wypalenie zawodowe personelu pielęgniarskiego pracującego w

wypalenie zawodowe personelu pielęgniarskiego pracującego w

WYPALENIE ZAWODOWE PERSONELU PIELĘGNIARSKIEGO
PRACUJĄCEGO W ODDZIAŁACH SZPITALNYCH
BURNOUT OF NURSES WORKING IN HOSPITAL WARDS
Beata Morawska-Jóźwiak¹, Paulina Olejniczak², Paweł Rasmus¹
¹ Zakład Psychologii Lekarskiej
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
² Oddział Chorób Wewnętrznych, Pododdział Leczenia Udarów Mózgu
Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. Mikołaja Pirogowa w Łodzi
DOI: http://dx.doi.org/10.20883/pielpol.2016.26
STRESZCZENIE
ABSTRACT
Cel. Celem pracy było badanie poziomu wypalenia zawodowego
oraz stresu zawodowego pielęgniarek/pielęgniarzy pracujących
w czterech oddziałach szpitalnych.
Materiał i metody. Zastosowano ankietę personalną, Kwestionariusz Subiektywnej Oceny Pracy (SOP) oraz Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego (MBI). Zbadano 80 pielęgniarek/pielęgniarzy
pracujących w III Szpitalu Miejskim im. Karola Jonschera w Łodzi,
z oddziałów: Okulistycznego, Chorób Wewnętrznych i Kardiologii,
Chirurgii Ogólnej oraz Intensywnej Terapii i Anestezjologii.
Wyniki. Wypalenie zawodowe dla całej badanej grupy wg MBI
osiągnęło poziom 17,7. Najwyższy poziom wypalenia reprezentuje
Okulistyka (19,2), a najniższy – Intensywna Terapia i Anestezjologia
(15,8). Wyniki w trzech podskalach: wyczerpanie emocjonalne –
Okulistyka: 20,8, Chirurgia Ogólna: 17,6; depersonalizacja – Okulistyka: 11,9, Intensywna Terapia i Anestezjologia: 6,5; obniżenie
poczucia własnych dokonań – Chirurgia Ogólna: 29,7, Intensywna
Terapia i Anestezjologia: 21,5. Wyniki zbieżne są z osiągniętymi
w kwestionariuszu SOP, najsilniejszy stres zawodowy zaobserwowano na Oddziale Okulistyki – 14,7, najniższy poziom – na
Intensywnej Terapii i Anestezjologii – 12,7.
Wnioski. Wypalenie zawodowe oraz stres zawodowy najsilniej
dotyka personelu pielęgniarskiego z Oddziału Okulistyki, w najmniejszym stopniu personelu pielęgniarskiego Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii. Odczuwanie stresu i narażenie na
występowanie wypalenia zawodowego u pielęgniarek są wysokie
i zależne od specyfiki oddziału szpitalnego.
Aim. To examine the level of burnout and occupational stress in
the group of nurses from four hospital wards.
Material and methods. The study was conducted using a personal questionnaire, The Perceived Job Stress Questionnaire and
the Maslach Burnout Inventory. 80 nurses working in the Third
Jonscher Municipal Hospital in Lodz, from the following wards
were tested: Ophthalmology, Internal Medicine and Cardiology,
General Surgery and Intensive Care and Anesthesiology.
Results. Burnout for the entire group according to the MBI reached the level of 17.7. The highest levels of burnout – Ophthalmology: 19.2; the lowest – Intensive Care and Anesthesiology:
15.8. Scores in the subscales: emotional exhaustion – Ophthalmology: 20.8, General Surgery: 17.6; depersonalization – Ophthalmology: 11.9, Intensive Care and Anesthesiology: 6.5; inefficiency – General Surgery: 29.7, Anesthesiology and Intensive
Care: 21.5. Results are consistent to those achieved in the SOP
questionnaire, the strongest professional stress was observed at
the Department of Ophthalmology – 14.7, the lowest level – on
Intensive Care and Anesthesiology – 12.7
Conclusions. Burnout and occupational stress touch the most
nurses from the Ward of Ophthalmology, the least – nurses from
Intensive Care and Anesthesiology. The feeling of stress and susceptibility to burnout in the group of nurses is high and depends
on the specifics of a hospital ward.
SŁOWA KLUCZOWE: stres zawodowy, wypalenie zawodowe,
pielęgniarstwo, obciążenie zawodowe.
KEYWORDS: occupational stress, burnout, nursing, occupational load.
Wprowadzenie
Praca zawodowa umożliwia realizację potrzeb bytowych, pozwala na utrzymywanie kontaktów społecznych oraz rozwój osobisty, szczególnie w sytuacji, gdy
wybór wykonywanej pracy jest podyktowany zainteresowaniami i koresponduje z predyspozycjami osobowościowymi. Niezależnie od zysków istnieją obciążenia
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 3 (61) 2016
wynikające ze specyfiki pracy, miejsca, gdzie jest wykonywana (np. warunki fizyczne, sposób zarządzania w instytucji) oraz kontekstu kulturowego i ekonomicznego.
Doświadczanie stresu zawodowego jest efektem
obciążeń właściwych dla danego stanowiska oraz
czynników indywidualnych, które bywają sprawdzane
w procesie rekrutacji na stanowiska, na których niezbędna jest odporność na stres.
PRACA ORYGINALNA
317
Pielęgniarstwo wymaga kompetencji merytorycznych uwzględniających standardy z zakresu ustawodawstwa zawodowego i kodeksu etycznego [1].
Niezbędne wydają się także predyspozycje osobowościowe do realizacji zadań w stosunku do pacjenta,
który funkcjonuje odmiennie pod względem somatycznym, emocjonalnym, nierzadko również poznawczym.
Obowiązki pielęgniarki mają stresogenny charakter:
zmianowość dyżurów, presja czasu, wzmożona uwaga,
widok ludzkich cierpień, poczucie odpowiedzialności za
zdrowie i jakość życia oraz nieadekwatne wynagrodzenie czy niepewna sytuacja ekonomiczna placówki.
Natężenie stresorów powoduje zmianę postawy
wobec wykonywanej pracy, co może objawiać się zniechęceniem, rutynowym wykonywaniem obowiązków,
przedmiotowym traktowaniem chorych. Narastający
stres przyczynia się do powstawania wypalenia zawodowego.
Stres zawodowy spowodowany jest najczęściej
zachwianiem równowagi między wymogami na stanowisku pracy a możliwościami pracownika lub jego wewnętrznym przekonaniem na ten temat. Skutkiem takiego stanu rzeczy są błędy w wykonywaniu obowiązków,
niechęć do rozwoju zawodowego, co w skrajnych przypadkach prowadzi do rezygnacji z pracy.
Pierwszym sygnałem doświadczanego stresu zawodowego w pracy pielęgniarki są zazwyczaj dolegliwości
somatyczne oraz utrzymujący się dyskomfort emocjonalny. Szczególnie u osób rozpoczynających pracę
zawodową nadmierne zaangażowanie, poczucie odpowiedzialności za stan zdrowia pacjenta, dążenie do
precyzyjnego reagowania w stanach zagrożenia zdrowia i życia podopiecznych stanowią źródło przewlekłego napięcia, wyczerpania i zmęczenia [2]. Dodatkowym
czynnikiem może być instrumentalne traktowanie ze
strony pacjentów i ich bliskich, którzy nie rozumiejąc
istoty zawodu oraz zakresu dyspozycyjności, oczekują
od pielęgniarki wykonywania czynności, które przekraczają jej możliwości i kompetencje [3–5]. Pielęgniarki
konfrontują się z nietrwałością takich wartości jak zdrowie i niezależność oraz perspektywą własnej śmiertelności. Personel pracujący z ciężko chorymi często
charakteryzują obojętność, cynizm i wewnętrzny chłód.
Ogromną rolę w przyjęciu takiej postawy odgrywa świadomość własnej bezsilności i bezradności. Poczucie
kontroli umożliwia charakteryzowanie i wartościowanie
zdarzeń, decyduje o możliwości zastosowania różnego
typu środków zaradczych. Ma to bezpośredni wpływ na
poczucie własnych możliwości i kompetencji i reguluje
pośrednio poziom wypalenia zawodowego [2].
Pojawienie się wypalenia zawodowego jest wypadkową kilku czynników predysponujących do występowania objawów związanych ze środowiskiem pra-
318
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 3 (61) 2016
cy zawodowej. Wśród predyspozycji indywidualnych
istotne są idealistyczna postawa, nierealistyczne cele
i wymagania, nadmierne identyfikowanie się z odbiorcami, silna potrzeba afirmacji, trudności z kontrolą emocji
oraz obniżenie umiejętności radzenia sobie w trudnych
sytuacjach. Wyzwalające czynniki interpersonalne to:
konflikty w zespole, odtrącanie pomysłów i sugestii na
korzyść własnych, brak kompromisów we współpracy.
Środowiskowe źródła wypalenia to głównie nieproporcjonalny podział obowiązków i czasu pracy, brak systemu nagród i kar, nieadekwatne wynagrodzenia oraz niewystarczające zaplecze lokalowe i techniczne. Istotne
znaczenie ma również sposób zarządzania placówką
w kontekście zjawisk gospodarczych, którym placówka
podlega (narzucanie nowych reguł pracy, cięcia kosztów,
niedobór personelu, chęć podążania za wszelką cenę za
nowinkami technologicznymi) [4]. Najbardziej popularna
koncepcja wypalenia zawodowego autorstwa Maslach
opisuje to zjawisko jako przedłużoną reakcję organizmu
na stresory emocjonalne oraz interpersonalne u osób
pracujących w relacjach angażujących emocjonalnie
w proces pomagania. Wypalenie jest psychologicznym
zespołem wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji
oraz obniżonego poczucia własnych dokonań [6].
Wzorując się na własnej koncepcji wypalenia, Maslach opracowała standaryzowany kwestionariusz MBI
(ang. Maslach Burnout Inventory), służący do pomiaru
nasilenia wypalenia zawodowego [7, 8]. Wyczerpanie
emocjonalne odnosi się tu do poczucia nadmiernego
obciążenia emocjonalnego i uszczuplenia posiadanych
zasobów emocji. Depersonalizacja rozumiana jest jako
negatywne, obojętne reagowanie na inne osoby, z kolei
obniżone poczucie dokonań osobistych dotyczy spadku
poczucia własnej kompetencji i sukcesów odnoszonych
w miejscu pracy [9–12].
Celem badań była ocena zależności między nasileniem stresu zawodowego w pracy pielęgniarek zatrudnionych w różnych oddziałach szpitalnych a stwierdzanymi u nich cechami zespołu wypalenia zawodowego.
Materiał i metody
W badaniach wzięło udział 80 pielęgniarek/pielęgniarzy
pracujących w III Szpitalu Miejskim im. Karola Jonschera w Łodzi, zatrudnionych w czterech oddziałach szpitalnych: w Oddziale Okulistycznym, w Oddziale Chorób
Wewnętrznych i Kardiologii, w Oddziale Chirurgii Ogólnej oraz w Oddziale Intensywnej Terapii i Anestezjologii.
Zastosowano następujące metody badań: ankietę
personalną, Kwestionariusz do Subiektywnej Oceny
Pracy (SOP) oraz Kwestionariusz do Badania Wypalenia Zawodowego (MBI).
Ankieta personalna zawierała pytania dotyczące
wieku, płci, stanu cywilnego badanych, stażu pracy
i zadowolenia z wykonywanej pracy. Respondenci zostali zapytani o znajomość definicji, przyczyn i objawów
wypalenia zawodowego oraz wyrazili swoje zdanie na temat działań profilaktycznych wobec problemu wypalenia.
Kwestionariusz do Subiektywnej Oceny Pracy (SOP)
autorstwa Dudek i wsp. pozwala na ocenę subiektywnego poczucia stresu oraz na określenie, które czynniki
są przez badanych odczuwane jako szczególnie stresogenne. Kwestionariusz składa się z 55 stwierdzeń.
Wynikiem wskazującym na odczuwane nasilenie stresu
w pracy jest suma ocen (punktów) zakreślonych przez badanego w poszczególnych obszarach. Im jest ona wyższa, tym większe jest poczucie stresu badanej osoby.
Kwestionariusz do Badania Wypalenia Zawodowego (MBI) [12] autorstwa Maslach i Jackson, w polskiej
adaptacji Pasikowskiego, służy do oceny poziomu
wypalenia zawodowego. Kwestionariusz ten zawiera
22 stwierdzenia określające stan psychofizyczny osoby badanej, związany z biologicznymi wyznacznikami
odczuwanego stresu, wiążącego się z wykonywaną
pracą. Stwierdzenia zawarte w kwestionariuszu zostały
podzielone na trzy kategorie odpowiadające kolejnym
aspektom wypalenia zawodowego:
1) wyczerpanie emocjonalne (WE),
2) depersonalizacja (D),
3) obniżenie poczucia własnych dokonań (OPWD) [14, 15].
W skalach WE, D im wyższe są wyniki, tym bardziej
nasilony jest poziom wypalenia zawodowego, natomiast
w skali OPWD im niższy wynik, tym wyższy jest wskaźnik wypalenia zawodowego.
Udział w badaniu był anonimowy i dobrowolny,
o czym każda z osób została poinformowana. Respondenci wyrazili świadomą zgodę na wypełnienie ankiety
socjodemograficznej oraz kwestionariuszy. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu Medycznego w Łodzi nr RNN/183/14/KB.
Wyniki
Analiza danych uzyskanych przy użyciu ankiety socjodemograficznej umożliwiła precyzyjną charakterystykę
grupy oraz prezentowanych przez respondentów poglądów na temat wykonywanej pracy. Wiek badanych był
dość zróżnicowany, 45% to osoby w przedziale 41–50
lat, 19% – 31–40 lat, 20% stanowiły osoby powyżej 50.
roku życia, natomiast najmniej, 16%, to osoby między
20. a 30. rokiem życia. Z 80 badanych 78 osób to kobiety, 70% respondentów było w związku małżeńskim,
17% osób było stanu wolnego, pozostali: rozwódki (rozwodnicy) lub wdowy (wdowcy). Wykształcenie średnie
ma 51% badanych, pozostali ukończyli szkoły wyższe
i posiadali tytuł licencjata bądź magistra.
Wszyscy respondenci byli zatrudnieni na podstawie
umowy o pracę. Staż pracy badanych w zawodzie był
również zróżnicowany: 46% osób miało ponad 15-letni
staż pracy, początki w zawodzie (1–5 lat stażu) zadeklarowało 16% osób. W badanej grupie 33% respondentów pracowało w Oddziale Intensywnej Terapii i Anestezjologii, 25% – w Oddziale Chirurgii Ogólnej oraz po 21%
– w Oddziale Okulistyki i Oddziale Chorób Wewnętrznych
i Kardiologii.
Większość badanych wyraziła niewielkie zadowolenie z wykonywanej pracy, mimo tego 63% osób nie
chciałoby zmienić wykonywanego zawodu na inny.
Taki sam odsetek respondentów twierdził, że najbardziej uciążliwe w pracy pielęgniarki są zmęczenie,
wyczerpanie fizyczne i emocjonalne związane z nadmiarem obowiązków, kontaktem z osobami cierpiącymi, ze śmiercią. Zmęczenie wynika z pracy w systemie
12-godzinnym, dotyczy to 98% osób badanych. Ponad
połowa respondentów (56%) przyznała, że wybrała zawód pielęgniarki z racji chęci niesienia pomocy innym
ludziom. Pozostali chcieli utrzymać tradycję rodzinną
– zawód pielęgniarki członkowie tych rodzin wykonują
od pokoleń. Część (24%) oznajmiła, że wybierając ten
zawód, spełniła swoje marzenie życiowe. Natomiast 6%
osób nie wyraziło zdania na ten temat.
Na natłok obowiązków, jakie spoczywają na pielęgniarkach, wskazało 65% respondentów. Zdaniem 51%
badanych konieczne jest wprowadzenie zmian w obsadach pielęgniarek na poszczególnych dyżurach, 25%
respondentów uważało, że nie jest w stanie poświęcić każdemu z pacjentów wystarczającej ilości czasu
i uwagi.
Ze względu na wymienione czynniki 39% osób jednoznacznie polecało zawód pielęgniarki młodszemu
pokoleniu, natomiast 61% osób zdecydowanie ten wybór odradzało.
Część ankiety została poświęcona sprawdzeniu
umiejętności definiowania zjawiska wypalenia zawodowego oraz możliwych działań profilaktycznych przez
respondentów. Wyniki tej części ankiety wskazują, że
27% badanych zdefiniowało wypalenie zawodowe jako
niechęć do wykonywania swojej pracy, 26% uważało,
że jest to stan, któremu towarzyszy głównie zmęczenie
fizyczne oraz stres zawodowy. Inni określili wypalenie
zawodowe jako brak satysfakcji z wykonywanej pracy
(16%), brak motywacji do pracy (9%), brak empatii okazywanej pacjentowi (6%), chęć zmiany pracy na inną
(3%), uczucie gniewu i złości (1%), pozostali nie wyrazili
zdania na ten temat. Zdecydowana większość respondentów (65%) odpowiedziała, że pierwszym niepokojącym objawem mogącym świadczyć o wypaleniu zawodowym jest brak motywacji do wykonywania pracy.
Za najbardziej skuteczny sposób radzenia sobie
z wypaleniem zawodowym 51% badanych uważało
regularne spotkania z przyjaciółmi i spędzanie wol-
WYPALENIE ZAWODOWE PERSONELU PIELĘGNIARSKIEGO PRACUJĄCEGO W ODDZIAŁACH SZPITALNYCH
319
nego czasu z rodziną. Z kolei 31% osób twierdziło,
że najlepiej zapobiegać wypaleniu zawodowemu, rozwijając swoje zainteresowania oraz poświęcając się
swojemu hobby. Chęć udziału w szkoleniach interpersonalnych, aby podołać oznakom wypalania się
w zawodzie, wyraziło 11% osób. Najmniejsza grupa (6%
osób) uważała, że środkiem zaradczym są wizyty w poradni psychologicznej.
Respondentów zapytano również o możliwości
prewencji wypalenia zawodowego: 35% za najbardziej
znaczące uznało działania edukacyjne, 26% chciałoby
poprawić stosunki interpersonalne między współpracownikami, 23% wyraziło potrzebę częstszego wypoczynku, natomiast 15% korzystało z poradni specjalistycznych.
Wyniki uzyskane kwestionariuszem MBI ilustrują
poziom wypalenia zawodowego wśród badanych pielęgniarek/pielęgniarzy (Tabela 1). Najwyższy poziom
wypalenia zawodowego prezentują osoby pracujące
w Oddziale Okulistyki (19,2, SD = 11,2), natomiast najniższy – Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii
(15,8, SD = 12,2).
Tabela 1. Wyniki Kwestionariusza Wypalenia Zawodowego (MBI) uzyskane przez personel pielęgniarski pracujący w różnych oddziałach
szpitalnych
Table 1. Burnout questionnaire results MBI obtained by nurses working
in different wards
Wyczerpanie emocjonalne osiągnęło najwyższą wartość (20,8, SD = 12,3) u osób z Oddziału Okulistyki, najniższą (17,6, SD = 8,8) – z Oddziału Chirurgii.
Najwyższy poziom depersonalizacji (11,9, SD = 6,8)
osiągnęły osoby z Oddziału Okulistyki, najniższy (6,5,
SD = 5,9) – personel Oddziału Intensywnej Terapii
i Anestezjologii.
Obniżenie poczucia własnych dokonań osiągnęło
najwyższą wartość (29,7, SD = 12,4) wśród personelu
Oddziału Chirurgii, najniższą (21,8, SD = 11,4) – wśród
personelu Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii.
Wyniki uzyskane wśród osób zatrudnionych w Oddziale Chorób Wewnętrznych osiągnęły poziom: ogólny
wynik wypalenia zawodowego wyniósł: 18,6, SD = 11,7;
wyczerpanie emocjonalne: 20,4, SD = 12,3; depersonalizacja: 9,9, SD = 5,2; obniżenie poczucia własnych
dokonań: 25,4, SD = 11,7.
Analiza wyników otrzymanych Kwestionariuszem
Subiektywnej Oceny Pracy (Tabela 2) obrazuje, że
najwyższy poziom odczuwania stresu związanego
z pracą zawodową (14,7, SD = 5,8) wykazali respondenci
z Oddziału Okulistyki, zaś najniższy (12,7, SD = 6,2) –
z Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii.
Tabela 2. Wyniki Kwestionariusza Subiektywnej Oceny Pracy (SOP) uzyskane przez pielęgniarki pracujące w różnych oddziałach szpitalnych
Table 2. Subjective Work Assessment results obtained by nurses working in different wards
Średnia/
Average
Analiza
Intensywna
statystyczna/ Czynnik/ Okulistyka/
Terapia/
Interna/ Chirurgia/
Statistical Factor Ophthalmology
Surgery
Interna Surgery
analysis
Intensive Care
WE
D
Średnia/
OPWD
Average
Ogółem/
Total
WE
D
Mediana/
OPWD
Median
Ogółem/
Total
WE
D
Dominanta/
Dominant OPWD
Ogółem/
Total
WE
Odchylenie
D
standardowe/
OPWD
Standard
deviation Ogółem/
Total
20,8
11,9
22,8
19,1
6,5
21,8
20,4
9,9
25,4
17,6
7,8
29,7
19,2
15,8
18,6
18,4
19
10
26
16
6
21,5
15
10
27
16-5
7-5
32
18
11
15
15
9
7
29
9
0
11
15
10
4
22
4
41
10
11
15
15
12,3
6,8
10,2
12,7
5,9
11,4
12,3
5,2
11,7
8,8
4,4
12,4
11,2
12,2
11,7
12,7
WE – wyczerpanie emocjonalne/emotional exhaustion;
D – depersonalizacja/depersonalization;
OPWD – obniżenie poczucia własnych dokonań/reduction in the sense of their
own achievements
Źródło: opracowanie własne
Source: author’s own analysis
320
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 3 (61) 2016
Chirurgia/
Surgery
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Ogółem/
Total
Interna/
Interna
Ogółem/
Total
21,3
19,1
16,3
11,6
12,1
11,1
11,4
8,9
7,4
9,8
12,9
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
22,9
19,8
18,3
12,2
13,9
11,9
12,0
10,3
6,4
10,6
13,8
Mediana/
Median
Dominanta/
Dominant
20
18
15
11
12-5
12-5
10
8-5
7-5
9-5
23
18
12
15
15
8
7
9
5
8
Odchylenie
standardowe/
Standard deviation
7,1
6,4
7,2
3,2
3,0
3,6
3,5
2,3
2,3
3,5
12
8
6,2
23
20
18
12
14
12
11
11
6
10
21
20
17
10
16
11
11
11
5
9
4,8
3,4
4,5
2,8
4,3
2,8
3,4
2,3
2,1
3,0
13
11
5,9
1
22,8
2
22,8
3
18,2
4
13,5
Okulistyka/ 5
13,8
Ophthalmo6
14,4
logy
7
13,4
8
10,8
9
6,7
10 10,5
Ogółem/
14,7
Total
22
22
18
13
14
15
13
11
6
10
22
22
18
13
11
15
12
10
6
10
4,2
4,3
4,4
2,6
2,9
3,0
2,7
2,4
1,6
2,1
14
12
5,8
1
19,0
2
20,3
3
17,1
Intensywna 4
10,3
Terapia /
5
12,7
Surgery
6
12,8
Intensive
7
10,4
Care
8
7,8
9
5,7
10 10,8
Ogółem/
12,7
Total
18
20-5
14
10
12-5
11-5
9
7
5
11
23
24
14
9
15
9
6
7
4
13
6,6
5,8
5,9
2,5
3,4
4,0
4,4
2,0
2,4
3,0
12
9
6,2
1 – poczucie psychicznego obciążenia związane ze złożonością pracy/
a sense of psychological burden to the complexity of work;
2 – brak nagród w pracy/no awards at work;
3 – poczucie niepewności wywołane organizacją pracy/
a feeling of insecurity caused by the labor organization;
4 – kontakty społeczne/social relationships;
5 – poczucie zagrożenia/insecurity;
6 – uciążliwości fizyczne/physical nuisance;
7– nieprzyjemne warunki pracy/unpleasant working conditions;
8 – brak kontroli/lack of control;
9 – brak wsparcia/lack of support;
10 – poczucie odpowiedzialności/feeling of responsibility
Źródło: opracowanie własne
Source: author’s own analysis
Wyniki badań w poszczególnych kategoriach kwestionariusza SOP wśród personelu pielęgniarskiego poszczególnych oddziałów szpitalnych (Tabela 2)
wykazują, że: najwyższe poczucie psychicznego obciążenia pracą (22,9, SD = 4,8) odczuwali pracownicy
Oddziału Chorób Wewnętrznych, najniższe (19,0, SD
= 6,6) – Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii.
Brak nagród w pracy najbardziej odczuwały pielęgniarki Oddziału Okulistyki (22,8, SD = 4,3), natomiast najmniej – pielęgniarki Oddziału Chirurgii (19,1, SD = 6,4).
Poczucie niepewności wywołane organizacją pracy
osiągnęło najwyższy poziom wśród pielęgniarek Oddziału Chorób Wewnętrznych (18,3, SD = 4,5), najniższy – w grupie pracowników Oddziału Chirurgii (16,3,
SD = 7,2). Na kontakty społeczne najbardziej skarżyły się pielęgniarki w Oddziale Okulistyki (13,5, SD =
2,6), najmniej – pielęgniarki w Oddziale Intensywnej
Terapii i Anestezjologii (10,3, SD = 2,5). Poczucie zagrożenia odczuwali w najwyższym stopniu pracownicy Oddziału Chorób Wewnętrznych (13,9, SD = 4,3),
w najniższym – pielęgniarki Oddziału Chirurgii (12,1, SD =
3,0). Uciążliwości fizyczne najsilniej doświadczane były
przez personel pielęgniarski Oddziału Okulistki (14,4, SD
= 3,0), najsłabiej – przez pielęgniarki Oddziału Chirurgii
(11,1, SD = 3,6). Na nieprzyjemne warunki pracy najczęściej skarżyły się pielęgniarki Oddziału Okulistki (13,4,
SD = 2,7), najrzadziej natomiast – pielęgniarki Oddziału
Intensywnej Terapii i Anestezjologii (10,4, SD = 4,4). Brak
kontroli w wykonywanej pracy odczuwały najmocniej
również pielęgniarki Oddziału Okulistki (10,8, SD = 2,4),
najsłabiej natomiast – pracownicy Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii (7,8, SD = 2,0). Brak wsparcia
w pracy najsilniej odczuły pielęgniarki Oddziału Chirurgii (7,4, SD = 2,3), najsłabiej natomiast – pielęgniarki
Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii (5,7, SD
= 2,4). Poczucie odpowiedzialności za wykonywane
obowiązki było najwyższe wśród pielęgniarek Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii (10,8, SD = 3,0),
najniższe natomiast – wśród pielęgniarek Oddziału Chirurgii (9,8, SD = 3,5).
Dyskusja
Uzyskane wyniki dowodzą, że pielęgniarki silnie odczuwają stres związany z wykonywaniem pracy zawodowej, co jest główną przyczyną występowania wypalenia
zawodowego [16]. Rodzaj oddziału szpitalnego i różnorodność obowiązków pielęgniarek wpływają na poziom
wypalenia wśród tej grupy zawodowej [17].
Badania personelu pielęgniarskiego różnych oddziałów akcentują specyficzne obciążenia i ich wpływ
na powstawanie wypalenia zawodowego. Oczywiste
wydają się obciążenia wynikające z opieki hospicyjnej
[18] oraz w oddziałach psychiatrycznych [19, 20], gdzie
pielęgniarki doświadczają nieprzewidywalności ze strony pacjentów, ryzyka podejmowania prób samobójczych oraz konieczności stosowania środków przymusu bezpośredniego.
Wyniki badań własnych wskazują, że najbardziej
wypalone były pielęgniarki pracujące na Oddziale Okulistyki, one również najmocniej odczuwały stres związany z pracą zawodową. Pielęgniarki z Oddziału Intensywnej Terapii i Anestezjologii najmniej odczuwały
skutki wypalenia zawodowego oraz stresu. Pośrednie
wartości wyników dotyczą pielęgniarek z Oddziału Chorób Wewnętrznych i Kardiologii oraz Oddziału Chirurgii
Ogólnej.
Odmienny wynik odczuwania stresu przez pielęgniarki otrzymali w badaniach Wzorek [21], Mróz, Turkiewicz, Mordarski [22], Walkiewicz, Sowińska, Tartas
[23]. Z badań tych wynikało, że personel OIT najmocniej doświadcza stresu wynikającego ze specyfiki pracy
w oddziale. Również w pracach Kwiecień-Jaguś, Wujtewicz, Mędrzyckiej-Dąbrowskiej, Gaworskiej-Krzemiń-
WYPALENIE ZAWODOWE PERSONELU PIELĘGNIARSKIEGO PRACUJĄCEGO W ODDZIAŁACH SZPITALNYCH
321
skiej [24] oraz Głowackiej, Orzoł, Solety [25] wskazano
na szczególne obciążenia pielęgniarek oddziałów intensywnej terapii i anestezjologii, a przykładów takich porównań w aktualnym piśmiennictwie jest zdecydowanie
więcej. Przyczyn uzyskania takich wyników można szukać w czynnikach personalnych zespołu oddziału, specyfice procedur realizowanych na oddziale okulistycznym
lub niewielkim poczuciu wpływu na kondycję pacjentów
[26]. Dlatego też cenne byłoby porównanie wyników oddziałów o tej samej specyfice z innego szpitala. Słabą
stroną niniejszych badań jest fakt, że uzyskane wyniki
wskazują różnice, ale niebędące statystycznie nieistotne.
Reprezentacje oddziałów mogłyby być bardziej liczne
oraz uwzględniać wyniki uzyskane od personelu pielęgniarskiego płci męskiej, choć istnieją badania wykluczające związek między poziomem wypalenia zawodowego
a płcią [27].
Mocną stroną badań była możliwość przyjrzenia się nasileniu stresu oraz wypalenia zawodowego u personelu pielęgniarskiego pracującego na czterech różnych oddziałach.
Wyniki mówiące o występowaniu wypalenia zawodowego jako konsekwencji realizowania specyficznych
dla oddziału szpitalnego obowiązków zawodowych pojawiają się w badaniach Prużyńskiej, Nowomiejskiego
oraz Rasińskiej [28], analizujących powody występowania wypalenia zawodowego personelu pracującego na
oddziałach opieki paliatywnej. Zaangażowanie i satysfakcja z pracy oraz poczucie wiary w siebie towarzyszyły występowaniu stanów lękowych oraz wyczerpania
psychicznego i emocjonalnego po pracy. Za najważniejszy czynnik wystąpienia wypalenia zawodowego
badanie osoby podały nadmierne poświęcenie pracy
i ubogie życie osobiste.
Badania autorstwa Wilczek-Rużyczki i Plewy [29]
ilustrują różnice w zakresie poziomu wypalenia zawodowego wynikające ze specyfiki miejsca pracy pielęgniarek: zabiegowych, niezabiegowych oraz POZ,
gdzie najwyższy poziom wypalenia reprezentował niezabiegowy personel pielęgniarski.
Jednym z czynników uwzględnionych w kwestionariuszu SOP, przyczyniających się do nasilenia stresu,
a w konsekwencji – pojawiania się wypalenia zawodowego, jest organizacja dyżurów (zmianowość, system 12-godzinny), co potwierdziły opinie badanych pielęgniarek prezentowane w niniejszej pracy, natomiast odmienne
wyniki uzyskały Basińska i Wilczek-Rużyczka. Badania
wskazały, że rotacyjność czasu pracy nie spowodowała
różnic w poziomie zmęczenia, wypalenia zawodowego
i stresu pomiędzy pielęgniarkami pracującymi w systemie zmian dzienno-nocnych i wyłącznie dziennych [30].
Niniejsze badania wskazują na dużą świadomość
pielęgniarek oraz ich znajomość strategii zaradczych
w przypadku pojawiania się pierwszych symptomów
322
PIELĘGNIARSTWO POLSKIE NR 3 (61) 2016
wypalenia zawodowego. W badaniach Lewandowskiej i Litwin [31] respondenci poprawnie definiowali pojęcie, ale wykazywali niewielką wiedzę dotyczącą sposobów ochrony.
Uwzględniając opinie zawarte w ankiecie socjodemograficznej oraz kwestionariuszu SOP, istotne wydaje
się tworzenie grup wsparcia dla środowiska pielęgniarskiego oraz umożliwianie poradnictwa psychologicznego w miejscu wykonywania pracy, co może mieć istotny
wpływ na zapobieganie pojawianiu się wypalenia zawodowego oraz ograniczyć doświadczanie stresu, jaki
pielęgniarki odczuwają, wykonując swój zawód.
Każdy człowiek ma potencjał do efektywnego zapobiegania wystąpieniu wypalenia. Najistotniejsze zabiegi
prewencyjne to:
• umiejętne kierowanie sobą – realistyczny stosunek do celów, racjonalne gospodarowanie
energią, świadomość własnych ograniczeń, realizowanie swoich potrzeb i dążeń;
• zachowanie równowagi i odrębności spraw
osobistych i zawodowych, utrzymywanie relacji
interpersonalnych poza pracą;
• wypoczynek, relaks, aktywność fizyczna, rozwijanie zainteresowań odbiegających charakterem od obowiązków zawodowych;
• doskonalenie skuteczności zawodowej poprzez
nowe doświadczenia, wiedzę, realizację swoich
aspiracji zawodowych;
• dbałość o życzliwe relacje z współpracownikami, proszenie o pomoc i jej przyjmowanie,
współpraca i podział ról [9].
Świadomość istnienia wypalenia zawodowego jest
przydatnym narzędziem radzenia sobie z jego konsekwencjami. Spośród innych zabiegów zaradczych należy wymienić akcentowanie pozytywnych stron wykonywanego zawodu, korzystanie z konstruktywnych
informacji zwrotnych w zespole oraz traktowanie spraw
zawodowych mniej osobiście, uzupełniając troskę o innych troską o samego siebie [32].
Wnioski
1.
2.
3.
Miejsca pracy personelu pielęgniarskiego różnią się w zakresie stresogenności, najbardziej
narażone na występowanie stresu w pracy zawodowej są osoby pracujące w Oddziale Okulistyki, natomiast najmniej – w Oddziale Intensywnej Terapii i Anestezjologii.
Pielęgniarki/pielęgniarze silnie odczuwają stres
związany z wykonywaniem pracy zawodowej,
co jest główną przyczyną występowania wypalenia zawodowego.
Specyfika oddziału szpitalnego różnicuje pielęgniarki/pielęgniarzy w zakresie występowania
objawów wypalenia zawodowego.
Piśmiennictwo
1. Henzel-Korzeniowska A. Wypalenie zawodowe, zapobieganie i zwalczanie. Lekarz Rodzinny. 2004; 4: 470–473.
2. Walewska E. Podstawy pielęgniarstwa chirurgicznego. Warszawa: PZWL; 2006. 901–935.
3. Anczewska M, Roszczyńska J. Jak uniknąć objawów wypalenia w pracy z chorymi. Warszawa: Instytut Psychiatrii
i Neurologii; 2004. 15–38.
4. Kądziela A. Zespół wypalenia zawodowego w zawodach
medycznych. Nasz Głos. 2001; 2.
5. Szmagalski J. Stres i wypalenie zawodowe pracowników
socjalnych. Warszawa: Instytut Rozwoju Służb Społecznych; 2011.
6. Kozak S. Patologie w środowisku pracy. Warszawa: Wydawnictwo Difin; 2009.
7. Schaufeli WB, Enzamann D, Girault N. Przegląd metod pomiaru wypalenia zawodowego. W: Sęk H (red.). Wypalenie
zawodowe – przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN; 2011. 113–134.
8. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Narzędzia pomiaru stresu
i radzenie sobie ze stresem. Warszawa: Pracownia Testów
Psychologicznych; 2009.
9. Maslach Ch. Wypalenie – w perspektywie wielowymiarowej. W:
Sęk H (red.). Wypalenie zawodowe – przyczyny, mechanizmy,
zapobieganie. Warszawa: PWN; 2011. 13–32.
10. Maslach Ch, Schaufeli WB, Leiter MP. Job burnout. Ann
Rev Psychol. 2001; 52: 397–422.
11. Maslach Ch. Multidimensional theory of burnout. W: Cooper CL (red.). Theories of organizational stress. New York:
Oxford University Press; 1998. 68–85.
12. Maslach Ch, Leiter M. Prawda o wypaleniu zawodowym, co
robić ze stresem w organizacji. Warszawa: PWN; 2011.
13. Pasikowski T. Polska adaptacja kwestionariusza Maslach
Burnout Inventory. W: Sęk H (red.). Wypalenie zawodowe
– przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN;
2004.
14. Beheshtifar M, Omidvar AR. Causes to create job burnout
in organizations. Int J Acad Res Bus Soc Sci. 2013; 3(6):
107–113.
15. Anvari MRA, Kalali NS, Gholipour A. How does personality
affect on job burnout? IJTEF. 2011; 2(2): 115–119.
16. Freddi M, Corradi A. Stress, job satisfaction, and quality of
life in the health professions: the role of burn-out and personality features. Recenti Prog Med. 2003; 94(12): 545–548.
17. Orzechowska A. Zespół wypalenia zawodowego u lekarzy i pielęgniarek. Pol Merk Lek; 2008; 25: 150, 157.
18. Pytka D, Doboszyńska A, Kądalska E, Sienicka A. Wypalenie zawodowe pielęgniarek pracujących w wybranych hospicjach stacjonarnych województwa mazowieckiego. Med
Paliat Prakt. 2010; 4, 3: 105–110.
19. Tsirigotis K, Gruszczyński W, Tokarska I. Zaburzenia nerwicowe u pielęgniarek oddziałów psychiatrycznych. Probl
Piel. 2010; 18(4): 461–468.
20. Markiewicz R. Zachowania agresywne pacjentów wobec
personelu pielęgniarskiego zatrudnionego w oddziałach psychiatrycznych. Curr Probl Psychiatry. 2012; 13(2): 93–97.
21. Wzorek A. Porównanie przyczyn stresu wśród pielęgniarek
pracujących na oddziałach o różnej specyfice. Stud Med.
2008; 11: 33–37.
22. Mróz B, Turkiewicz A, Mordarski S. Wypalenie zawodowe
wśród personelu intensywnej opieki medycznej. Pol Forum
Psychol. 2010; 15(2): 212–226.
23. Walkiewicz M, Sowińska K, Tartas M. Wypalenie zawodowe
wśród personelu medycznego – przegląd literatury. Prz Lek.
2014; 71(5): 263–269.
24. Kwiecień-Jaguś K, Wujtewicz M, Mędrzycka-Dąbrowska
W, Gaworska-Krzemińska A. Obciążenie pracą a satysfakcja zawodowa pielęgniarek oddziałów intensywnej terapii
w placówkach ochrony zdrowia noszących miano Szpitali Magnesów (Magnet Hospital). Probl Piel. 2012; 20(4): 529–534.
25. Głowacka M, Orzoł A, Soleta A. Obciążenia zawodowe
w praktyce pielęgniarek anestezjologicznych i intensywnej
opieki. J Pub Health Nurs Med Res. 2012; 4: 5–13.
26. Kurowska K, Maciaszek A, Haor B, Rezmerska L. Poczucie
koherencji a wypalenie u czynnych zawodowo pielęgniarek.
Piel Chir Angiol. 2011; (1): 23–30.
27. Baruch-Feldman C, Brondolo E, Ben-Dayan D, Schwarz J.
Source of social support and burnout, Job satisfaction and
productivity. J Occup Health Psychol. 2002; 7(1): 84–93.
28. Prużyńska K, Nowomiejski J, Rasińska R. Analiza zjawiska
wypalenia zawodowego personelu medycznego. Piel Pol.
2015; 2(56): 175–180.
29. Wilczek-Rużyczka E, Plewa Z. Wypalenie zawodowe u pracowników ochrony zdrowia. Med Rodz. 2008; 3: 69–73.
30. Basińska BA. Zespół wypalenia zawodowego i zmęczenie
w kontekście pracy zmianowej i stresu zawodowego wśród pielęgniarek chirurgicznych. Prz Psychol. 2011; 54(1): 99–113.
31. Lewandowska A, Litwin B. Wypalenie zawodowe jako zagrożenie w pracy pielęgniarki. Rocz Pom Akad Med. 2009;
55(3): 86–89.
32. Sęk H. Uwarunkowania i mechanizmy wypalenia zawodowego w modelu społecznej psychologii poznawczej. W:
Sęk H (red.). Wypalenie zawodowe – przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN; 2011. 83–113.
Artykuł przyjęty do redakcji: 15.10.2015
Artykuł przyjęty do publikacji: 23.12.2015
Źródło finansowania: Praca nie jest finansowana z żadnego źródła.
Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów.
Adres do korespondencji:
Beata Morawska-Jóźwiak
ul. Seweryna Sterlinga 5
91-425 Łódź
tel. kom.: 48 602 863 519
e-mail: [email protected]
Zakład Psychologii Lekarskiej
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
WYPALENIE ZAWODOWE PERSONELU PIELĘGNIARSKIEGO PRACUJĄCEGO W ODDZIAŁACH SZPITALNYCH
323