Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a

Anetta Jaworska
Robert Parol
Odbywanie kary pozbawienia wolności
i długotrwałe bezrobocie
a postawy wobec pracy mężczyzn
w wieku produkcyjnym
Wprowadzenie
Zarówno wieloletni pobyt w zakładzie karnym, jak i wieloletnie pozostawanie bez pracy powodują szereg negatywnych konsekwencji, z których
przynajmniej kilka wydaje się wspólnych dla obu tych sytuacji: wyuczona
bezradność, kształtowanie się postaw roszczeniowych oraz deprecjonowanie
wartości pracy. Tymczasem praca należy nie tylko do podstawowych obowiązków społecznych człowieka, ale stanowi znaczący wymiar jego społecznej, osobowej i kulturowej tożsamości. Stanowi ona także istotną wartość
w zakresie kształtowania samodyscypliny oraz formułowania celów życiowych. Praca spełnia w życiu człowieka funkcje o charakterze podmiotowym
(rozwój psychiczny, fizyczny, społeczny i duchowy), przedmiotowym (tworzenie materialnych i niematerialnych dóbr kultury) i społecznym (tworzenie
wspólnoty)1. W wielu współczesnych podejściach teoretycznych podkreśla
się autoteliczne znaczenie pracy, którego analiza stała się przedmiotem prezentowanych w tym artykule badań. Zgodnie z koncepcjami tzw. psychologii
pozytywnej, praca powinna stanowić w życiu człowieka źródło spełnienia,
radości, przyjemności2, a nawet prowadzić do możliwości przeżywania zjawiska flow, czyli całkowitego, emocjonalnego zaabsorbowania wykonywaną pracą,
któremu towarzyszy stan spontanicznej radości lub wręcz zachwytu3. W takim
ujęciu, praca staje się drogą do rozwoju tożsamości, budowania poczucia własnej wartości, doskonalenia siebie i poszerzania pozytywnych doświadczeń. Wartość pracy nie może być zatem rozpatrywana jedynie na poziomie materialnym
M. Kalinowski, I. Czuma, M. Kuć, A. Kulik, Praca. Seria: Uzależnienia. Fakty i mity, KUL, Lublin 2005.
P. Warr, G. Clapperton, The joy of work? Jobs, happiness, and you, Routledge, East Sussex 2010.
3
M. Csikszentmihalyi, Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia (tłum. M. Wajda), Wydawnictwo
Studio Emka, Warszawa 1996.
1
2
32
Anetta Jaworska, Robert Parol
(zaspokajanie potrzeb codziennej egzystencji), lecz musi uwzględniać także jej
wymiar podmiotowy, przedmiotowy i społeczny. Wartość, jaką ludzie przypisują pracy, wynika oczywiście między innymi z czynników ekonomicznych, jednak
w wielu wypadkach praca stanowi dla człowieka źródło poczucia własnej wartości, samorealizacji, zdobycia uznania społecznego oraz pozycji społecznej.
W tym kontekście, znacznie bardziej dotkliwe niż prowadzenie do negatywnych konsekwencji ekonomicznych i społeczno-gospodarczych, jawi się
zjawisko bezrobocia. Aktualnie, w strukturze polskiego bezrobocia odnotowuje się znaczny udział ludzi młodych, którzy nie są wstanie podjąć pierwszego zatrudnienia po ukończeniu szkoły lub edukacji akademickiej, a także
zwiększający się odsetek ludzi po 45. roku życia. Szeregi osób bezrobotnych
w znacznej mierze zasilają także osoby opuszczające zakłady karne, a podjęcie
stałego zatrudnienia po odbytym wyroku, stanowi wręcz sytuację marginalną.
Brak możliwości zastosowania zdobytej wiedzy w praktyce uniemożliwia rozwój umiejętności, a nawet prowadzi do utraty kwalifikacji i umiejętności, gdyż
brak możliwości ich stosowania prowadzi do ich przedawnienia. Należy jednak podkreślić, że zjawisko długotrwałego bezrobocia dotyka nie tylko sfery
materialnej, lecz także deprywację potrzeb psychicznych, takich jak potrzeba
bezpieczeństwa (utrata stabilizacji), szacunku i uznania społecznego, własnej
wartości i poczucia bycia potrzebnym. Pejoratywne skutki pozostawania bez
pracy nasilają się wraz z długością trwania okresu bezrobocia, prowadząc nie
tylko do znacznych problemów ekonomicznych, lecz także zaburzeń emocjonalnych w postaci lęku i depresji oraz obniżenia samooceny, a także utraty
poczucia koherencji i poczucia wpływu na bieg wydarzeń (zewnętrzne źródło
umiejscowienia kontroli)4.
Postawy wobec pracy – przegląd badań empirycznych
Choć postawy wobec pracy najczęściej bywają traktowane jako wynik
procesu socjalizacji, to mogą one ulegać zmianom w wyniku późniejszych
oddziaływań środowiskowych, np. braku możliwości podjęcia zatrudnia lub
jego utraty5. Badania dotyczące postaw wobec pracy, prezentowane dotychczas w literaturze światowej, pokazują między innymi, że postrzeganie pracy,
jako aktywności wartościowej, zarówno w kontekście osobistego rozwoju, jak
i korzyści społecznych, wpływa na lepszą wydajność pracy6, większą satys4
P. Warr, P. Jackson, M. Banks, Unemployment and Mental Health: Same British Studies, “Journal of Social
Issues” 1998, nr 44 (4), s. 47-68.
5
K. Isaksson, G. Johansson, K. Bellaagh, A. Sjöberg, Work values among the unemployment: Changes over
time and some gender differences, “Scandinavian Journal of Psychology” 2004, nr 45, s. 207-214.
6
M.S. Christian, A.S. Garza, J.E. Slaughter, Work engagement: A quantitative review and test of its relations
with task and contextual performance, “Personnel Psychology” 2011, nr 64, s. 89-136.
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
33
fakcję z jej wykonywania7, a także mniejszą chęć rezygnacji z wykonywanej
pracy. Publikowane badania dowodzą także, że posiadanie zatrudnienia korzystnie wpływa na rozwój zdolności, aktywności oraz pozytywnego obrazu
siebie8. Utrata pracy powoduje zatem jednocześnie utratę wielu związanych
z nią wartości gratyfikacyjnych, prowadząc do pogorszenia funkcjonowania
psychicznego, zaburzenia organizacji struktury czasowej, ograniczenia kontaktów społecznych, utraty statusu społecznego, dezorganizacji aktywności,
które Jahoda nazywa ukrytymi funkcjami pracy9.
Meta-analiza badań dotycząca związków pomiędzy długotrwałym pozostawaniem bez pracy a zdrowiem psychicznym10 wykazała, że długotrwałe
bezrobocie (dotykające także osoby odbywające długoletnie wyroki pozbawienia wolności) w znacznym stopniu zmniejsza szanse na znalezienie zatrudnienia. Prawdopodobną przyczyną tego faktu może być dokonująca się
w miarę upływu czasu pozostawania bez zatrudnienia zmiana postaw wobec
pracy. Na postawy te wpływ ma jednak nie tylko brak zatrudniania, ale także
zatrudnianie niezgodne z kwalifikacjami jednostki i jej zdolnościami, pogarszając jakość funkcjonowania psychicznego11.
Za Derbisem możemy wyróżnić trzy główne rodzaje postaw wobec pracy
osób bezrobotnych: rezygnację (charakteryzująca się brakiem poczucia bezpieczeństwa i utratą nadziei na zmianę swojej sytuacji), nierealistyczny optymizm (któremu towarzyszy wygórowana nadzieja na znalezienie dobrej pracy, przy jednoczesnym braku poczucia bezpieczeństwa) lub przystosowanie
(względnie dobre radzenie sobie z sytuacją pozostawania bez pracy, lecz brak
nadziei na jej znalezienie)12. Rodzaj postaw wobec pracy osób bezrobotnych
stanowić może istotny predyktor sposobów poszukiwania przez nich zatrudnienia (job serach). Dotychczasowe badania dotyczące związku intensywności
poszukiwania pracy z możliwością jej znalezienia13 wskazują na pozytywne
S.R. Dobrow, J. Tosti-Kharas, Calling: The development of a scale measure, “Personnel Psychology” 2011,
nr 64 (4), s. 1001-1049; R. Duffy, B. Allan, E. Bott, Calling and life satisfaction among undergraduate students:
Investigating mediators and moderators, “Journal of Happiness Studies” 2012, nr 13, s. 469-479.
8
M. Kalinowski, I. Czuma, M. Kuć, A. Kulik, Praca…, op. cit.
9
Za: T. Kieselbach, Ryzyko nie rozkłada się równo, „Oświata i Wychowanie” 2004, nr 2(756), s. 11-17.
10
F. McKee-Ryan, Z. Song, C.R. Wanberg, A.J. Kinicki, Psychological and physical well-being during unemployment: a meta-analytic study, „Journal of Applied Psychology” 2005, nr 90, s. 53-76.
11
G. O’Brien, N.T. Feather, The relative effects of unemployment and quality of employment on the affect, work
values and personal control of adolescents, “Journal of Occupational Psychology” 1990, nr 63, s.151-165..
12
R. Derbis, Różnice w doświadczaniu braku pracy, [w:] T. Chirkowska-Smolak, A. Chudzicka (red.), Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004.
13
C. Wanberg, Antecedents and Outcomes of Coping Behaviors Among Unemployed and Reemployed Individuals,
“Journal of Applied Psychology” 1997, nr 82, s. 5, 731-744; E. Van Hooft, M. Born, T. Taris, H. van
der Flier, R. Blonk, Predictors of Job Search Behavior Among Employed and Unemployed People, “Personnel
Psychology” 2004, nr 57, s. 25-59; E. Van Hooft, M. Born, T. Taris, H. van der Flier, Predictors and
outcomes of job search behavior: The moderating effects of gender and family situation, “Journal of Vocational
Behavior” 2004, nr 67, s. 133-152; W. Boswell, M. Roehling, J. Boudreau, The role of personality, situational, and demographic variables in predicting job search among European managers, “Personality and Individual
7
34
Anetta Jaworska, Robert Parol
korelacje intensywności szukania zatrudnienia a sukcesem w postaci podjęcia
pracy (choć wysiłek poszukiwania pracy najczęściej przynosi pożądane efekty dopiero po dłuższym czasie). Okazuje się jednocześnie, że intensywność
poszukiwań pracy w znacznej mierze wynika z prezentowanych wobec niej
postaw (wartości celu poszukiwań). Określenie postaw wobec pracy stanowi
zatem istotny element możliwości przewidywania podjęcia zatrudnienia zarówno przez osoby długotrwale bezrobotne, jak i osoby opuszczające zakłady
karne – od postrzeganej wartości pracy będzie bowiem wynikała motywacja
do intensywnego jej poszukiwania, a tym samym zwiększenia prawdopodobieństwa otrzymania zatrudnienia. Negatywne postawy wobec pracy, mogą
natomiast prowadzić do niskiego poziomu lub całkowitego braku motywacji
do jej poszukiwania, co jest zgodne z teorią oczekiwań-wartości (expectancy-value theorie)14 – im silniejsze będą oczekiwania osoby bezrobotnej dotyczące
możliwości podjęcia zatrudnienia i im większą wartość będzie ono posiadać,
tym większy wysiłek zostanie włożony w poszukiwania pracy. Tymczasem
wśród osób długotrwale bezrobotnych niejednokrotnie dochodzi do utraty
poczucia społecznego i indywidualnego znaczenia pracy, co prowadzi nie tylko do zaprzestania poszukiwania pracy, ale także odrzucania proponowanych
ofert pracy (i kształtowania postaw roszczeniowych).
Konserwatywne koncepcje społeczne dotyczące postaw wobec pracy zakładają, że osoby bezrobotne i pracujące nie różnią się w zakresie postrzeganej wartości wobec pracy. Tymczasem badania dotyczące wartości pracy,
analizowane przez Dunn’a, ukazały istotne różnice pomiędzy osobami bezrobotnymi a pracującymi15. Autor wnioskuje, że w przeciwieństwie do osób
pracujących, aż 50 do 75% bezrobotnych ma negatywny stosunek do pracy
i nie poszukuje zatrudnienia. Osoby bezrobotne, w odróżnieniu od pracujących są także zdecydowanie bardziej wybredne w odniesieniu do pracy, którą
mieliby podjąć. Najważniejszy wniosek dotyczy określonej przez autora kulturowej zależności postaw wobec pracy osób bezrobotnych tzn. im bardziej
ich najbliższe otoczenie społeczno-kulturowe „nasiąknięte jest” zjawiskiem
bezrobocia tym bardziej negatywny jest ich stosunek wobec pracy własnej, jak
i pracy w ogóle. Empiryczna weryfikacja teorii oczekiwań-wartości (expectancy-
Differences” 2006, nr 40, s. 783-794; Z. Song, C. Wanberg, X. Niu, Y. Xie, Action – state orientation and
theory of planned behavior: A study of job search behavior in China, “Journal of Vocational Behavior” 2006,
nr 68, s. 490-503.
14
M. Vansteenkiste, W. Lens, S. De Witte, H. DeWitte, E. Deci, The ‘why’ and ‘why not’ of job search
behaviour: Their relation to searching, unemployment experience, and well-being, “European Journal of social
psychology” 2004, nr 34, s. 356-363; Van Hooft, M. Born, T. Taris, H. van der Flier, R. Blonk, Predictors of Job Search Behavior…, op. cit.; M. Vansteenkiste, W. Lens, H. De Witte, N.T. Feather, Understanding
unemployed people’s job search behavior…, op. cit.
15
A. Dunn, Activation Workers’ Perceptions of Their Long-term Unemployed Clients’ Attitudes towards Employment, “Journal of Social Policy” 2013, nr 42 (4), s. 799-817.
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
35
-value theorie), dokonana przez Van den Broeck i współpracowników16 ukazała,
że w przypadku osób bezrobotnych, pozytywny stosunek do pracy obejmuje
jedynie około 1/3 diagnozowanych osób. Negatywne postawy wobec pracy wykazano także w badaniach przeprowadzonych na populacji więźniów
przez Kjelsberga, Skoglunda i Rustad17. W badaniach prowadzonych przez
Baumanna i współpracowników18 (2008) zaobserwowano natomiast szereg
korelacji pomiędzy postawami wobec pracy a cierpieniem psychicznym zarówno w przypadku więźniów, jak i osób długotrwale bezrobotnych. W obu
populacjach silniejsze zaangażowanie w pracę było związane z mniejszą depresją i wyższym dobrostanem psychicznym.
Metody badań i procedury badawcze
Celem badań było określenie postaw wobec pracy wśród mężczyzn w wieku
produkcyjnym przebywających w dwóch środowiskach życia: wolnościowym
oraz w warunkach odbywania kary pozbawienia wolności. Chcieliśmy sprawdzić, czy istnieją różnice w średnim poziomie pozytywnych postaw wobec
pracy w zależności od środowiska życia i sytuacji zawodowej. W tym celu porównaliśmy ze sobą cztery grupy, z których dwie pierwsze stanowili mężczyźni
odbywający karę pozbawienia wolności (posiadający stałe zatrudnienie podczas
odbywania wyroku oraz więźniowie niepracujący), a dwie kolejne mężczyźni
wolni, nigdy nie przebywający w zakładach karnych (posiadający stałą pracę
oraz długotrwale bezrobotni).
Jako zmienną zależną przyjęto postawy wobec pracy. Postanowiono sprawdzić, czy w odniesieniu do tej zmiennej występują efekty główne uwięzienia
i trwałego bezrobocia oraz czy występuje efekt interakcji obu zmiennych niezależnych. W badaniach zastosowano metody kwestionariuszowe.
A. Van den Broeck, M. Vansteenkiste, W. Lens, H. De Witte, Unemployed Individuals’ Work Values
and Job Flexibility: An Explanation from Expectancy-Value Theory and Self-Determination Theory, “Applied
Psychology: An International Review” 2010, nr 59 (2), s. 296-317.
17
E. Kjelsberg, T.H. Skoglund, A.B. Rustad, Attitudes towards prisoners, as reported by prison inmates, prison
employees and college students, “BMC Public Health” 2007, nr 7(147), s. 71.
18
M. Baumann, R. Mayers, E. LeBihan, C. Haoussemand, Mental health (GHQ12; CES-D) and attitudes
towards the value of work among inmates of a semi-open prison and the long-term unemployed in Luxembourg,
“BMC Public Health” 2008, nr 8, s. 214-223.
16
36
Anetta Jaworska, Robert Parol
Narzędzia pomiaru
„Skala postaw wobec pracy” (autorstwa Jaworskiej)19
Pomiaru jawnych postaw wobec pracy dokonano przy zastosowaniu „Skali
postaw wobec pracy”, stanowiącej dwuczynnikowe narzędzie służące do pomiaru postaw w zakresie afektywności pozytywnej (czerpania przyjemności
z pracy) i postaw w zakresie społecznych walorów pracy. Im wyższy wynik,
tym wyższy poziom badanego wymiaru postaw wobec pracy. Im wyższy wynik
w zakresie czynnika pierwszego (afektywność pozytywna), tym praca jest dla
człowieka czynnością przynoszącą zadowolenie, radość i satysfakcję. Natomiast
w obszarze czynnika drugiego (postawy wobec społecznych walorów pracy),
jego wysoki wynik oznacza, że praca jest postrzegana jako aktywność pozwalająca na pełnienie znaczącej roli społecznej i niosąca korzyści innym członkom
społeczeństwa.
W analizach zaprezentowanych w tej pracy zaprezentowano jedynie wyniki
uzyskane w zakresie pierwszego wymiaru skali (czerpanie przyjemności z pracy).
Hipotezy
Pomimo niewielkiej ilości dotychczasowych badań dotyczących postaw wobec pracy, rozumianej w sensie ogólnym (szerokim i abstrakcyjnym), w środowisku izolacji więziennej i środowisku osób trwale bezrobotnych, uzasadnione
wydają się założenia, że:
H.1 Środowisko życia w postaci wieloletniego pobytu w zakładzie karnym
lub braku pobytów w środowisku izolacji więziennej, będzie różnicowało poziom przyjemności czerpanej z pracy, niezależnie od sytuacji zawodowej (stała
praca vs. długotrwałe bezrobocie). Osoby odbywające długotrwałe wyroki pozbawienia wolności będą przejawiały mniej pozytywnych odczuć i przekonań
związanych z możliwością rozwoju, przyjemności i osobistego spełnienia, jakie
daje praca.
H.2 Długotrwałe bezrobocie lub posiadanie stałej pracy będzie różnicowało postawy wobec pracy, niezależnie od środowiska życia (zakład karny vs. wolność). Osoby długotrwale bezrobotne będą przejawiały niższy poziom przekonań o pracy, jako możliwym źródle osobistej radości i satysfakcji.
H.3 Wystąpi efekt interakcji odbywania wieloletniego wyroku pozbawienia
wolności i długotrwałego bezrobocia. Interakcja obu czynników łącznie będzie
powodować kształtowanie niższego poziomu pozytywnych afektywnych postaw wobec pracy, niż w przypadku każdego z czynników z osobna.
19
Skala stanowi autorskie narzędzie pomiaru, ugruntowane w teoriach postaw wobec pracy, powstała niezależnie i nie jest oparta na opublikowanej ostatnio w literaturze polskiej metodzie Agnieszki
Czerw, zawartej w artykule: A. Czerw, Co ludzie myślą o pracy zawodowej? Konstrukcja metody diagnozującej
postawy wobec pracy, „Psychologia Społeczna” 2013, tom 8 2(25), s. 218-233.
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
37
Osoby badane i procedura badań
Badania, prowadzone w okresie marzec – wrzesień 2014, zostały podzielone
na dwa etapy. Pierwszy etap obejmował przeprowadzenie badań w środowisku mężczyzn odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach karnych
typu zamkniętego na terenie Polski zachodniej (województwo pomorskie i zachodniopomorskie). Drugi etap badań polegał na ich przeprowadzeniu w środowisku osób długotrwale bezrobotnych zarejestrowanych w powiatowych
urzędach pracy oraz wolnych (nigdy nieizolowanych penitencjarnie) mężczyzn
w wieku produkcyjnym.
Badaniami objęto 411 mężczyzn w wieku produkcyjnym (w przedziale wieku 21-67 lat): 197 skazanych odbywających wyrok w zakładach karnych typu
zamkniętego (wiek: M=37,31; SD=11,34) (z których 96 osób posiadały płatne
zatrudnienie podczas odbywania wyroku od co najmniej jednego roku, a kolejnych 101 osadzonych trwale pozostawało bez pracy) oraz 214 nigdy nieprzebywających w placówkach penitencjarnych mieszkańców województw: pomorskiego i zachodniopomorskiego (wiek: M=38,88; SD=11,55), z których 139
badanych posiadało stałe zatrudnienie, a 75 osób to mężczyźni długotrwale
bezrobotni. Najliczniejsza grupa badanych (zarówno w grupie więźniów jak
i osób wolnych) obejmowała mężczyzn o niskich kwalifikacjach zawodowych
(56% – niskokwalifikowany pracownik fizyczny lub niskokwalifikowany pracownik usług), a w dalszej kolejności charakteryzujących się brakiem jakichkolwiek kwalifikacji zawodowych (27%). Mężczyźni posiadający wysokokwalifikowane zawody fizyczne lub umysłowe (specjaliści) stanowili łącznie 17%.
W badaniach zastosowano wieloczynnikową analizę wariancji ANOVA dla
prób niezależnych w schemacie 2x2: 2 (środowisko życia na dwóch poziomach:
uwięzienie vs. wolność) x 2 (sytuacja zawodowa na dwóch poziomach: stała
praca vs. długotrwałe bezrobocie).
Wyniki
W celu zweryfikowania hipotez o różnicach w poziomie postaw wobec
pracy w zależności od środowiska życia i sytuacji zawodowej mężczyzn
w wieku produkcyjnym zastosowano wieloczynnikową analizę wariancji dla
prób niezależnych ANOVA20.
Wyniki analizy wykazały istotne różnice w poziomie postaw wobec pracy
pomiędzy mężczyznami posiadającymi stałe zatrudnienie oraz trwale bezrobotnymi, a także pomiędzy więźniami a osobami wolnymi (zob.: tab. 1). Istotna okazała się także interakcja obu czynników.
20
W opracowaniu analiz statystycznych wykorzystano oprogramowanie IBM SPSS Statistics 21.
38
Anetta Jaworska, Robert Parol
Tabela 1. Istotność różnic w poziomie postaw wobec pracy mężczyzn w wieku produkcyjnym w zależności od ich środowiska życia (uwięzienie vs. wolność),
sytuacji zawodowej (stała praca vs. długotrwałe bezrobocie) oraz interakcji obu
czynników
Rodzaj zmiennej
M
SE
uwięzienie
19.79
.50
wolność
23.35
.51
pracujący
24.44
.47
bezrobotny
18.70
.54
uwięzienie
23.54
.72
wolność
16.04
.70
Life environment*
Work situation*
Interakcja
zmiennych**
pracujący
25.33
.60
bezrobotny
21.36
.81
F
Cząstkowe
Eta2
24.97
.11
65.02
.24
6.16
.36
Uwagi: Kategoria „uwięzienie” obejmuje mężczyzn odbywających długoterminowy wyrok pozbawienia wolności; kategoria „wolność” obejmuje mężczyzn nigdy niemających konfliktów z prawem
(ludzi „wolnych”); kategoria „pracujący” obejmuje mężczyzn posiadających stałą pracę zarobkową
od co najmniej 12 miesięcy; kategoria „bezrobotny” obejmuje mężczyzn trwale bezrobotnych, pozostających bez zatrudnienia od co najmniej 12 miesięcy; interakcja zmiennych oznacza łączne wpływy
zmiennej „środowisko życia” i „sytuacja zawodowa” na poziom zmiennej zależnej; M= średnia poziomu autotelicznych postaw wobec pracy; SE= błąd standardowy oszacowania;
*p<.001;
**p<.05
Dane zawarte w tabeli 1 ukazują wystąpienie efektu głównego uwięzienia
F(1,407)=24.97, p<0.001, Eta2=0.11, który oznacza, że niezależnie od sytuacji zawodowej (stałego zatrudnienia lub trwałego bezrobocia), odbywanie
wieloletniego wyroku pozbawienia wolności istotnie różnicuje postawy wobec pracy mężczyzn w wieku produkcyjnym. Mężczyźni przebywający długoterminowo w zakładach karnych wykazują istotnie niższy poziom pozytywnie
afektywnych postaw wobec pracy (M=19.97) niż osoby nigdy nieodbywające
kary pozbawienia wolności (M=23.35). W porównaniu do populacji mężczyzn
wolnych, więźniowie odznaczają się średnio niższą zdolnością do postrzegania pracy jako przyjemności i okazji do osobistego rozwoju, niezależnie od
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
39
tego, czy pracują, czy nie pracują podczas odbywania wyroku. Wykazano także
istotny efekt główny bezrobocia F(1,407)=65.02; p<0.001; Eta2=0.24. Efekt
ten oznacza, że niezależnie od środowiska życia (uwięzienie vs. wolność),
długotrwałe pozostawanie bez pracy istotnie różnicuje mężczyzn w wieku
produkcyjnym w zakresie postrzegania pracy jako przyjemności (M=18.70)
w porównaniu z osobami pracującymi (M=23.54). Okazało się, że mężczyźni
długotrwale bezrobotni w większym zakresie niż osoby pracujące postrzegają
pracę jako przymus i aktywność nieprzyjemną (wynikająca z konieczności) niż
szansę kształtowania własnej tożsamości. Dzieje się tak niezależnie od tego,
czy znajdują się zakładzie karnym, czy też są ludźmi wolnymi.
Badania ukazały jednak także istotny efekt interakcji obu czynników: warunków życia i sytuacji zawodowej F(1,407)=6,16; p<0.05, Eta2=0.36. Występowanie efektu interakcji oznacza, że wykazane efekty główne są ograniczone występowaniem wzajemnego wpływu obu czynników. Na uwagę zasługuje także siła
efektów Eta2, która jedynie w przypadku efektu interakcji przybiera wartości
umiarkowane (zob. tab. 1), a w przypadku obu pozostałych wskazuje na słaby
efekt. Efekt interakcji wyjaśnia zatem największy procent wariancji zmiennej:
autoteliczne postawy wobec pracy. Okazuje się zatem, że odbywanie kary pozbawienia wolności istotnie różnicuje postawy mężczyzn wobec pracy, jednak przede
wszystkim w zależności od tego, czy podczas odbywania wyroku mają oni możliwość zatrudnia (zob.: rys. 1).
Rys. 1. Efekty główne i efekty proste dla postaw wobec pracy w zależności
od środowiska życia (uwięzienie vs. wolność) i sytuacji zawodowej (stała praca vs.
długotrwałe bezrobocie) mężczyzn w wieku produkcyjnym
40
Anetta Jaworska, Robert Parol
W celu pełniejszego wyjaśnienia wykazanego efektu interakcji dokonano
analizy efektów prostych (zob. tab. 2).
Tabela 2. Istotność różnic w zakresie postaw wobec pracy pomiędzy pracującymi i długotrwale bezrobotnymi mężczyznami w perspektywie środowiska, w którym żyją (uwięzienie vs. wolność)
Living
environment
M
SD
F
Imprisoned*
employed (N=96)
unemployed (N=101)
23.54
16.04
5.79
7.39
62.42
Unimprisoned*
employed (N=139)
unemployed (N=75)
25.33
21.36
6.95
8.10
14.14
Uwagi: M= średnia poziomu pozytywnych postaw wobec pracy SD= odchylenie standardowe;
* p<0.001
Pierwszym krokiem było określenie różnic w zakresie postaw wobec pracy
w zależności od środowiska życia (uwięzienie vs. wolność) Jednoczynnikowa
ANOVA dla prób niezależnych wykazała, że zarówno w warunkach odbywania kary pozbawienia wolności (M=16.04 vs. M=23.54; F(1,195)=63.42;
p<0.001), jak i na wolności (M=21.36 vs. M=25.33; F(1,212)=14.14; p<0.001,
osoby długotrwale bezrobotne wykazują istotnie niższy poziom pozytywnie
afektywnych postaw wobec pracy, niż mężczyźni pracujący. Efekt główny
długotrwałego bezrobocia nie jest zatem ograniczony środowiskiem życia
(uwięzienie vs. wolność) – osoby pracujące (zarówno w więzieniu, jak i poza
więzieniem) posiadają bardziej pozytywny stosunek do pracy, jako osobistej
wartości niż te długotrwale pozbawione możliwości zatrudnienia.
Kolejny krok analizy efektów prostych obejmował określenie różnic w zakresie postaw wobec pracy w zależności od sytuacji zawodowej (stała praca
vs. długotrwałe bezrobocie). W tym celu dokonano porównania średnich wyników postaw wobec pracy osób bezrobotnych i pracujących w środowisku
wolnościowym oraz w środowisku zakładu karnego (zob. tab. 3).
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
41
Tabela 3. Istotność różnic w zakresie postaw wobec pracy pomiędzy mężczyznami odbywającymi karę pozbawienia wolności oraz mężczyznami wolnymi
w perspektywie ich sytuacji zawodowej (stała praca vs. długotrwałe bezrobocie)
Work situation
M
SD
F
Employed
imprisoned(N=96)
unimprisoned (N=139)
23.54
25.33
5.79
6.95
4.30
Unemployed*
imprisoned (N=101)
unimprisoned (N=75)
16.04
21.36
7.39
8.10
20.54
Uwagi: M= średnia poziomu pozytywnych postaw wobec pracy SD= odchylenie standardowe;
* p<0.001
Okazało się, że bezrobotni mężczyźni, przebywający w zakładach karnych
prezentują średnio niższy poziom pozytywnie afektywnych postaw wobec pracy niż osoby pozbawione pracy na wolności (M=16.04; SD=7.39 vs. M=21.36;
SD=8.10; F(1,174)=20.54; p<.001). Wyniki ukazały jednak brak istotnych różnic statystycznych pomiędzy mężczyznami posiadającymi stałe zatrudnienie,
niezależnie od tego, czy znajdują się oni w zakładach karnych, czy na wolności (M=23.54; SD=5.79; M=25,33; SD=6.95; F(1,233)=4.30; p=.51). Należy
zatem stwierdzić, że efekt główny uwięzienia jest ograniczony sytuacją zawodową: niższy poziom pozytywnych postaw wobec pracy prezentują jedynie ci
więźniowie, którzy nie mają możliwości zatrudnienia podczas odbywania wyroku pozbawienia wolności.
Wnioski
Specyfika zaprezentowanych powyżej badań polega na określeniu znaczenia stałego zatrudnienia (lub trwałego bezrobocia) w kształtowaniu afektywnie pozytywnych postaw wobec pracy w dwóch odmiennych środowiskach
życia: środowisku izolacji więziennej oraz środowisku wolnościowym. Badaniami objęto dwie, odmienne pod względem środowiska życia grupy mężczyzn, różniące się także w zakresie profilu społeczno-demograficznego.
Więźniowie odznaczali się średnio niższym poziomem wykształcenia, mniej
osób spośród nich posiadało prawo jazdy i przepracowali w ciągu swojego życia ogólnie mniej lat niż osoby na wolności. Te różnice społeczno-demograficzne nie są jednak wynikiem błędu w doborze prób badanych, lecz wynikają
42
Anetta Jaworska, Robert Parol
z nierównomiernego rozłożenia wymienionych zmiennych w dwóch ogólnych populacjach: więźniów odbywających długoterminowe wyroki pozbawienia wolności i mężczyzn na wolności, niemających za sobą pobytów w zakładach karnych. Różnice te wynikają między innymi ze specyfiki środowiska
życia – długotrwałe pobyty w zakładach karnych nie sprzyjają motywacji do
zdobywania wykształcenia, praktycznie uniemożliwiają zdobywanie uprawnień do prowadzenia pojazdów samochodowych oraz znacznie utrudniają
podejmowanie zatrudniania. Wymienione różnice społeczno-demograficzne,
obok środowiska życia, stanowią zatem o odmiennej specyfice obu badanych
grup. Pomimo tych odmienności, zaprezentowane powyżej badania pozwoliły na ukazanie interesujących zależności pomiędzy środowiskiem życia i sytuacją zawodową a postawami wobec pracy. Reasumując, można stwierdzić, że:

Mężczyźni odbywający długoterminowe wyroki pozbawienia wolności
prezentują mniej pozytywne afektywne postawy wobec pracy w porównaniu z mężczyznami nieprzebywającymi w środowisku izolacyjnym.
Ich stosunek emocjonalno-oceniający i przekonania dotyczące pracy
wykazują większą tendencję do deprecjonowania wartości pracy w wymiarze indywidualnym (wartości pracy dla rozwoju osobistego).

Długotrwale bezrobotni mężczyźni w wieku produkcyjnym, przejawiają bardziej deprecjonujący stosunek do pracy niż osoby posiadające stałe zatrudnienie. W mniejszym stopniu są oni skłonni postrzegać pracę
jako aktywność osobiście wartościową, przyjemną i niosącą korzyści
rozwojowe. Bezrobotni w większym zakresie niż osoby pracujące uznają, że praca jest jedynie przymusem, nie może stanowić jednak źródła
satysfakcji. Niezależnie od tego w jakim środowisku życia znajdują się
bezrobotni mężczyźni (zakład karny vs. wolność), częściej uznają oni,
że ludzie pracują wyłącznie dla pieniędzy, nie zaś po to, by realizować
życiowe cele. Takie deprecjonujące wartość pracy jako przyjemności
postawy występują u osób długotrwale bezrobotnych bez względu na
to, czy brak pracy dotyka ich na wolności, czy w środowisku izolacji
więziennej.

Łączne rozpatrywanie środowiska życia i sytuacji zawodowej pozwala
stwierdzić, że szczególnie negatywne postawy wobec pracy prezentują
mężczyźni długotrwale bezrobotni, odbywający jednocześnie długoterminową karę pozbawienia wolności. Wzajemne oddziaływanie bezrobocia i kary pozbawienia wolności ukazuje szczególnie pejoratywne
znaczenie nadawane pracy przez bezrobotnych mężczyzn przebywających długoterminowo w zakładach karnych. Interakcja obu czynników
prowadzi do postrzegania pracy jako aktywności bezcelowej, nieprzyjemnej, niemogącej dawać życiowej satysfakcji i nieprzynoszącej korzyści osobistych.
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
43

Pomimo wykazanych negatywnych skutków uwięzienia na kształtowanie afektywnie pozytywnych postaw wobec pracy, wartość posiadania
stałego zatrudnienia okazuje się jednak przewyższać pejoratywne konsekwencje odbywania kary pozbawienia wolności. Odbywanie wieloletniego wyroku istotnie wyróżnia mężczyzn w wieku produkcyjnym
w zakresie ich negatywnego stosunku do pracy, jednak przede wszystkim w przypadku więźniów pozbawionych możliwości zatrudnienia.
Odbywanie kary pozbawienia prowadzi do deprecjonowania wartości pracy, ale efekt ten w większym zakresie wynika z braku pracy niż
przebywania w środowisku izolacyjnym. Więźniowie posiadający stałe
zatrudnienie w większym zakresie uznają, że praca pozwala czuć się
spełnionym, przynosi satysfakcję, stanowi jedną z przyjemności w życiu, pozwala robić coś przyjemnego i daje człowiekowi cel.
Dyskusja
Zaprezentowane wyniki badań stanowią potwierdzenie tezy o możliwości
kształtowania postaw na skutek doświadczeń życiowych i uwarunkowań środowiskowych, nie tylko w okresie socjalizacji21. Wiele lat temu, Robert Zajonc
wykazał22, że już sama ekspozycja obiektu (wielokrotny z nim kontakt) zmienia
postawę wobec niego na bardziej pozytywną. Także w przypadku naszych badań okazało się, że stały kontakt z pracą posiada wartość kształtowania pozytywnej postawy wobec pracy. Wniosek ten mógłby się wydawać dość oczywisty
i oczekiwany, gdyby nie wykazywane w dotychczasowych badaniach negatywne
postawy wobec pracy w środowisku osób odbywających karę pozbawienia wolności23. Wydawało się zatem, że pejoratywne skutki izolacji, odbierające uwięzionym jednostkom poczucie autonomii, stanowią wystarczająco silny bodziec
środowiskowy do kształtowania się negatywnego, afektywnego i poznawczego
stosunku do pracy. Istotnie – zaprezentowane w niniejszym opracowaniu wyniki badań są zbieżne z wynikami uzyskiwanymi przez innych autorów i potwierdzają, że osoby znajdujące się w środowisku izolacji penitencjarnej prezentują mniej pozytywne postawy wobec pracy niż ludzie wolni. Wniosek ten
okazał się jednak niepełny, bowiem wykazana tendencja obejmuje głównie tych
skazanych, którzy podczas obywania wyroku pozostają bez zatrudnienia. Stały
kontakt z pracą (ekspozycja na pracę) okazał się natomiast niwelować nawet negatywne oddziaływanie środowiska więziennego. Choć sama izolacja penitencjarna okazała się sprzyjać dewaluacji wartości pracy w percepcji skazanych, to
K. Isaksson, G. Johansson, K. Bellaagh, A. Sjöberg, Work values among the unemployment…, op. cit.
R.B. Zajonc, “Mr.”, “Journal of Personality and Social Psychology Monograph Supplement” 1969,
nr 9, s. 1-27.
23
E. Kjelsberg, T.H. Skoglund, A.B. Rustad, Attitudes towards prisoners,…, op. cit.
21
22
44
Anetta Jaworska, Robert Parol
posiadanie podczas odbywania kary stałego zatrudnienia pozwoliło na ukształtowanie wśród więźniów właściwego i pożądanego w zakresie readaptacji społecznej pozytywnego stosunku do pracy. Wykazywane dotychczas w badaniach
dobroczynne podmiotowo i społecznie skutki pozytywnych postaw wobec pracy24, mają zatem szansę stać się udziałem także osób odbywających długoterminową karą pozbawienia wolności. Warunkiem jest jednak posiadanie przez
nich stałego zatrudnienia, co nie tylko w Polsce wciąż nie stanowi realnej do
szerokiego stosowania opcji. Zacznie bardziej dramatyczna jest sytuacja osób
bezrobotnych. Jak wykazano, postawy wobec pracy osób długotrwale bezrobotnych przybierają pejoratywną i niekorzystną rozwojowo postać, co potwierdza prowadzone dotychczas badania25. Okazało się, że interakcja czynników
uwięzienia i bezrobocia w istotny sposób potęguje jeszcze efekt negatywnego
postrzegania wartości pracy, co może być jednym z prawdopodobnych moderatorów zaburzeń zdrowia psychicznego26 i braku zdolności do poszukiwania
pracy po opuszczeniu zakładu karnego27.
Istotnym wskazaniem dla polityki reintegracji społecznej jest zwrócenie
szczególnej uwagi na rozwój pozytywnych postaw wobec pracy przed końcem
odbywania wyroków w zakładach karnych, a przede wszystkim propagowane w Polsce od wielu już lat przez Andrzeja Bałandynowicza ograniczenie kar
pozbawienia wolności na rzecz wolności kontrolowanej, akcentującej podmiotowość karanego człowieka28, umożliwiającej karanym przestępcom pozostawanie w obszarze aktywności zawodowej i dającej mu realne szanse na zmianę
postaw. Wydaje się bowiem, że powodem niepodejmowania zatrudnienia po
zakończeniu wyroku jest nie tylko stygmatyzacja i mała ilość pracy dla osób
o niskich kwalifikacjach zawodowych, ale także brak pozytywnej oceny autotelicznej wartości pracy (brak podmiotowego znaczenia nadawanego pracy), wytworzonej w skazanych na skutek długotrwałego braku kontaktu z pracą. Obie
badane grupy (osób odbywających długoterminową karę pozbawienia wolności i długotrwale bezrobotnych) wymagają profesjonalnego wsparcia ze strony
służb reintegracji społecznej.
M.S. Christian, A.S. Garza, J.E. Slaughter, Work engagement…, op. cit.; S.R. Dobrow, J. Tosti-Kharas
Calling: The development of…, op. cit.; R. Duffy, B. Allan, E. Bott, Calling and life satisfaction among undergraduate students…, op. cit.,
25
A. Dunn, Activation Workers’ Perceptions…, op. cit.
26
F. McKee-Ryan, Z. Song, C.R. Wanberg, A.J. Kinicki, Psychological and physical…, op. cit.; M. Baumann,
R. Mayers, E. LeBihan, C. Haoussemand, Mental health…, op. cit.
27
C. Wanberg, Antecedents and Outcomes of Coping Behaviors…, op. cit.; E. Van Hooft, M. Born, T. Taris,
H. van der Flier, R. Blonk, Predictors of Job Search Behavior…, op. cit.; E. Van Hooft, M. Born, T. Taris,
H. van der Flier, Predictors and outcomes…, op. cit.; W. Boswell, M. Roehling, J. Boudreau, The role of personality…, po. cit.; Z. Song, C. Wanberg, X. Niu, Y. Xie, Action – state orientation… op. cit.
28
Zob. np. publikacje A. Bałandynowicza z 2002, 2005, 2009, 2011, 2012 r.
24
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
45
Ograniczenia i kierunki dalszych badań
Należy pamiętać, że zaprezentowane badania mają jedynie charakter porównawczy, nie można zatem jednoznacznie określić przyczynowo-skutkowych powiązań pomiędzy postawami wobec pracy a pozostałymi zmiennymi.
Trzeba zwrócić także uwagę na fakt, że zarówno w przypadku więźniów jak
i osób trwale bezrobotnych w badaniach wzięły udział wyłącznie osoby które
wyraziły na nie zgodę, co z konieczności pomija znaczną część osób, które
odmówiły udziału, a ich postawy wobec pracy pozostają badaczom nieznane.
Dodatkowym elementem uniemożliwiającym generalicję badań i wyciągnięcie
jednoznacznych wniosków jest przeprowadzenie badań wyłącznie na terytorium Polski zachodniej. Nie jest zatem pewne, czy różnice pomiędzy osobami
bezrobotnymi w zakładach karnych a osobami bezrobotnymi na wolności wynikają z samej sytuacji uwięzienia, czy też warunków odbywania kary w wybranych, polskich zakładach karnych. Istotnym uzupełnieniem badań byłoby
zatem przeprowadzenie badań podłużnych, poprzedzonych randomizacją oraz
ich poszerzenie na terytorium innych rejonów Polski, a nawet państw kultury
zachodniej.
Bibliografia:
Bałandynowicz A., Probacja. System sprawiedliwego karania, Kodeks, Warszawa
2002.
Bałandynowicz A., System probacji – kary średniej mocy i środki wolności dozorowanej jako propozycja sprawiedliwego karania, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 12,
s. 38-65.
Bałandynowicz A., System probacji – resocjalizacja z udziałem społeczeństwa, [w:]
A. Jaworska (red.), Resocjalizacja. Zagadnienia prawne, społeczne i metodyczne, IMPUS,
Kraków 2009, s. 13-50.
Bałandynowicz A., Reintegracja społeczna skazanych wsparta na paradygmacie tożsamości osobowej, społecznej i kulturowo-cywilizacyjnej, „Probacja” 2011, nr 4, s. 44-73.
Bałandynowicz A., Podmiotowość osoby i dobro wspólne w procesie reintegracji społecznej a system probacji, „Probacja” 2012, nr 1, s. 32-60.
Baumann M., Mayers R., LeBihan E., Haoussemand C., Mental health
(GHQ12; CES-D) and attitudes towards the value of work among inmates of a semi-open
prison and the long-term unemployed in Luxembourg, “BMC Public Health” 2008,
nr 8, s. 214-223.
Boswell W., Roehling M., Boudreau J., The role of personality, situational, and
demographic variables in predicting job search among European managers, “Personality
and Individual Differences” 2006, nr 40, s. 783-794.
46
Anetta Jaworska, Robert Parol
Christian M.S., Garza A.S., Slaughter J.E., Work engagement: A quantitative review and test of its relations with task and contextual performance, “Personnel Psychology” 2011, nr 64, s. 89-136.
Csikszentmihalyi M., Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia (tłum.
M. Wajda), Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 1996.
Czerw A., Co ludzie myślą o pracy zawodowej? Konstrukcja metody diagnozującej postawy wobec pracy, „Psychologia Społeczna” 2013, t. 8 2(25), s. 218-233.
Derbis R., Różnice w doświadczaniu braku pracy, [w:] T. Chirkowska-Smolak,
A. Chudzicka (red.). Człowiek w społecznej przestrzeni bezrobocia, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2004.
Duffy R., Allan B., Bott E., Calling and life satisfaction among undergraduate
students: Investigating mediators and moderators, “Journal of Happiness Studies”
2012, nr 13, s. 469-479.
Dunn A., Activation Workers’ Perceptions of Their Long-term Unemployed Clients’
Attitudes towards Employment, “Journal of Social Policy” 2013, nr 42 (4), s. 799-817.
Field H.E., The attitudes of prison inmates, “American Journal of Orthopsychiatry”
1931, nr 1(5), s. 487-500.
Isaksson K., Johansson G., Bellaagh K., Sjöberg A., Work values among the
unemployment: Changes over time and some gender differences, “Scandinavian Journal of
Psychology” 2004, nr 45, s. 207-214.
Kalinowski M., Czuma I., Kuć M., Kulik A., Praca. Seria: Uzależnienia. Fakty
i mity, KUL, Lublin 2005.
Kieselbach T., Ryzyko nie rozkłada się równo, „Oświata i Wychowanie” 2004,
nr 2(756), s. 11-17.
Kjelsberg E., Skoglund TH., Rustad A.B., Attitudes towards prisoners, as reported by
prison inmates, prison employees and college students, “BMC Public Health” 2007, nr 7, s. 7.
McKee-Ryan F.M., Z. S, Wanberg, CR, Kinicki, AJ. (2005). Psychological
and physical well-being during unemployment: a meta-analytic study. Journal of
Applied Psychology, 90, 53-76
O’Brien G., Feather N.T., The relative effects of unemployment and quality of
employment on the affect, work values and personal control of adolescents, “Journal of
Occupational Psychology” 1990, nr 63, s.151-165.
Song Z., Wanberg C., Niu X., Xie Y., Action – state orientation and theory of
planned behavior: A study of job search behavior in China, “Journal of Vocational
Behavior” 2006, nr 68, s. 490-503.
Van den Broeck A., Vansteenkiste M., Lens W., De Witte H., Unemployed
Individuals’ Work Values and Job Flexibility: An Explanation from Expectancy-Value
Theory and Self-Determination Theory, “Applied Psychology: An International
Review” 2010, nr 59 (2), s. 296-317.
Odbywanie kary pozbawienia wolności i długotrwałe bezrobocie a postawy wobec pracy...
47
Van Hooft E., Born M., Taris T., van der Flier H., Blonk R., Predictors of Job
Search Behavior Among Employed and Unemployed People, “Personnel Psychology”
2004, nr 57, s.25-59.
Van Hooft E., Born M., Taris T., van der Flier H., Predictors and outcomes of
job search behavior: The moderating effects of gender and family situation, “Journal of
Vocational Behavior” 2005, nr 67, s. 133-152.
Vansteenkiste M., Lens W., De Witte S., DeWitte H., Deci E., The ‘why’ and
‘why not’ of job search behaviour: Their relation to searching, unemployment experience, and
well-being, “European Journal of social psychology” 2004, nr 34, s. 356-363.
Vansteenkiste M., Lens W., De Witte H., Feather N.T., Understanding unemployed people’s job search behaviour, unemployment experience and well-being: A comparison of expectancy-valuetheory and self-determination theory, “British Journal of Social
Psychology” 2005, nr 44, s. 269-287.
Wanberg C., Antecedents and Outcomes of Coping Behaviors Among Unemployed
and Reemployed Individuals. “Journal of Applied Psychology” 1997, nr 82, s. 5,
731-744.
Warr P., Jackson P., Banks M., Unemployment and Mental Health: Same British
Studies, “Journal of Social Issues” 1988, nr 44 (4), s. 47-68.
Warr P., Clapperton G., The joy of work? Jobs, happiness, and you, Routledge,
East Sussex 2010.
Wood W., Attitude Change: Persuasion and Social Influence, “Annual Review of
Psychology” 2000, nr 51, s. 539-570
Zajonc R.B., “Mr.”, “Journal of Personality and Social Psychology Monograph
Supplement” 1968, nr 9, s. 1-27.
48
Anetta Jaworska, Robert Parol
Imprisonment and long-term unemployment
and attitudes towards work of men
of working age
Abstract
This article applies to the analysis of differences in work attitudes between the imprisoned
and not imprisoned men, who are in a situation long-term unemployment or having a steady
job. Attitudes towards work included their individual and social importance in the field of
affective and cognitive relation to work Participated in the research 411 men: 197 prisoners
(age: M = 37.31, SD = 11.34) and 214 men with no a criminal record (age: M = 38.88,
SD = 11.55).