacją, ujawniły, że położenie
odpowiedzieli, rozpalając pod nimi ogromny ogień.
Niemców stawało się coraz bardziej rozpaczliwe.
Najpierw użyli pompy strażackiej, by zalać to
Kończyła im się żywność, woda i amunicja. Aby
miejsce
ją
uzupełnić ich zapasy, próbowano wykorzystać
miotaczami ognia. Kiedy żywioł zajął budynek,
pojazdy pancerne. Kiedy nie udało im się
powstańcy go opuścili, obstawili wyjścia i czekali na
przedostać przez nasze barykady, podjęto próby
dalszy rozwój wydarzeń. O godzinie trzynastej
zrzucania amunicji na budynek PAST-y z samolotu
Niemcy zaczęli wychodzić z zadymionych ruin z
zwiadowczego Fieseler Storch. Jednak zwinny,
rękami uniesionymi do góry.
mały górnopłat Luftwaffe był zbyt wolny, by
benzyną,
granaty.
Wiadomości radiowe, które przechwycono
później
zaś
podpalili
Podczas ostatnich walk niemiecki garnizon
ryzykować zbyt wiele podejść. Tak czy inaczej,
PAST-y stracił trzydziestu ludzi, zatem całkowita
nigdy nie udałoby się zrzucić tyle, by miało to jakieś
liczba ich ofiar wynosiła pięćdziesiąt sześć. W tym
znaczenie.
samym czasie zginęło lub zostało rannych
WWW.SRODA.COM.PL
KANCELARIA ŚRODA
FRONT OFFICE: SAPIEŻYŃSKA 7/2, 00-215 WARSZAWA
BACK OFFICE: POLIGONOWA 29, 05-250 ŁĄKI, RADZYMIN K. WARSZAWY
Pod
koniec
oblężenia
tego
Być może czuł, że Polska różni się od
niewielkiego garnizonu gwałtownie spadło; później
Rosji – w końcu Polska była ojczyzną gorliwych
pojawiły się doniesienia o co najmniej jednym
katolików, alfabetu rzymskiego, ukochanego przez
samobójstwie.
pewnie
niego Chopina, a nawet części jego własnego
poddaliby się wcześniej, gdyby mieli pewność, że
nazwiska (którym nigdy nie posługiwał się w
przyjmiemy ich kapitulację. Ale skąd mógł mieć
Polsce). A może w mniemaniu von dem Bacha
taką pewność jakikolwiek Niemiec, świadom
nas, Słowian zachodnich, nie można było uznać za
zbrodni, jakie serwowano nam od 1939 roku? W
Untermenschów? Po wojnie przeprowadził wiele
istocie jednak wciąż byliśmy gotowi pokazać im, że
działań, które nazywał swoim
„historycznym
jesteśmy od nich lepsi. Na dowód tego zdjęcia z
uczynkiem
zdecydowanie
kapitulacji garnizonu PAST-y ukazały się w
pomogło mu później uratować skórę. Dzięki
Biuletynie Informacyjnym, który w jakiś sposób
Amerykanom i Brytyjczykom występował podczas
zawsze wpadał w ręce Niemców. Każdy mógł się
procesów norymberskich jedynie w charakterze
przekonać, że jego żołnierzy uznano za jeńców
świadka. Rosjanie pragnęli go powiesić, ale alianci
wojennych i tak też zarejestrowano. Generał Bór
postarali się, by wszystkie prośby o ekstradycję ze
nie przychylił się też do sugestii pewnej starszej
strony Polski i ZSRR odrzucono. W ostatecznym
kobiety, której list otwarty do niego – nakłaniający,
rozrachunku skazano go jednak za zabójstwo
by w ramach zapobiegania nalotom wrogich
niemieckiego obywatela, dokonane w czasach
jeńców trzymać na płaskich dachach budynków –
zanim jeszcze naziści zdobyli władzę, i zmarł w
również ukazał się w Biuletynie. Sfotografowani
więzieniu.
Żołnierze
morale
niemieccy
mężczyźni nie wyglądali też jak ludzie obawiający
dla
Przed
ludzkości”,
co
amerykańskimi
i
brytyjskimi
się, że ktoś strzeli im w głowę na jakimś
śledczymi von dem Bach starał się sprawiać
fabrycznym placu.
wrażenie, że w głębi duszy jest tylko zawodowym
Niesamowity zwrot akcji, w wyniku którego
żołnierzem, który lubi mieć czyste pole bitwy.
oprawcy z Woli i Ochoty wrócili do swoich ofiar, by
„Oddziały, które plądrują i mordują, przestają
ułaskawić tych, którzy mieli na tyle szczęścia, aby
walczyć”, brzmiała jedna z pereł mądrości, jakie im
nie
wygłosił. Niedługo po objęciu dowodzenia w
zginąć
od
postrzału,
był
w
całości
konsekwencją interwencji generała Ericha von dem
Warszawie
wyskoczył
rzekomo
Bacha. Jego motywy były, delikatnie mówiąc,
sztabowego
niejednoznaczne. W Rosji kierował likwidacją
rozstrzeliwanie ludności cywilnej. Zresztą i tak
tysięcy Untermenschów, zarówno pochodzenia
wszyscy ludzie byliby już martwi, gdyby nie
żydowskiego, jak i nieżydowskiego. Najwyraźniej
trudności, jakie oprawcy mieli z ponownym
nabawił się w tym czasie czegoś na kształt
rozpaleniem stosu pogrzebowego, przepełnionego
załamania nerwowego, choć niedługo potem wrócił
po wcześniejszej rzezi. Po tym wydarzeniu von
do siebie i znów zabrał się do gorliwej pracy.
dem Bach wydał rozkaz przerwania masowych
kabrioletu,
by
ze
swojego
powstrzymać
mordów na cywilach. Banditen, tacy jak ja, to jednak
WWW.SRODA.COM.PL
KANCELARIA ŚRODA
FRONT OFFICE: SAPIEŻYŃSKA 7/2, 00-215 WARSZAWA
BACK OFFICE: POLIGONOWA 29, 05-250 ŁĄKI, RADZYMIN K. WARSZAWY
co innego. Wkrótce doszły nas słuchy o trzech
kimi spadochroniarzami. Do tego potrzebna była
pojmanych nastoletnich harcerzach z naszych
polska piechota Andersa.
Szarych Szeregów, którym polecono układać
Piechota von dem Bacha nie dawała mu
zwłoki w dole mogilnym. Pracę mogli skończyć
powodów do zadowolenia. Jego wątpliwości
dopiero wtedy, kiedy zostało w nim miejsce już
budziła w szczególności, i to nie bezpodstawnie,
tylko dla nich.
marna
Jakkolwiek von dem Bach zdawał
się wówczas zadowolony z egzekucji pojmanych
skuteczność
Rosjan
Bronisława
Kamińskiego.
polskich powstańców, wykonywanych z taką samą
– Każdy strzela w innym kierunku i nikt tak
częstotliwością, z jaką przeprowadzano je wobec
naprawdę nie wie, gdzie ma strzelać – podsu-
Rosjan, postanowił jednak, że mordowanie kobiet i
mował. Oddziały wsparcia Wehrmachtu narzekały
dzieci jest nieproduktywne. Niektórych ocalałych
ponadto na ich dodatkową aktywność; największą
wywieziono w kierunku zachodnim, do nowego
odrazę budziły gwałty i morderstwa popełnione w
niemieckiego obozu dla uchodźców w Pruszkowie.
szpitalu onkologicznym. Skarżyli się głównie
Inni – często byli to Żydzi podający się za gojów –
artylerzyści
unikali pojmania i docierali na nasz wyzwolony
Sturmgeschütz (StuG) – były to siedemdziesięcio-
obszar, który robił się coraz mniejszy i łatwiejszy do
pięciomilimetrowe armaty zamontowane na podwo-
obrony. Opowieści, które przynosili ze sobą
ziu czołgowym, w całości zakryte płytą pancerną.
uciekinierzy, nie tyle nas przerażały, skłaniając do
poddania
się,
co
samobieżne
Świadomy, że część jego wojsk pozostawia wiele do życzenia, von dem Bach ucieszył
determinację przetrwania tak długo, by nawet Stalin
się, pozyskawszy doświadczonego byłego dowód-
nie mógł nas dłużej ignorować.
cę dywizji Wehrmachtu. Generał brygady Günther
powiedzieć
Rohr wyróżnił się w maju 1940 roku, zajmując
podchorążym Waffen SS, że w Warszawie toczą
kluczową francuską pozycję w Ardenach. Jednak
się najgorsze walki uliczne od czasów Stalingradu.
od tamtej pory jego szanse na rozwój kariery
Von dem Bach od samego początku zdawał sobie
zniweczyły ostre ataki reumatoidalnego zapalenia
sprawę, że nie będzie żadnej drogi na skróty.
stawów. Mimo to pomiędzy długimi okresami
Później był z siebie dumny, ponieważ odrzucił
urlopów zdrowotnych brał na siebie wszelkie
złożoną przez Luftwaffe propozycję, zakładającą
dostępne zadania i wyrobił sobie reputację
wycofanie jego wojsk, by pozwolić lotnictwu
człowieka, który potrafi optymalnie wykorzystać
bombardować nas tak długo, aż się poddamy. W
nawet
tym czasie nie był to jednak taki trudny wybór.
stacjonował wcześniej we Lwowie, gdzie nabyłem
Czasy świetności Luftwaffe dawno minęły i nawet
swoje pierwsze dziecięce doświadczenia z ob-
alianci – dysponujący znacznie potężniejszymi
lężenia. Na szczęście dla niego do miejsca, które
siłami powietrznymi – zauważyli, że samym
naziści woleli nazywać Festung Lemberg, został
bombardowaniem z powietrza nie da się wygrać
wysłany zbyt późno, by obwiniano go za jego
bitwy lądowej. Świetnym przykładem było tu Monte
utratę, ale w samą porę, by zdążyć się stamtąd
Cassino – naloty nie wzruszyły nieugiętymi niemiec-
wydostać, zanim Sowieci domknęli okrążenie.
WWW.SRODA.COM.PL
miał
umacniały
działa
naszą
Himmler
raczej
obsadzający
wówczas
najmniej
obiecujący
materiał.
Rohr
KANCELARIA ŚRODA
FRONT OFFICE: SAPIEŻYŃSKA 7/2, 00-215 WARSZAWA
BACK OFFICE: POLIGONOWA 29, 05-250 ŁĄKI, RADZYMIN K. WARSZAWY
Miesiąc później znalazł się na południu
miesiąca ogłoszono, że generał brygady SS
Warszawy jako dowódca jednostki nazwanej raczej
Bronisław Kamiński zginął w zasadzce polskich
nazbyt szumnie grupą bojową Rohra. Wzmocnić ją
terrorystów w drodze na konferencję dowódców w
miały różne oddziały Wehrmachtu, w tym niewielka
Łodzi. A jednak jego domniemani zabójcy nie
liczba piechoty. Ale oprócz obsługi StuG i służb
odtrąbili sukcesu, choć dysponowali przecież
zaplecza odpowiedzialnych za transport, logistykę i
licznymi środkami masowego przekazu w kraju i za
łączność
granicą. Mimo to kiedy pułkownika Frołowa i jego
większość
żołnierzy
pod
jego
dowództwem stanowili ludzie Kamińskiego. Tym
starszych
razem jednak czary Rohra nie zadziałały –
ostrzelanego pojazdu ich byłego szefa, sprawiali
rosyjskim
wrażeniem, że uwierzyli oficjalnej wersji zdarzeń.
renegatom
niezmiennie
brakowało
kompetencji.
oficerów
zabrano
na
oględziny
Prawdę mówiąc, nie mieli dużego wyboru.
Próbę wykorzystania ich do strzeżenia i
Niedługo później von dem Bach wysłał ich do słabo
administracji nowego obozu przejściowego i
zaludnionej Puszczy Kampinoskiej położonej na
ośrodka tymczasowego dla cywilów w Pruszkowie,
północnych peryferiach miasta, gdzie próbował
który założono na miejscu targu warzywnego
utworzyć kordon, który miał zapobiec przemytowi
zwanego Zieleniakiem, potraktowali jako kolejną
broni i ludzi do centrum Warszawy.
zachętę do rabunku, gwałtu i mordu. Nie
Nie to jednak było priorytetem von dem
poczyniono żadnych starań, by zapewnić tam
Bacha. Za swój kluczowy cel Niemcy obrali
podstawowe urządzenia sanitarne czy wodę pitną.
przegonienie nas z pozycji, które zajmowaliśmy
Rozjuszyło to von dem Bacha i Rohra, ponieważ
wzdłuż zachodniego brzegu Wisły, zapewniających
obóz ten miał być magnesem, który odciągnie
Armii Czerwonej otwartą przeprawę na drugą
cywilów od terytorium Armii Krajowej. Kiedy Rohr
stronę rzeki. Wśród nich najistotniejsze były, idąc z
odwiedził Zieleniak, zbliżyło się do niego kilka
północy
zrozpaczonych młodych Polek, błagając o ochronę,
Żoliborz, Stare Miasto, Powiśle i Czerniaków,
lecz ich dręczyciele natychmiast rzucili się, by je
ciągnące się przez co najmniej trzy kilometry
odciągnąć. Ludzi Kamińskiego rozpędziła w końcu
wybrzeża. Nieco na zachód od nich znajdowało się
seria,
przez
śródmieście, gdzie spędziłem pierwszych pięć
wywodzącą się z Wehrmachtu eskortę generała.
tygodni powstania. Pod swoją kontrolą mieliśmy
Dla Rohra miarka się przebrała. Przekonał von
również część Mokotowa, choć nie tę, w której
dem Bacha, że w grupie bojowej nie ma miejsca
mieszkała moja matka.
puszczona
nad
ich
głowami
dla Kamińskiego i jego brygady, należy więc
znaleźć dla nich inne oddziały.
Kamiński miał już zbyt wiele za uszami, by
zasługiwać za drugą szansę. Za plądrowanie
groziła kara śmierci, a białoruski komendant
przyniósł już Himmlerowi za dużo wstydu, by ten
mógł dalej przymykać na niego oko. Pod koniec
WWW.SRODA.COM.PL
na
południe,
nadbrzeżne
dzielnice: