Ewangeliarz gnieźnieński - perła polskich rękopisów Upadek
Transkrypt
Ewangeliarz gnieźnieński - perła polskich rękopisów Upadek
Ewangeliarz gnieźnieński - perła polskich rękopisów Upadek cesarstwa zachodnio - rzymskiego zakończył epokę starożytności klasycznej, w której pismo oprócz narzędziem komunikacji społecznej było też instrumentem ówczesnej kultury umysłowej. Ludy, które zajęły obszary byłego cesarstwa nie posługiwały się już w takiej mierze pismem, ich kulturze służyło, bowiem słowo, przekaz ustny. W owym wczesnośredniowiecznym świecie istniała jednak instytucja dawnej kultury śródziemnomorskiej, która doskonale się odnalazła w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej, a był to Kościół. Chrześcijaństwo opierało się na świętych tekstach: głównie tych recytowanych w czasie obrzędów liturgicznych a oprócz nich na komentarzach Biblii i treściach doktrynalnych. Zatem pisanie bądź przepisywanie ksiąg, czyli cała produkcja tekstów odbywała się głównie w murach średniowiecznych klasztorów. Naturalne jest zatem, że królowało wówczas piśmiennictwo kościelnoreligijne. Oczywiście było ono bardzo ściśle powiązane z dworami monarszymi, których władcy mieli przecież boskie pochodzenie. Również Polska wczesnopiastowska pielęgnowała tradycje religijne i piśmiennicze. Monarchowie bowiem podtrzymywali z oddaniem kulturę książki rękopiśmiennej. Sprowadzali do kraju kodeksy, zwłaszcza te bogato iluminowane. Wśród luksusowych kodeksów liturgicznych, będący swego rodzaju importem dynastycznym był jeden z ewangeliarzy czeskiej szkoły iluminatorskiej i kaligraficznej z drugiej połowy XI wieku, która kontynuowała tradycje artystyczne pracowni Ratyzbony, a mianowicie – Ewangeliarz gnieźnieński. Przywiozła go ze sobą ( razem z Ewangeliarzem płockim ) pierwsza żona Władysława Hermana, Judyta czeska, córka króla Wratysława II1. Ewangeliarz średniowieczny był mszalną księgą liturgiczną, zawierającą uszeregowane wg kalendarza kościelnego i świąt, ewangeliczne perykopy mszalne czyli ustępy z Pisma Św.2 Rękopisy ewangeliarzy przygotowywane były szczególnie starannie, posiadały bogate iluminacje i oprawy – otaczane były bowiem wielką czcią jako symbolizujące w liturgii Chrystusa. Ewangeliarz gnieźnieński jest jednym z najcenniejszych rękopisów w zbiorach polskich. Znajduje się w najstarszej polskiej bibliotece kapitulnej w Gnieźnie – centrum kulturalnym Polski piastowskiej. Jest to jedyny taki rękopis w Polsce, obok 72 innych woluminów, przechowywanych 1 2 Zob. E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej, Warszawa 1984, s. 23-24. Zob. Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971, s. 680-681. 1 w Bibliotece Katedralnej. Jego powstanie datowane jest na lata 1085-10903. Wykonany przez czeskich kopistów – benedyktynów. Całe wyposażenie Złotego Kodeksu związane jest z ówczesną rzymską liturgią mszalną. Jej głównymi elementami są: modlitwa mówiona przez biskupa lub kapłana, czytanie Pisma Św. Przez diakona i subdiakona, śpiew kantorów i wiernych. Obowiązywała wówczas zasada ciągłego czytania. Księgę czytano od początku do końca, niczego nie pomijając4. Od VII wieku w kościele rzymskim zmieniono zasady czytania Pisma. Odtąd czytane są podczas liturgii mszalnej na zawsze ustalone teksty od XVI wieku określone perykopami. W Ewangeliarzu gnieźnieńskim po pięciu całostronnicowych miniaturach zaczyna się tekst od tytułu, który określa treść i przeznaczenie tego kodeksu. Posiada zatem perykopy na wszystkie niedziele roku kościelnego i tylko na wybrane, najważniejsze święta do czytania na Mszach Świętych. W Katedrze Gnieźnieńskiej był w takiej formie nieprzerwanie używany podczas uroczystych liturgii do XIX wieku. Ewangeliarz napisany jest majuskułą karolińską na 111 pergaminowych kartach o wymiarach 326 x 235 mm. Kolumny pisma złożone są z 17, 18 i wyjątkowo 19 wierszy i mają wymiary: 240 x 150 mm. Należy on do grupy kodeksów, których stopień doskonałości mierzono ilością użytego złota, srebra, szlachetnych kamieni, kości słoniowej. Tekst pisany jest złotymi literami uncjalnymi przy pomocy chryzografii – sposobu pisania złotem, utartym na proszek i zmieszanym z płynnym białkiem lub gumą5. Na każdej stronie tekst otoczony jest boridurą z motywami roślinnymi lub geometrycznymi. Na stronach zawarte też jest około 90 ozdobnych inicjałów. Na pierwszej stronie okładki znajduje się miniatura ukrzyżowanego Chrystusa, czterech ewangelistów w narożnikach, w górze Trójcy Świętej; na tylnej stronie okładki pośrodku widnieje herb kapituły gnieźnieńskiej, a w narożnikach święci: Wacław, Paweł, Wojciech i Stanisław. Dziełem średniowiecznej sztuki rękopiśmiennej są 22, w większości całostronnicowe miniatury w kształcie prostokąta. Uderza w nich śmiałość i grubość linii, ornamentyka i technika rysunku. W programie ikonograficznym ewangeliarza głównym tematem są postaci ewangelistów, jako autorów tekstów. Ich portrety kompozycyjnie tworzą czteroczęściowy cykl. Każda z tych miniatur posiada charakterystyczne wizerunki, kolejno: anioła, byka, wołu i osła. Pozy ewangelistów są pełne dostojeństwa i powagi. Wszystkie łączą podobne 3 Zob. Codex Aureus Gnesnensis. Commentarii, faksymil, oprac. Tadeusz Dobrzeniecki, Warszawa 1988, s. 11. 4 Tamże. 5 Zob. Encyklopedia wiedzy o książce, dz. cyt., s. 407. 2 czynności wykonywane kolejno przez ewangelistów: ostrzenie pióra (Mateusz), maczanie w atramencie (Łukasz) i pisanie (Marek i Jan). Z miniatur bije wielka jedność wszystkich ewangelii, zapisanych przez czterech natchnionych pisarzy. Miniatury z kolumnami wspierającymi arkadę, z ewangelistami między nimi w pozie frontalnej toną w złocie, purpurze i zieleni. Wśród tekstu Złotego Kodeksu zamieszczone są kolejno następujące miniatury : Sen Św. Józefa – śpiący na łożu pomiędzy dwiema kolumnami Józef, obok anioł z szarfą z napisem wykonanym majuskułą: Joseph flii David noli timere accipere Mariam (Uspokojenie Józefa lub Pierwszy sen Józefa)6. Całość w ornamencie kwiatowym. Boże Narodzenie. Zwiastowanie pasterzom – wewnątrz obramowania z trzech kolorowych wstęg trójelementowa kompozycja: segment nieba z gwiazdą, nowonarodzony Jezus z aniołem, Maryją i Józefem oraz pasterze i zwierzęta. Pokłon trzech króli – w zielonym obramieniu z motywem roślinnym, w centrum tron Maryi z Jezusem, a nieopodal Józef frasobliwy wita przybyszów ze wschodu. Chrzest Chrystusa – centralna postać Chrystusa w rzece Jordan, obok postać Jana Chrzciciela i anioł. Całość w obramieniu, którą tworzy arkada wsparta na dwóch kolumnach. 6 CodexAureus Gnesnensis, dz. cyt., s. 58. 3 Ofiarowanie Chrystusa w świątyni – centralne postacie to: Maryja, Jezus, Symeon, Anna, niewiasta z koszem gołębi, w głębi – ołtarz, a ponad nimi błogosławiąca dłoń. Całość obramowana bordowymi elementami symetrycznymi. Zwiastowanie Maryi – centralnie : archanioł Gabriel stoi z długą, prostą laską i przemawia do Maryi siedzącej na tronie. Nad nimi symbol Ducha Św. Obramowanie stanowią bordowe kwiaty. Wjazd Chrystusa do Jerozolimy – na pierwszym planie Chrystus na osiołku z gestem błogosławieństwa. W dolnej części i obok : uczniowie i chłopcy przytrzymujący gałęzie drzew. Całość obramowana bordowymi elementami symetrycznymi. Umywanie stóp. Ostatnia wieczerza – całostronnicowa miniatura złożona z dwóch osobnych scen przedstawiających wieczerzę dwunastu 4 apostołów oraz obmycie stóp. Całość w zielonym obramowaniu roślinnym. Ujawnienie zdrajcy – cztery stronnice miniatur podzielone są na trzy części każda: Judasz otrzymuje 30 srebrników za wydanie Chrystusa, Modlitwa na górze oliwnej. Pojmanie, Chrystus przed Kajfaszem, Trzykrotne zaparcie się Piotra, Chrystus wyszydzony u Kajfasza. Koniec zdrajcy, Chrystus przed Piłatem. Biczowanie, Cierniem koronowanie i naigrywanie. Szymon Cyrenejczyk niesie krzyż Chrystusa, Chrystus Ukrzyżowany, Zdjęcie z krzyża, Zmartwychwstanie zmarłych i Grób Chrystusa. Obramowanie z motywami roślinnymi i innymi w tonacji bordowo-błękitno-szarej. Niewiasty przy grobie Chrystusa – centralnie anioł pokazuje otwarty grób, obok niego trzy niewiasty z maścią i kadzidłem. Obramowanie bordowo-złote. Wniebowstąpienie Chrystusa – miniatura podzielona na dwie strefy: niebiańską i ziemską. W pierwszej z nich Chrystus w obłokach, w drugiej na grudach ziemi stoją apostołowie i Maryja. Obramowanie zielono-bordowo- niebieskie. 5 Zesłanie Ducha Świętego – w zielonym obramowaniu roślinnym dwustrefowa kompozycja: Maryja z apostołami a nad nimi gołębica, u dołu Joel wśród mężczyzn. Twórca Ewangeliarza gnieźnieńskiego to niewątpliwie najwybitniejszy artysta. W formach, płaszczyznach, rysunkach i kolorach przepięknych miniatur ujawnia się wspaniałość i siła wyrazu sztuki romańskiej. Losy Złotego Kodeksu nie są do końca znane. Podobnie jak biblioteka, w której się znajduje przetrwał wiele niebezpieczeństw. W XIVXV w., w związku z zamieszkami w czasie wojen krzyżackich wywieziono kodeks do zamków warownych w Chęcinach i Uniejowie 7. W czasie II wojny światowej całość zbiorów z biblioteki kapitulnej trafiło do Poznania, aby po wojnie powrócić i zasilić powołane w 1960 r. Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie. W 1988 r. warszawskie wydawnictwo „Arkady” opublikowało na podstawie oryginału gnieźnieńskiego 1 tysiąc egzemplarzy faksymilowych oprawionych w skórę i 1 tysiąc w półskórek. Mariola Dąbrowska nauczyciel bibliotekarz 7 Zob. E. Potkowski, Książka rękopiśmienna w kulturze Polski, dz. cyt ,s. 145. 6 Bibliografia 1. Codex Aureus Gnesnesis. Commentarii. Oprac. T. Dobrzeniecki. Warszawa 1988. 2. Encyklopedia Wiedzy o książce. Red. nacz. : A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trznadlowski, Wrocław 1971 3. Potkowski E., Książka rękopiśmienna w kulturze Polski. Warszawa 1984. 4. Słownik kultury chrześcijańskiej. N. Lemaitre, M.T. Quinson, V. Sot, przeł. T. Szafrański, Warszawa 1997. 7