C. Rosik-Dulewska Aktualny stan gospodarki
Transkrypt
C. Rosik-Dulewska Aktualny stan gospodarki
AKTUALNY STAN GOSPODARKI ODPADAMI W POLSCE I PERSPEKTYWY ZMIAN CURRENT STATE OF WASTE MANAGMENT IN POLAND AND THE PERSPECTIVE OF CHANGES Czesława Rosik-Dulewska Instytut Podstaw InŜynierii Środowiska PAN w Zabrzu, Uniwersytet Opolski, Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi e-mail: [email protected] ABSTRACT The condition of the municipal waste management in Poland is not satisfactory. That is why quick and effective actions are needed in order to enable construction of a system of modern and comprehensive solutions in next years, within framework of which installations meeting the European standards will function. Investment arrears of many years in terms of waste recycling caused that Poland is at the bottom of the EU countries list when it comes to waste management. The updated 2010 National Waste Management Plan (KPGO 2010) points to the need of the intensification of using both biological and thermal methods of waste treatment and it determines those processes as basic action directions in waste management. It is estimated in the province plans that necessary funds for the building of regional waste management systems in the years 2008-2018 will amount to 14.5 billion zlotys. The costs of building thermal waste treatment installation make the most significant item in the funds planned to be spent. When analysing the technologies in the thermal processes of municipal waste treatment that are implemented on an industrial scale we can see the strong domination of combustion methods. Due to the obligation of meeting very strict regulations modern waste combustion plants become completely safe for the environment and the energy contained in the waste is the significant potential of renewable energy resources. An important issue is the question of fuels made from waste. Their price on the market is much lower than the price of primary fuels and for this reason they are readily used by energy-consuming branches of industry. The production and using of SRF (solid recovered fuels) increases the waste reclamation level, which has a positive influence on meeting EU waste management requirements. The rising interest is also stimulated by the recently implemented greenhouse gases emissions trading system (including CO2). Industrial waste is about 120 million tonnes yearly. The data collected by the Central Statistical Office of Poland shows that the amount of waste from extractive industries has decreased significantly when compared to 1990s when it made about 75 per cent of all industrial waste. On the other hand, the amount of reclaimed waste has been increasing since 1999. Specific development in this area concerns processing waste, i.e. from power industry. The amount of mining waste (or in accordance with the Act on the Waste from Extractive Industries – extractive waste) that is subjected to various methods of reclamation remains at the level of approx. 60 million tonnes yearly, which makes about 82 per cent of all extractive waste produced. The rock mining industry including common minerals mining is characterised by high level of waste production changeability as it bases the intensity of exploitation on the economic market situation. Key words: municipal waste management, industrial waste management, solid recovered fuels Wprowadzenie DąŜąc do minimalizacji wpływu działalności człowieka na środowisko przyjęto zasadę zrównowaŜonego rozwoju, w tym zintegrowaną gospodarkę odpadami. W chwili obecnej w przeciwieństwie do ochrony powietrza oraz ochrony wód przed zanieczyszczeniem postępy w racjonalizacji gospodarki odpadami w ostatnich 18 latach są bardzo powolne i niezadawalające. W gospodarce odpadami komunalnymi nie został stworzony dotąd skuteczny mechanizm dla segregacji i odzysku większości tych odpadów. Nieco większe postępy moŜna odnotować w gospodarce odpadami przemysłowymi, chociaŜ i ten postęp oceniamy jako niezadawalający. W dziedzinie gospodarki odpadami Unia Europejska wydała aŜ dziewięć dyrektyw, które powinny być wprowadzone do polskiego prawodawstwa i wdroŜone do praktyki. 94 Z dyrektyw tych wynikają liczne zobowiązania dla Polski, z których najwaŜniejsze to: osiągnięcie w 2014 r. odzysku min. 60% i recyklingu 55% odpadów opakowaniowych, do 2010 r. odzysku co najmniej 25% odpadów biodegradowalnych, tak aby nie trafiały na składowiska, a w 2013 50% odzysku tych odpadów oraz zebranie w 2012 25% zuŜytych baterii i akumulatorów, a w 2016 45% wymienionych odpadów. Poza tym w Traktacie Akcesyjnym Polska zobowiązała się do zamknięcia do 2012 roku wszystkich składowisk, które nie spełniają wymagań dyrektywy 99/31/WE. Dopiero realizacja tych wszystkich zadań moŜe doprowadzić do radykalnej poprawy w gospodarce odpadami w Polsce. Aby do tego doszło potrzebne są szybkie zmiany prawne, edukacyjne, organizacyjne i technologiczne oraz ścisłe powiązanie działań Rządu RP z administracja samorządową. Stan gospodarki odpadami komunalnymi nie jest w Polsce zadowalający i dlatego teŜ konieczne są szybkie i skuteczne działania tak, aby w najbliŜszych latach moŜliwe było zbudowanie systemu nowoczesnych i kompleksowych rozwiązań, w ramach których funkcjonować będą instalacje odpowiadające europejskim standardom. Wieloletnie zaległości inwestycyjne w zakresie przetwarzania odpadów spowodowały, Ŝe kraj nasz znajduje się na końcu lisy państw UE w zakresie gospodarki odpadami. W Polsce wytwarza się ok.10mln t odpadów komunalnych rocznie (w 2007r. 9 417 tys.), z czego (2007 r.) 96,6% składowano (929 składowisk na 3086 ha), 2,9 % poddano recyklingowi organicznemu (głównie kompostowanie), a zaledwie 0,43% to termiczne przekształcenie. Największe ilości odpadów wytworzono w rejonie Polski południowej, w województwach: śląskim (41,9% całego strumienia), dolnośląskim (26,9%) i małopolskim (7,3%). Najmniejsze ilości odpadów powstały w województwach: lubuskim (0,5%), warmińskomazurskim (0,5%) oraz podlaskim (0,7%) (Rocznik statystyczny OŚ, 2008). Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 14 października 2008 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (Dz. U. nr 196, poz. 1217) od 1 stycznia 2009 r. obowiązują wyŜsze opłaty, a zatem składowanie 1 tony odpadów na składowisku jest teraz droŜsze o 25 zł w stosunku do roku ubiegłego (tj. 100 zł/Mg). Ponadto zgodnie z treścią art. 5.2 dyrektywy 99/31/WE oraz art. 16a ust.4 znowelizowanej ustawy o odpadach i ustaleniami Traktatu Akcesyjnego Polska zobowiązała się do redukcji odpadów ulegających biodegradacji w trzech, niŜej wymienionych etapach: do dnia 31 grudnia 2010 r. - ilość odpadów komunalnych kierowanych na składowiska wynosić ma nie więcej niŜ 75% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. (redukcja o 2,5 mln ton), do dnia 31 grudnia 2013 r. – ilość odpadów komunalnych kierowanych na składowiska wynosić ma nie więcej niŜ 50% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. (redukcja o 3,5 mln ton), do dnia 31 grudnia 2020 r. – ilość odpadów komunalnych kierowanych na składowiska wynosić ma nie więcej niŜ 35% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r. (redukcja o 4,1 mln ton). W ostatnich 5-ciu latach powstało szereg sortowni oraz kompostowni odpadów organicznych, oraz systematycznie wzrasta procentowy udział recyclingu. Nic się jednak nie dzieje w zakresie termicznego przekształcania odpadów komunalnych, poza spalarnią w ZUSOK w Warszawie (Rosik-Dulewska, 2008). Minęło 6 lat od uchwalenia pierwszego krajowego planu gospodarki odpadami (KPGO) i 2 lata od jego aktualizacji a sprawozdania z realizacji planu krajowego, jak równieŜ planów niŜszych szczebli wskazują jednoznacznie, Ŝe ciągle daleko nam do wypełnienia wcześniej przyjętych zapisów. Zaktualizowany krajowy plan gospodarki odpadami (KPGO 2010) wskazuje na potrzebę intensyfikacji w zastosowaniu zarówno biologicznych jak i termicznych metod przekształcania odpadów, i procesy te wyznacza jako zasadnicze kierunki działań w gospodarce odpadami. Zwraca się takŜe uwagę na to, aby zakłady zagospodarowania odpadów miały przepustowość wystarczającą do przetworzenia odpadów z obszarów zamieszkanych przez co najmniej 150 tys. mieszkańców. W przypadku aglomeracji lub zespołu gmin obejmujących obszar, na którym zamieszkuje powyŜej 300 tys. mieszkańców, preferowaną metodą powinno być termiczne przekształcanie odpadów (Sieja, 2009). W zaktualizowanych planach wojewódzkich w pierwszym rzędzie postawiono na tworzenie regionów kompleksowej gospodarki odpadami, w których funkcjonować będą systemowe rozwiązania, z zastosowaniem nowoczesnych technologii. Tu takŜe zakłada się, Ŝe metodą preferowaną powinno być przekształcenie termiczne! 95 W KPGO przewiduje się utworzenie 133 regionów łącznie we wszystkich województwach (regionalne zakłady gospodarki odpadami), w których kaŜdy strumień odpadów poddawany będzie odpowiednim procesom przerobu, a budowa nowoczesnego, kompleksowego systemu gospodarki odpadami powinna być oparta na podstawowych nw. załoŜeniach: w duŜych miastach i aglomeracjach miejskich integralną częścią systemu gospodarki odpadami komunalnymi jest instalacja termicznego przekształcania odpadów; odpady z selektywnej zbiórki kierowane są do sortowni, w których prowadzi się ich doczyszczanie, przed przekazaniem odbiorcom jako surowców wtórnych; biologiczna przeróbka odpadów (tj. kompostowanie i fermentacja) prowadzona będzie wyłącznie w odniesieniu do odpadów organicznych, bo tylko w takim przypadku moŜliwe jest uzyskanie kompostu, który spełniać będzie wymagania prawne do dalszego odzysku. Uwaga: W przypadku prowadzenia procesu na bazie odpadów zmieszanych, uzyskiwany produkt nadaje się wyłącznie do składowania, a od 2013 r. tj. po wejściu w Ŝycie zapisów Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów dopuszczenia odpadów do składowania na składowiskach danego typu [Dz. U. z 2005 r. Nr 186 poz. 1553 z późn. zm.] materiał ten moŜe nie spełniać warunków wprowadzenia na składowisko; instalacje mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów funkcjonują jako obiekty pozwalające na zmniejszenie ilości składowanych odpadów (maksymalnie do 20%), a do składowania lub termicznego przekształcania trafia tylko pozostałość poprocesowa; Uwaga: Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowiskach danego typu [Dz. U. z 2005 r. Nr 186 poz. 1553 z późn. zm.] po 2012 r. odpad po mechanicznobiologicznym przerobie moŜe nie być dopuszczony do składowania (Sieja, 2009). W planach wojewódzkich oszacowano, Ŝe niezbędne środki finansowe na budowę regionalnych systemów gospodarki odpadami w latach 2008--2018 wyniosą 14,5 mld zł. Najbardziej znaczącą pozycję w zaplanowanych do wydatkowania środkach finansowych stanowią koszty budowy instalacji termicznego przekształcania odpadów. Plany wojewódzkie przewidują budowę 13 zakładów termicznego przekształcania odpadów komunalnych (ZTPOK) oraz 2 obiektów, które przewidziano jako rozwiązania wariantowe. Spalarnie odpadów komunalnych (ZTPOK) zostały decyzją Rady Ministrów wpisane na listę indykatywną Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007-2013 i stanowią kluczowe projekty w zakresie poprawy stanu krajowych systemów zagospodarowania odpadów komunalnych i spełnienia przez Polskę głównych zobowiązań akcesyjnych w sektorze Środowisko. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko /Priorytet II/ Gospodarka odpadami i ochrona powierzchni ziemi /Działanie 2.1/ Kompleksowe przedsięwzięcia z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi ze szczególnym uwzględnieniem odpadów niebezpiecznych (Aktualizacja MRR - 31 lipca 2008 r.), ustala listę 15 projektów dotyczących gospodarki odpadami komunalnymi, gdzie podstawowym przedsięwzięciem przewidywanym w dziewięciu projektach jest realizacja ZTPOK. Jest to więc jedno z najwaŜniejszych wyzwań na najbliŜsze lata, bowiem bez wdroŜenia termicznego przekształcania odpadów nie będzie moŜliwa w Polsce realizacja podstaw nowoczesnej gospodarki odpadami. Proces termicznego przekształcania odpadów pozwoli skutecznie: zmniejszyć ilość i objętość odpadów kierowanych do składowania, zwiększyć bezpieczeństwo dla środowiska, przy załoŜeniu spełnienia standardów określonych przez BAT, wywiązać się ze zobowiązań Polski zawartych w Traktacie Akcesyjnym oraz spełnić wymogi Dyrektywy 1999/31 AA/E, w zakresie redukcji składowania substancji organicznej, spełnić wymogi Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowiskach danego typu (Dz. U. z 2005 r. Nr 186 poz. 1553 z późn. zm.), zgodnie, z którym od 1 stycznia 2013 r. nie będzie moŜliwości składowania odpadów, w których przekroczone będą wartości graniczne dla: ogólnego węgla organicznego TOC >5%, strat przy praŜeniu >8%, ciepła spalania >6 MJ/kg; odzyskać energię z odpadów, co oznacza Ŝe instalacje termicznego przekształcania odpadów (ZTPOK) staną się odnawialnym źródłem energii, wymusić konkurencję w stosunku do rosnących kosztów składowania (Sieja, 2009). Spalanie odpadów w Europie ma ponad stuletnią tradycję. W krajach „starej 15" UE funkcjonuje 96 ponad 370 spalarni odpadów komunalnych gdzie stanowią one stały element krajobrazu. Niektóre z nich, jak np. Spittelau we Wiedniu są symbolem nowej ery w architekturze miejskiej. W 2004 r. kraje UE (15) przekształciły termicznie ok. 43 mln Mg odpadów komunalnych, uzyskując energię elektryczną zaspokajającą potrzeby 27 mln ludzi. Liderami są tu Dania i Szwecja - ponad 50% przekształconych termicznie odpadów ((Pająk, 2008). Pozostałe kraje to: Luksemburg, Francja, Belgia, Holandia, Niemcy, Austria, Portugalia i Włochy. Średni udział procesu spalania w systemach gospodarowania odpadami komunalnymi wynosił 26%. Potencjał spalarni jest systematycznie zwiększany. Buduje się potęŜne zakłady o mocy przerobowej 300-600 tys.t/rok, jak równieŜ nieduŜe instalacje na 40-80 tys./rok zuŜywające do produkcji ciepła paliwo produkowane z odpadów. Np. udział energii z odpadów w bilansie cieplnym ParyŜa wynosi 53%, Kopenhagi 30%, Wiednia 23%, WdroŜone projekty przetwarzania termicznego odpadów odniosły sukces techniczny i ekonomiczny. Przełamano bariery psychologiczne i społeczne. Wg danych Eurostat 2005 w 27 krajach UE w 2005 r. wytworzono 259 mln ton odpadów komunalnych, z których średnio 35% podlegało recyklingowi (w tym kompostowaniu) 17% spalaniu (370 spalarni) a 48% składowaniu. Gdyby analizować tylko kraje 15 UE to spalanie wynosiłoby 35% (Pająk, 2008). Przetwarzanie termiczne odpadów jest standardem w „starych" krajach UE, ale jednocześnie proces ten powinien stanowić technologię przyszłości w „nowej" 12 krajów UE, poniewaŜ plany Komisji Europejskiej zakładają dalszą redukcję składowanych odpadów, wzrost recyklingu i ilości spalarni. Efektem tych działań (do 2020 r.) w krajach UE ma być prawie całkowicie zredukowana emisja gazów cieplarnianych z odpadów. JuŜ obecnie uzyskiwane wskaźniki emisji zanieczyszczeń z zachodnioeuropejskich spalarni spełniają rygorystyczne wymagania unijnej dyrektywy 2000/76/EC ((Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/76/WE) przy czym ograniczenia te są znacznie bardziej surowe niŜ dla jakiejkolwiek innej gałęzi gospodarki. Warunkiem uzyskania dofinansowania budowy instalacji termicznego przetwarzania odpadów ze środków Funduszu Spójności UE jest zastosowanie najlepszej dostępnej technologii tzw. BAT. Analizując technologie w procesach termicznego przekształcania odpadów komunalnych, które realizowane są w skali przemysłowej widać, Ŝe zdecydowanie dominują metody spalania. Ze względu na obowiązek spełnienia bardzo rygorystycznych ograniczeń współczesne spalarnie stają w pełni bezpieczne dla środowiska, a energia zawarta w odpadach to istotny potencjał OZE. Projekt Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 22 maja 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków technicznych kwalifikowania części energii odzyskanej z termicznego przekształcania odpadów komunalnych jako energii z odnawialnego źródła energii ustala, Ŝe 42% całości energii uzyskanej w wyniku termicznego przekształcenia odpadów zawierających frakcje biodegradowalne, moŜe być zakwalifikowana jako energia z odnawialnego źródła energii. Jednocześnie w skali światowej obserwowany jest rozwój technologii alternatywnych do spalania, takich jak zgazowanie i piroliza oraz technologii kombinowanych, które np. obserwujemy głównie w Japonii, Ameryce Północnej oraz w krajach skandynawskich w Europie. W technologiach tych zdecydowanie lepiej sprawdzają się segregowane odpady, ale i paliwa z odpadów. Co ciekawe technologie te częściej znajdują akceptację społeczeństwa w porównaniu do tradycyjnych spalarni odpadów. Na dzień dzisiejszy nie jest moŜliwe wskazanie jedynej, najlepszej technologii spalania odpadów komunalnych. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, Ŝe zaleŜnie od wdraŜanego modelu gospodarki odpadami będziemy zmuszeni wybierać między technologią spalania w kotłach rusztowych, schodkowych, a kotłami fluidalnymi (Pająk, 2008, RóŜalski, 2009). Miasta, które nie mają wdroŜonego systemu segregacji odpadów powinny wybierać technologię spalania w kotłach rusztowych, która nie jest ona tak bardzo wraŜliwa na zmienny skład odpadów, i jak dotychczas gwarantuje bezawaryjną eksploatację. Miasta o zaawansowanej segregacji odpadów, które posiadają zakłady unieszkodliwiania odpadów na europejskim poziomie, powinny wybierać technologię fluidalną, która gwarantuje wysoki standard procesu spalania przy najniŜszych kosztach obróbki spalin. M.in. doświadczenia skandynawskie pokazują, Ŝe instalacje spalające mniej niŜ 50 tys. ton odpadów rocznie, uzyskują dobre efekty techniczne i ekonomiczne w spalarniach wyposaŜonych w kotły fluidalne, stosując współspalanie z osadami ściekowymi i biomasą. Niejednorodność składu oraz niestabilność właściwości fizykochemicznych odpadów komunalnych stanowią powaŜne utrudnienie dla bezpośredniego stosowania w tych instalacjach nieprzetworzonych odpadów. 97 Dotyczy to zarówno problemów technicznych, eksploatacyjnych, jak i zagroŜenia związanego z emisją zanieczyszczeń. Szansą rozwiązania tych problemów jest wstępne przetwarzanie odpadów w kierunku uzyskania tzw. kwalifikowanych paliw alternatywnych, którym moŜna postawić sprecyzowane wymagania jakościowe (ŚciąŜko (red) et al. 2007, Sobolewski et al. 2006, Wasilewski et al., 2009) W wielu krajach europejskich (m.in. Niemcy, Włochy, Finlandia, Austria), które mają w tym zakresie tradycje a tym samym i doświadczenie opracowano normy jakościowe dla paliw alternatywnych, które uwzględniają zarówno parametry energetyczne paliwa, jak i aspekty ekologiczne jego wykorzystania. Paliwa alternatywne Od wielu lat w świecie wykorzystuje się wyjątkowo korzystne warunki technologiczne dla termicznego przekształcania odpadów, a potencjalne wykorzystanie paliw alternatywnych jest znacznie szersze. Odzysk energii z odpadów prowadzony w instalacjach energetyki zawodowej jest wprawdzie w warunkach krajowych zagadnieniem nowym, jednakŜe w najbliŜszej przyszłości jego skala i znaczenie będzie wzrastać. Podstawowym warunkiem szerszego wykorzystania paliw alternatywnych w wybranych sektorach gospodarki jest zagwarantowanie stabilności ich właściwości fizykochemicznych oraz zachęty ekonomiczne (Rosik-Dulewska, 2008., Wasilewski et al., 2009). Surowcem do produkcji SRF moŜe być zarówno jednorodny odpad przemysłowy, jak i odpad mieszany (im więcej składników odpadów tym bardziej złoŜony jest proces produkcyjny). Udział tych frakcji w stałym paliwie wtórnym (SRF) moŜe nieraz przekraczać 50% wag. Skład i poziom zanieczyszczeń w produkcie zaleŜy od wielu czynników, ale jednym z najwaŜniejszych jest źródło pozyskania odpadów do przerobu. Przeróbka odpadów na stałe paliwa wtórne ma na celu przede wszystkim; wytworzenie paliwa z moŜliwie duŜym uzyskiem, waloryzację parametrów energetycznych odpadów, redukcję stęŜeń substancji niebezpiecznych w produkcie poprzez ich zatęŜanie w wyprowadzanych z instalacji strumieniach ubocznych (FINAL REPORT EC, 2003, Wandrasz et al., 2006). Wg załącznika 5 do Ustawy o odpadach: wytwarzanie starych paliw wtórnych stanowi proces odzysku R15 (przetwarzanie odpadów, w celu ich przygotowania do odzysku, w tym do recyklingu), a wykorzystanie stałych paliw wtórnych stanowi proces odzysku R1 (wykorzystanie jako paliwo lub inny środek wytwarzania energii). Produkcja i wykorzystanie stałych paliw wtórnych – paliw alternatywnych jest szansą na wykorzystanie energii zawartej w odpadach nie tylko w instalacjach specjalnie do tego celu przeznaczonych, ale takŜe w takich gałęziach przemysłu, jak produkcja cementu czy energetyka. Potencjalne wykorzystanie stałych paliw wtórnych wykracza jednak daleko poza te sektory, obejmując między innymi metalurgię, przemysł chemiczny oraz przemysł materiałów budowlanych. Paliwa wytwarzane z odpadów są znacznie tańsze na rynku (a czasem wręcz oferuje się je z dopłatą) niŜ paliwa pierwotne i z tego powodu są one chętnie wykorzystywane w energochłonnych gałęziach przemysłu, takich jak np. produkcja klinkieru czy przemysł celulozowopapierniczy. Wytwarzanie i wykorzystanie SRF zwiększa poziom odzysku odpadów, co korzystnie wpływa na wypełnienie zaleceń UE w zakresie gospodarki odpadami. Wzrost zainteresowania stymuluje równieŜ wprowadzony w ostatnim okresie system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (w tym CO2). Stosowanie paliw wytwarzanych z odpadów w procesach współspalania przyczynia się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych, powstających w wyniku spalania paliw kopalnych (w tym głównie CO2), a takŜe pozwala oszczędzać ich zasoby. W myśl obowiązujących zapisów Ustawy o odpadach pozwala równieŜ zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych (w tym głównie CH4) ze składowisk odpadów zawierających frakcje biodegradowalne. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe w niektórych krajach UE frakcje odpadów ulegające biodegradacji uznano juŜ zarówno jako nośniki energii odnawialnej, jak i materiał neutralny wobec CO2. Prognozy wykonane podczas realizacji międzynarodowego programu badawczego QUO VADIS, uwzględniające pozytywne wyniki badań przemysłowych, określiły moŜliwości wykorzystania stałych paliw wtórnych w krajach UE (dawna 15.) na 27-37 mln Mg/rok (Sobolewski et al., 2006). Analizując główne kierunki ich wykorzystania moŜna przedstawić je następująco: przemysł cementowy -3,5-7 mln Mg/rok (substytucja ~15-30% paliwa kopalnego), produkcja energii elektrycznej -6,5-13 mln Mg/rok (substytucja -2-4% paliwa kopalnego), produkcja energii elektrycznej i ciepła w skojarzeniu - 17 mln Mg/rok (substytucja - 98 12% paliwa kopalnego). Kwestia nazwy omawianych paliw z odpadów nie jest jednoznacznie uregulowana, i to nie tylko w Polsce. Funkcjonują tu równolegle nazwy „paliwo alternatywne", „paliwo zastępcze", PAKOM (paliwo komunalne), czy teŜ „paliwo formowane" (Wandrasz et al., 2006). W UE podjęto juŜ działania zmierzające do ustanowienia jednolitych standardów jakościowych dla stałych paliw produkowanych z odpadów, dla których przyjęto nazwę „solid recovered fuels" (SRF), co tłumaczyć moŜna jako „stałe paliwa odzyskane" lub „stałe paliwa wtórne". Nazwa stałe paliwa wtórne, została przyjęta przez Polski Komitet Normalizacyjny (PKN-CEN/TS 15357, 2008, PKN-CEN/TS 15359, 2008) i wskazuje ona (przez analogię do „surowców wtórnych" ), Ŝe mamy do czynienia z materiałem odpadowym, o ściśle zdefiniowanych właściwościach. Uwaga: według Specyfikacji Technicznej CEN/TS 15359 stałe paliwo wtórne moŜe być wytwarzane wyłącznie z odpadów innych niŜ niebezpieczne i stosowane tylko w instalacjach spełniających standardy emisyjne, wynikające z Dyrektywy 2000/76/EC, dotyczącej spalania odpadów (Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/76/WE). SRF jest odpadem naleŜącym do kategorii „inne niŜ niebezpieczne", i w skład jego nie mogą wchodzić paliwa kopalne. Pomimo wielu ww. zalet, wykorzystanie stałych paliw wtórnych do produkcji energii elektrycznej i ciepła jest w Polsce dotychczas znikome. Powodem takiego stanu rzeczy jest szereg utrudnień zarówno natury formalno-prawnej, jak i technicznej, przed którymi staje producent energii zamierzający realizować energetyczny odzysk odpadów, a najwaŜniejsze z nich to: ■ formalnoprawne traktowanie paliw wytwarzanych z odpadów nadal jako odpadów, ■ bardzo wysokie wymagania w zakresie standardów emisyjnych dla spalania paliw wtórnych, ■ problemy z dotrzymaniem przez instalacje kotłowe parametrów technologicznych wymaganych dla termicznego przekształcania odpadów, ■ problemy techniczno-eksploatacyjne w istniejących instalacjach energetycznych (zwiększona korozja, zwiększona ilość popiołu i trudności z jego zagospodarowaniem, konieczność zmian konstrukcyjnych w obrębie instalacji kotłowej, a takŜe w układzie oczyszczania spalin), ■ opór społeczności lokalnych przy uzyskiwaniu zezwoleń na odzysk energii z odpadów (Wasilewski et al., 2009). Odpady przemysłowe W 2007 r. przemysł w Polsce wytworzył ogółem 124,4 mln ton odpadów, w tym 54,3% odpadów z przemysłu wydobywczego, a 13,7 % stanowiły odpady energetyczne. Za pozostałe 32% odpadów odpowiadają pozostałe gałęzie przemysłu. W 2007 r. w grupie odpadów przemysłowych 76,4 % poddano odzyskowi, 3,5% czasowo składowano, a 35,7% unieszkodliwiono, w tym składowano na 9314 ha. Ponadto wg statystyk na koniec 2007r. nagromadzono w środowisku 1,8 mld ton tych odpadów (Rocznik Statystyczny OŚ, 2008). Z powyŜszych danych widać, Ŝe znacznemu zmniejszeniu uległa ilość odpadów wydobywczych w porównaniu do lat 90 ubiegłego wieku, kiedy stanowiły one ok. 75% wszystkich odpadów przemysłowych. Natomiast od 1999 roku wzrasta ilość odpadów odzyskanych. Szczególny postęp w tym zakresie dotyczy odpadów przetwórczych, tj. z energetyki. Przemysł wydobywczy został zdefiniowany jako dział gospodarki zajmujący się odkrywkowym, podziemnym lub otworowym wydobywaniem kopalin ze złóŜ lub ich przeróbką. Jest to bardzo szerokie pojęcie, przy czym najistotniejszym elementem tak rozumianego przemysłu wydobywczego są zakłady górnicze. W 2007 roku na terenie całego kraju funkcjonowało około 5000 zakładów górniczych w tym przede wszystkim • 44 podziemne zakłady górnicze eksploatujące: węgiel kamienny, rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu, sól, gliny ceramiczne, gips i anhydryt, • 105 odkrywkowych zakładów górniczych eksploatujących: węgiel brunatny, surowce skalne, ilaste, piaski formierskie i szklarskie oraz siarkę, • 60 otworowych zakładów górniczych eksploatujących: ropę naftową i gaz ziemny, sól, siarkę, wody lecznicze i termalne, metan z pokładów węgla, a takŜe podziemnych magazynów gazu, • 4431 odkrywkowych zakładów górniczych eksploatujących kopaliny pospolite (Dulewski et al., 2008). Analizując dane Głównego Urzędu Statystycznego za rok 2007 (Rocznik Statystyczny OŚ., 2008) naleŜy stwierdzić, Ŝe opracowanie nie zawiera odrębnego zestawienia wykonanego dla całego przemysłu wydobywczego. W zestawieniu dotyczącym odpadów wytworzonych według rodzajów podano, Ŝe cały przemysł w Polsce wytworzył 124,4 mln ton 99 odpadów, w tym ok. 54% odpadów z grupy 01: • 34,4 mln ton to odpady powstające przy płukaniu i oczyszczaniu kopalin, • 30,7 mln ton to odpady z flotacyjnego wzbogacania rud metali nieŜelaznych, • 1,9 mln ton to odpady z wydobywania kopalin innych niŜ rudy metali. W zestawieniu odpadów wytworzonych według polskiej klasyfikacji działalności, uwzględniono m.in. następujące sekcje: • sekcja C Górnictwo, górnictwo węgla kamiennego i brunatnego – 36,8 mln ton odpadów, • sekcja C Górnictwo, górnictwo rud metali – 0,9 mln ton odpadów, • sekcja C Górnictwo, pozostałe górnictwo – 1,6 mln ton odpadów, • sekcja D Przetwórstwo przemysłowe, produkcja metali, produkcja ołowiu, cynku i cyny – 1,7 mln ton odpadów, • sekcja D Przetwórstwo przemysłowe, produkcja metali, produkcja miedzi – 30,0 mln ton odpadów. Łącznie daje to ilość 71,0 mln ton odpadów (Rocznik Statystyczny OŚ., 2008). Wg danych WyŜszego Urzędu Górniczego (Dulewski et al., 2009) w 2007 roku zakłady górnicze wytworzyły 73,3 mln ton odpadów górniczych. Największa ilość odpadów, bowiem aŜ 48,0% (tj. 35,2 mln ton) powstała w kopalniach węgla kamiennego. Obok kopalń zlokalizowanych w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, gdzie powstało 31,9 mln ton odpadów, naleŜy wymienić Lubelski Węgiel „Bogdanka” SA w Lubelskim Zagłębiu Węglowym (3,3 mln ton odpadów). Najwięcej odpadów (w tej grupie zakładów) powstaje w procesie wzbogacania węgla (kod 010412) – 90,3%, w następnej kolejności są to odpady z flotacji węgla (kod 010481) – 6,7% oraz odpady z robót przygotowawczych (kod 010102) – 3,0%. Poziom odzysku odpadów z wydobycia i przeróbki węgla jest bardzo wysoki i mieści się w granicach w ostatnich latach od 95% do 97% w 2007. Na taki sukces odzysku składają się róŜne formy zagospodarowania tychŜe odpadów, w tym głównie do robót inŜynierskich. W ostatnich pięciu latach ilość odpadów wykorzystanych do robót inŜynieryjnych i przez innych odbiorców oscyluje w granicach 30 mln ton wykazując jednak niewielką tendencję spadkową. Po duŜym spadku ilości odpadów wykorzystywanych w podsadzce, który miał miejsce pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, obserwuje się jego zatrzymanie i w ostatnich 5 latach utrzymanie ilości odpadów dodawanych do podsadzki na poziomie 1,0 - 1,3 mln ton rocznie. Porównywalne wartości (ok. 1,7 mln ton/rok) dotyczą odzysku kopaliny. NaleŜy przypomnieć, Ŝe jeszcze w połowie lat dziewięćdziesiątych ponad 10% pozyskiwanego węgla pochodziło z wydobycia systemem z podsadzką stropu, podczas gdy w roku 2007 – 5,5% wydobytego węgla (w roku 2006 - 4,9%). Jest to między innymi wynikiem postawienia w stan likwidacji oraz całkowitego zamknięcia wielu kopalń. Odpady wydobywcze z kopalń węgla kamiennego deponowane są (ok.3%) równieŜ na składowiskach własnych, na składowiskach centralnych (w niewielkiej ilości) oraz magazynowane. W latach 2003 – 2007 ilość odpadów deponowanych w środowisku zmniejszyła się z 1,7 mln ton w 2003r. do 0,9 mln ton w roku 2007. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe docelowo na składowiskach umieszczono jedynie 0,5 mln ton odpadów, a pozostałe 0,4 mln ton zmagazynowano, celem ich dalszego wykorzystania. Kolejne miejsce pod względem ilościowym zajęły odpady pochodzące z górnictwa rud miedzi, które to wytworzyło w ubiegłym roku 38,7% (28,4 mln ton) z całości odpadów przemysłu górniczego. Szczególnie uciąŜliwe dla środowiska są odpady z flotacji. Obecnie są one deponowane w zbiorniku „śelazny Most” o powierzchni 1394 ha, który jest największym w Europie stawem odpadów poflotacyjnych. Część odpadów wykorzystywana jest do budowy obwałowań i utrzymywania zbiornika wód nadosadowych. Górnictwo rud cynku i ołowiu wytworzyło w 2007r. odpady w ilości 2,4 mln ton, co stanowiło 3,3% wszystkich odpadów górniczych. Około 90% tych odpadów zostało poddane odzyskowi, głównie do robót inŜynieryjnych, a pozostałe 10% składowano na stawach osadowych. Pozostałe gałęzie górnictwa wytworzyły łącznie 7,3 mln ton (10,0%) odpadów wydobywczych, z czego ok. 6,0 mln ton przypada na zakłady górnicze, które eksploatują złoŜa zaliczane do kopalin pospolitych. NaleŜy tutaj podkreślić, Ŝe w tej grupie zakładów górniczych następują największe wahania ilości wytworzonych odpadów rocznie. Ilość odpadów górniczych lub poprawnie zgodnie z ustawą o odpadach wydobywczych - odpadów wydobywczych - poddawanych róŜnym formom odzysku utrzymuje się na poziomie ok. 60 mln ton rocznie co stanowi ok. 82% całości wytworzonych odpadów. Analizując poszczególne formy odzysku odpadów wydobywczych moŜna stwierdzić, Ŝe: 100 • ilość odpadów, odzyskiwanych do takich celów jak: wykorzystanie w wyrobisku, składnik podsadzki, odzysk kopaliny lub produkcja materiałów budowlanych, wzrosła w ostatnich pięciu latach ponad dwukrotnie; od 2,6 mln ton w 2003 roku do 6,4 mln ton w 2007 roku (wzrost o 3,8 mln ton), • w rozpatrywanym okresie ilość odpadów wykorzystywanych do robót inŜynieryjnych oraz przekazywanych innym odbiorcom, stanowiących główne formy odzysku, oscylowała w granicach od 56,2 mln ton w roku 2004; do 53,8 mln ton w 2006 roku; w roku 2007 zagospodarowano w ten sposób 54,1 mln ton odpadów (Raport WUG, 2008). W zakładach górniczych, poza odpadami własnymi z grupy 01, wykorzystywane są równieŜ odpady pochodzące spoza górnictwa. W 2007 roku wykorzystano łącznie 5,9 mln ton takich odpadów. W tym 3,0 mln ton w wyrobiskach odkrywkowych do ich likwidacji poprzez wypełnienie. Ilość odpadów zagospodarowanych w ten sposób zmniejszyła się zdecydowanie, tj. o 3,9 mln ton w porównaniu z poprzednimi latami. Wynika to między innymi ze zmiany przepisów dotyczących odzysku odpadów poza instalacjami i urządzeniami. W dniu 13 października 2006 roku wygasła waŜność decyzji dotyczących rekultywacji wyrobisk górniczych przy uŜyciu odpadów. Niecałe 3mln ton odpadów obcych wykorzystano równieŜ w technologiach podziemnych zakładów górniczych. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe generalnie obserwuje się tendencję malejącą odzysku w odniesieniu do odpadów obcych wykorzystywanych w górnictwie (w ostatnich pięciu latach zmniejszyła się prawie dwukrotnie). Znaczna ilość odpadów wydobywczych, głównie z odkrywkowych zakładów górniczych, nie podlega dotychczas przepisom ustawy generalnej o odpadach, stosownie do wyłączenia zawartego w art. 2 ust. 2 pkt 1a. Z zakresu jej obowiązywania wyłączone były masy ziemne lub skalne usuwane albo przemieszczane w związku z prowadzeniem eksploatacji kopalin wraz z ich przerabianiem, jeŜeli koncesja na wydobywanie kopaliny ze złoŜa lub miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla terenu górniczego, określą sposób ich zagospodarowania. Przychód mas ziemnych i skalnych (w tym nadkładu) nie podlegających ustawie o odpadach wyniósł w 2007 roku ok. 473 mln ton (dla porównania przychód odpadów górniczych wynosił 73,3 mln ton). Był to w 92,7% nadkład usuwany w trakcie eksploatacji węgla brunatnego: w KWB Bełchatów (53,1% całości mas ziemnych lub skalnych), kolejno w KWB Konin, KWB Adamów, KWB Turów, a ponadto skała płonna pozostawiana w wyrobiskach podczas eksploatacji rud miedzi (3,7 mln ton) oraz masy skalne powstające podczas eksploatacji surowców skalnych. NaleŜy dodać, Ŝe kopalnie węgla brunatnego prowadzą ewidencję zdejmowanego nadkładu w m3. Podane wartości przeliczono na tony stosując przeliczniki przyjęte w poszczególnych zakładach górniczych (od 1,7 w KWB Turów do 1,9 tony/m3 w KWB Bełchatów). Podsumowując stan gospodarki odpadami przemysłowymi stwierdzić naleŜy, Ŝe mimo utrzymywania się od kilku lat stałej ilości wytwarzanych odpadów wydobywczych obserwuje się jednak tendencję malejącą tj. od ponad 100 mln ton w latach 90 tych do ok. 70 mln ton obecnie. Tendencja ta wynika przede wszystkim z ograniczania wydobycia węgla kamiennego, który stanowi ponad 50% udziału wszystkich odpadów górniczych oraz powolnej likwidacji górnictwa metali cynku i ołowiu. DuŜą zmienność w wytwarzaniu odpadów wykazuje górnictwo surowców skalnych, w tym pospolitych, które uzaleŜnia swój poziom eksploatacji od koniunktury na rynku gospodarczym. LITERATURA DULEWSKI J., MADEJ B., WAKSMAŃSKA M., 2008, Ustawa o odpadach wydobywczych i jej wpływ na górnictwo, Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie 12, 3-8 DULEWSKI J., MADEJ B., WAKSMAŃSKA M., 2009, Transpozycja dyrektywy o odpadach wydobywczych do prawodawstwa polskiego, Szkoła Eksploatacji Podziemnej, Materiały Konferencyjne DYREKTYWA PARLAMENTU EUROP. I RADY 2000/76/WE z dnia 4 grudnia 2000 r. w sprawie spalania odpadów (Dz.Urz. WE L 332 z 28.12.2000) FINAL REPORT, EUROPEAN COMMISSION, DIRECTORATE GENERAL ENVIRONMENT, Refuse derived fuel, current practice and perspectives, 2003 INFORMACJA – ZUSOK, 2008, Bezpieczna i ekologiczna energia z odpadów. Nowa Energia, 101 Dodatek Tematyczny, 1 PAJĄK T., 2008, Instalacje termicznego przekształcenia odpadów komunalnych w Polsce – uwarunkowania, plany, realizacja, Nowa Energia, Dodatek Tematyczny, 1 PAJĄK T., 2008, Instalacje termicznego przekształcenia odpadów komunalnych, jako źródło energii odnawialnej - podstawowe uwarunkowania, III Konferencja Ochrona i InŜynieria Środowiska - zrównowaŜony rozwój, Kraków- Krynica Zdrój PKN-CEN/TS 15357:2008 Stałe paliwa wtórne Terminologia, definicje i określenia PKN-CEN/TS 15359:2008 Stałe paliwa wtórne Wymagania techniczne i klasy RAPORT WYśSZEGO URZĘDU GÓRNICZEGO w sprawie gospodarki odpadami wydobywczymi w 2007 roku, Katowice, 2008, (niepublikowany) ROCZNIK STATYSTYCZNY ŚRODOWISKA, 2008 OCHRONA ROSIK-DULEWSKA CZ., Podstawy gospodarki odpadami, PWN Warszawa, 2008 RÓśALSKI J., 2009, Energetyczne wykorzystanie odpadów jako remedium na luki paliwowe i rozwiązanie problemu utylizacji odpadów, Nowa Energia, Dod. Tematyczny 1 (2) SIEJA L., 2009, Strategia i działania w gospodarce odpadami komunalnymi, Nowa Energia, Dodatek Tematyczny 1 (2) SOBOLEWSKI A., WASIELEWSKI R., DRESZER K., STELMACH S., 2006, Technologie otrzymywania i kierunki zastosowań paliw alternatywnych otrzymywanych z odpadów, Przemysł Chemiczny, 8-9, 10801084. ŚCIĄŹKO M. (red.), ZUWALA J., PRONOBIS M., Współspalanie biomasy i paliw alternatywnych w energetyce, Wyd. IChPW Zabrze, 2007 WANDRASZ J.W., WANDRASZ A.J., Paliwa formowane, Biopaliwa i paliwa z odpadów w procesach termicznych, Wyd. Seidel-Przywecki Sp, z o. o., Warszawa, 2006. WASILEWSKI R., SOBOLEWSKI A., 2009, Stałe paliwa wtórne jako element systemu odzysku energii z odpadów, Nowa Energia, Dodatek Tematyczny 1 (2) 102 Prof. dr hab. inŜ. Czesława Rosik – Dulewska Dyrektor (od 2001 r.) Instytutu Podstaw InŜynierii Środowiska PAN, Kierownik Katedry Ochrony Powierzchni Ziemi Wydziału Przyrodniczo-Technicznego Uniwersytetu Opolskiego, Przewodnicząca Komitetu InŜynierii Środowiska PAN kadencji 2007-2010. Jest takŜe członkiem wielu Rad Naukowych, w tym m.in.: Instytutu Podstaw InŜynierii Środowiska PAN; Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN Kraków (od 1996 r.); Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach (od 2003); Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych (od 2008r.); Śląskiego Środowiskowego Studium Doktoranckiego (od 2002r.); Rady Wydziału Przyrodniczo-Technicznego Uniwersytetu Opolskiego. Redaktora Naczelnego: Pełni funkcje kwartalnika Archives of Environmental Protection (patronat Komitetu InŜynierii Środowiska PAN) i serii monografii Prace i Studia (editor IPIŚ PAN), ponadto jest członkiem Komitetu Redakcyjnego serii monografii Studia InŜynierii Środowiska wyd. przez Komitet InŜynierii Środowiska PAN (od 2002r.) oraz wielu komitetów redakcyjnych (rad programowych) czasopism z dyscypliny inŜynieria środowiska, w tym: Ochrona i InŜynieria Środowiska (patronat Komitetu InŜynierii Środowiska PAN), Rocznik Ochrony Środowiska; kwartalnika Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów; InŜynieria Ekologiczna; Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie; Rady Programowej ds. Wydawnictw Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach. Jestem takŜe członkiem komitetów sterujących sieci naukowych, zespołów ekspertów, organizacji naukowych, tak krajowych jak i zagranicznych. Pełni takŜe wiele funkcji w komitetach doradczych dla władz samorządowych. Prof. dr hab. inŜ. Czesława Rosik - Dulewska jest autorem ok. 200 recenzowanych pozycji naukowych, w tym 10 monografii, z których Podstawy gospodarki odpadami – to pozycja, która ma juŜ 5 wydań (kaŜde poprawione i uzupełnione) z czego 4 wydania i 2 dodruki w PWN. Główne zainteresowania naukowe to: prognozowanie wpływu składowania odpadów na stan zanieczyszczenia biosfery; fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości odpadów, w aspekcie procesów unieszkodliwiania i odzysku; problematyka interakcji odpadów ze środowiskiem; określenie zasad i wymogów związanych z przyrodniczym zagospodarowaniem odpadów, w tym głownie osadów ściekowych i kompostów z odpadów komunalnych; odzysk energii z niekonwencjonalnych źródeł, w tym wód geotermalnych oraz ciepła odpadowego z procesów technologicznych; dynamika zmian procesów fizykochemicznych i mikrobiologicznych podgrzewanych gleb oraz zmian właściwości chemicznych i fizjologii roślin uprawianych na ogrzewanym podłoŜu; rekultywacja biologiczna składowisk odpadów, w tym głównie energetycznych i komunalnych; wpływ zanieczyszczeń na stan biosfery; wpływ eksploatacji górniczej na degradację powierzchni ziemi. Prace badawcze realizowane przez prof. dr hab. inŜ. Cz. Rosik-Dulewską w ramach projektów krajowych i międzynarodowych znalazły takŜe zastosowanie praktyczne, jak np. technologia odzysku ciepła wód odpadowych z energetyki oraz energii wód geotermalnych dla potrzeb produkcji roślinnej oraz wiele innych zastosowań w praktyce prac dotyczących rekultywacji i gospodarki odpadami. Wyniki wielu innych prac badawczych prowadzonych na potrzeby przemysłu wykorzystane zostały przez zainteresowanych, m.in. przy wprowadzeniu modernizacji technologii, zmianach w zagospodarowaniu przestrzennym czy w strukturze upraw w zasięgu oddziaływania zakładów przemysłowych oraz jako podstawa przy określaniu wartości uŜytkowej terenów rolniczych, leśnych, działek ogrodniczych itp. Część wyników z badań stanowi istotny wkład w prace nad monitorowaniem terenów objętych oddziaływaniem składowisk odpadów przemysłowych czy składowisk odpadów komunalnych.