Naród – definicja, geneza, postawy

Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
NARÓD
definicja pojęcia, geneza zjawiska, naród a państwo i społeczeństwo
Autor: Michał Franaszek
W definiowaniu zjawiska narodu, kilka kwestii jest z pewnością godnych podkreślenia:
•
naród jest tworem historycznym (pojawia się jako efekt przemian społecznych dopiero w
wieku XIX; wcześniej nie istniał jako zjawisko społeczne, gdyż nie istniała społeczna
świadomość dotycząca danej społeczności, która by miała charakter globalny – dziś
powiedzielibyśmy ogólnonarodowy)
•
jego fundamentem jest wytworzenie wspólnej przestrzeni kulturowej
•
w ogromnej mierze proces jego kształtowania zależy od wąskiego kręgu osób, który
określić można mianem elity
•
kluczowe znaczenie ma jedność języka – język to my; współczesna filozofia mówi, iż
istniejemy w języku i poprzez język
•
nie istnieje naród bez jego historii, bez pamięci
•
pamięć o narodzie zawiera się nie tylko w historii, ale także w literaturze, zabytkach,
przyrodzie i symbolach
W potocznym postrzeganiu problematyki narodu bardzo często utożsamia się pojęcie narodu z
pojęciem państwa. Jednak, choć są to dwie rzeczywistości ze sobą niezmiernie powiązane, to
jednak nie są tym samym. Dodatkowo cały problem tej relacji utrudnia fakt, iż nakłada się
tutaj trzecie zjawisko, jakim jest społeczeństwo.
Naród, jako szczególnego rodzaju wspólnota dąży do ukształtowania zasad życia społecznego
na swój własny sposób. Można powiedzieć, iż każdy chce mieć poczucie, że żyje we własnym
domu. A zasady jakie w nim panują są w tej dziedzinie kluczowe. Tak więc naród z całą
pewnością ujawnia się także w tym, iż dąży do ukształtowania własnego państwa.
Państwo będzie jednak szczególnego rodzaju tworem, który utożsamiamy z pojęciem prawa i
reżimu. Naród zaś jako społeczność ideologiczno-kulturowa jest bardziej niż wszystkie inne
grupy społeczne tworem o charakterze świadomościowym, cechującym się tzw. rozproszoną
strukturą organizacyjną.
Rozważenie zatem relacji naród – państwo jest możliwe, jeśli przyjmiemy to początkowe
założenie mówiące, iż naród to wspólnota ideologiczno-kulturowa, zaś państwo to społeczność
-1-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
polityczno-administracyjna. Dopiero po takim rozróżnieniu może być postawione pytanie o
wzajemne relacje w zakresie trzech problematyk:
•
•
•
genezy
rozdziału funkcji
zakresie relacji między instytucjami narodu i państwa
W kwestii pierwszej dokonując analizy o charakterze historyczno-socjologicznym należy
wyraźnie podkreślić, iż państwo, jako społeczność administracyjno-polityczna, często
wyprzedzało kształtowanie się w jego ramach narodu.
Paweł Rybicki uważa, iż „kontrowersja co było pierwsze – państwo czy naród – nie wymaga
jednak od nas jakiegoś bezwzględnego rozstrzygnięcia, ponieważ obie drogi rozwoju wydają się
być całkowicie możliwe, a w pewnym stopniu mogły być nawet paralelne”. Za przykład niech
posłużą Włochy i Stany Zjednoczone. W tych pierwszych procesy zjednoczeniowe nastąpiły
jako skutek wcześniejszego zaistnienia tożsamości narodowej, co wskazywałoby na
pierwotność narodu w stosunku do państwa. W przypadku tych drugich – o ile możemy tam
mówić o istnieniu narodowości – to właśnie instytucja państwa i walka o jego powstanie stała
się kluczowym elementem mitu narodowego.
W tym względzie mamy jednak do czynienia z wieloma zawiłościami. Istnienie Związku
Radzieckiego nie przyczyniło się do powstania nowej narodowości radzieckiej, co wskazywałoby
na siłę więzi o charakterze wspólnoty kultury, zaś Kurdom brak przeszłości państwowej nie
odbiera pragnienia posiadania własnej odrębności.
Jeśli chodzi o problem rozdziału funkcji pełnionych przez obie te społeczności, to wyraźnie
widać, iż relacja ta przedstawia się jako wzajemna egzystencjalna (bytowa) zależność
nowoczesnego narodu od państwa i państwa od narodu. Państwo bowiem w stosunkach ze
społecznościami zewnętrznymi pełni dla narodu funkcję reprezentacyjną i ochronną, zaś w
stosunkach wewnętrznych zapewnia właściwy ład prawny oraz warunki do życia i rozwoju.
Naród natomiast wypełnia to wszystko całym bogactwem symbolicznych i normatywnych
aspektów kultury i tradycji.
Skrajny przykład uwidaczniania się relacji między państwem a narodem można zauważyć
wtedy, gdy dany naród zamieszkuje „w nie swoim państwie”. Wtedy też każde z nich staje się
dla siebie wrogie, bądź co najmniej opozycyjne. Za państwo uznalibyśmy wtedy – za Kantem „zrzeszenie pewnej liczby ludzi pod rządami prawa”, zaś za naród społeczność
świadomościową. Tak więc, oba podmioty cechuje egzystencjalna zależność, którą powinna
cechować komplementarność.
Narody przez sam fakt swojego istnienia nie posiadają zdolności do samodzielnych działań
politycznych. Prawo międzynarodowe nie nadaje osobowości prawnej narodom, a zatem są one
dla niego jakby „niewidoczne”. Jednak kwestią mającą dla zjawiska narodu fundamentalne
znaczenie jest to, iż w świetle prawa międzynarodowego wyłącznie narody posiadają prawo do
samostanowienia.
Problem niewspółmierności rozwoju narodów dotyczy faktu, iż procesy narodowotwórcze w
przypadku poszczególnych narodów przebiegały odmiennie. Zarówno w przeszłości, jak i
współcześnie poszczególne narody znajdowały się w różnych fazach swego rozwoju.
-2-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
Obok narodów „starych”, ukształtowanych w Europie w trakcie stuleci organizowania się w
ciało państwowe – jak chociażby naród polski – mamy także do czynienia z narodami
„młodymi” i „bardzo młodymi”. Wystarczy wziąć choćby po uwagę takie przykłady jak Słowacja
czy Łotwa. Ich kształtowanie związane było z procesem zrywania politycznych zależności.
Sprawa ta jednak nie jest definitywnie zakończona, gdyż proces upominania się o własną
podmiotowość w wielu wypadkach wciąż trwa. Wystarczy przywołać choćby przykład Basków
czy Ślązaków, których dzisiejsza postawa jest powtórzeniem wielu postaw z historii Europy.
Wtedy też postawa wielu dzisiejszych narodów zaskakiwała…
Generalnie, na skutek rozmaitym układom relacji naród-społeczeństwo, możemy mieć do
czynienia z kilkoma typami społeczeństw:
•
•
•
•
społeczeństwo
społeczeństwo
społeczeństwo
społeczeństwo
jednonarodowe (japońskie)
jednonarodowe z mniejszościami (polskie)
wielonarodowe (rosyjskie)
wieloetniczne (państwa Afryki)
Wyróżniamy też trzy główne rodzaje koncepcji narodu:
•
NATURALISTYCZNĄ – naród to tyle, co wspólnota krwi, a zatem wspólnota połączona
pewnymi cechami biologicznymi, któe warunkują istnienie cech kulturowych; tym
rozumieniem narodu posługiwali się naziści
•
POLITOLOGICZNA – naród to grupa powiązana wspólną więzią o charakterze
polityczno-prawnym, jaką jest obywatelstwo; w tym ujęciu czlonkami narodu są
wszyscy, którzy posiadają paszport danego państwa – nawet ci, którzy mają zupełnie
inne pochodzenie etniczne, a nawet nie znają języka, ale na skutek określonych działań
(naturalizacja), otrzymali obywatelstwo danego państwa; ujęcie politologiczne jest
typowe dla społeczeństa amerykańskiego (dość osobliwa definicja: nationstate society:
a political grouping of people with an independent government and a common territory)
•
KULTUROWA – najczęściej utożsamiana z pojęciem narodu – to pewna grupa społeczna
powiązana wspólną przeszłością historyczną, językiem i terytorium politycznym, które w
toku dziejów postrzega się jako osobna od innych grupa etniczna i dąży do posiadania
własnej państwowości
Znany Socjolog, Jan Turowski, pisze o tym następująco: „Naród jest powstałą w toku
historycznego rozwoju wspólnotą ludzi, którzy obiektywnie i w swej świadomości uznają dany
język za swój język ojczysty, uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są
przekonani o wspólnocie swego pochodzenia, tworzą własną kulturę i posiadają lub dążą do
posiadania uznawanej za swoją organizacji politycznej czyli państwa”.
Stwierdzenie, że naród powstaje w toku historycznego rozwoju zawiera trzy myśli:
•
•
•
proces kształtowania się narodu jest długotrwały i obejmuje stulecia
ma charakter dynamiczny
obejmuje rozległe obszary przemian społecznych: cywilizację, gospodarkę, kulturę,
ustrój
-3-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
Z pojęciem narodu wiążą się dwa bardzo ważne w naukach społecznych pojęcia, jakimi są
ojczyzna prywatna i ojczyzna ideologiczna. Pierwsze z nich oznacza doskonale nam znany
obszar, na którym osobiście spędziliśmy znaczną część życia, utożsamiamy się z nim i czujemy
się w nim u siebie. W innym rozumieniu jest to też tzw. mała ojczyzna. Ojczyzna ideologiczna
zaś, to teren, którego nie muszę znać osobiście, ale który postrzegam jako Ojczyznę, jako
obszar „należący” do naszego narodu. Nie znaczy to, że inni tam nie zamieszkują (czy nie
mogą zamieszkiwać), ale który jest „nasz”. Jest to dodatkowo wzmacniane jest przez określone
symbole (np. kwestia Kresów dla całych pokoleń jest utożsamiana z polskością, choć wiele osób
tak myślących nie zamieszkiwało osobiście w tych miejscach; znają to z literatury czy historii).
Jeśli chodzi o proces genezy narodu, kultury i świadomości narodowej, to kluczowy w nim jest
rola tzw. „przodowników kulturalnych” i ich patronów (poetów, artystów, myślicieli, polityków).
Dzięki ich działalności (Mickiewicz, Norwid, Paderewski, Słowacki, Piłsudski, Dmowski)
kształtowała się ideologia narodowa, jako szczególnego rodzaju czynnik integracji i
wychowywania nowych pokoleń narodu. Należy tu podkreślić niezmiernie ważny czynnik
selektywności historii i tworzenie symboli narodowych (to znaczy, iż spośród bezmiaru
wydarzeń, szczególnie hołdowano kilku wybranym i tworzono wokół nich mit, któy z kolei
stawał się swoistą opowieścią narodową).
Kształtowanie się nowoczesnego zjawiska narodu związane było z zaistnieniem trzech istotnych
elementów:
•
poczuciem przynależności narodowej charakteryzują się nie tylko pewne elity czy stany
wyższe, ale wszystkie warstwy, klasy czy stany społeczne; poczucie tożsamości
narodowej wyróżnia wszystkich
•
podstawowe zręby kultury narodowej z najrozmaitszych dziedzin (obyczajów, kultury,
literatury, nauki), zostają upowszechnione w szerokich masach ludności
•
dany naród posiada własną organizację państwową lub też dąży do jej uzyskania, przy
czym wysiłki te mają charakter trwały i masowy
Kluczowe znaczenie dla tak kształtującego się zjawiska narodu, miały takie wydarzenia, jak
konflikt Karola I z angielskim parlamentem (1645-49), rewolucja francuska, Wiosna Ludów czy
polskie powstania narodowe.
Aby jednak mogło dojść do zaistnienia powyższych czynników, musiały wcześniej dokonać się
znaczące przeobrażenia w dziedzinie techniczno-ekonomicznej, które znalazły swój późniejszy
wyraz w rozwoju przemysłu fabrycznego i w gospodarce towarowo-pieniężnej. „Dopóki zamki i
dwory tworzyły łącznie z chłopskimi dzierżawami dziedzicznymi i drobnym rzemiosłem
sąsiedzkiego miasta autonomiczne i niemal samowystarczalne całości ekonomiczne, nie było
warunków ani do zjednoczenia narodowego, ani do zjednoczenia politycznego. Trzeba było, aby
naturalna ekonomika feudalna uległa rozpadowi i na jej gruzach wytworzyła się przestrzeń
rynku bazująca na powszechnych zależnościach ”. (Julian Brun)
Tym zmianom o charakterze techniczno-ekonomicznym wtórowały znaczące przemiany
struktury społecznej. Załamał się podział stanowy, rozrastało się mieszczaństwo oraz pojawiały
się całkowicie nowe warstwy społeczne: robotnicy, przedsiębiorcy, bankierzy… Rozwijało się
szkolnictwo powszechne, obejmujące także ludność warstw niższych, co stało się drogą do
szerzenia się samowiedzy i świadomości narodowej.
-4-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
W przypadku omawiania zjawiska narodu, nie można wspomnieć o istnieniu szeregu zjawisk
społecznych, które są na nim fundowane (albo inaczej: które są z nim nierozerwalnie złączone):
Kosmopolityzm – postawa polegająca na tym, iż człowiek postrzega siebie jako obywatela
świata; wedle skrajnej wersji tej postawy narody to czynniki antagonizujące wzajemne między
ludzkie relacje, według umiarkowanych reprezentantów, to czynnik różnicujący, ale mający też
swoje walory pozytywne (jak choćby określone cechy kultury)
Internacjonalizm – postawa uznająca istnienie narodów, a także podkreślająca znaczenie i
wartości ich kultur, ale dążąca do pełnej ich otwartości i współistnienia w duchu braterstwa;
zrodzona w okresie Wiosny Ludów, wyrażająca się w haśle: „Za wolość naszą i waszą”
Patriotyzm – postawa umiłowania ojczyzny i własnego narodu; pełna troski o dobro wspólne i
wspólną pomyślność; podkreśla wielkie znaczenie narodowego dziedzictwa i konieczność jego
zachowania dla przyszłych pokoleń; cechuje się otwartością wobec innych, odczuwając dumę
ze swojego
Nacjonalizm – wedle Jana Nowaka Jeziorańskeigo, który pisał o tym w swoich publikacjach,
jeśli patriotyzm jest postawą, to nacjonalizm jest ideologią; oczywiście z niej także wynika
potem określona postawa, ale samo źródło nacjonalizmu tkwi w określonym zbiorze przekonań;
wedle nich kultura narodowa jest często zagrożona przez to, co obce – musi być więc
chroniona; tkwiąca jednak w nacjonalizmie nieufność powoduje, iż często prowadzi on do
różnego rodzaju napięć na tle etnicznym, a czasami prowadzić może do narodowościowych
konfliktów (np. kwestia rozpadu Jugosławii)
Szowinizm – postawa często utożsamiana z nacjonalizmem, choć mogąca sięgać nie tylko na
kwestie narodowościowe, ale też np. klasowe; w jej rozumieniu „nasz” naród cechuje się
szczególnego rodzaju cechami, które sytuują go wyżej niż innych; często ma w sobie elementy
pogardy; był składową takich ideologii jak niektóre odłamy faszyzmu, nazizm czy komunizm
(podkreślanie wyższości klasy robotniczej)
Ksenofobia – postawa cechująca się wysokim stopniem nieufności wobec innych, mogąca
przeradzać się w zorganizowane formy nienawiści; bazuje na stereotypach społecznych i
uprzedzeniach
Rasizm – ideologia, wedle której cechy biologiczne człowieka różnicują jego zdolności
intelektualne i kulturowe; wedle tego poglądu różnica kultur jest cechą nieusuwalną, a
kluczowym dla niej elementem jest to, iż istnieją kultury wyższe i niższe; jego silnym
składnikiem jest pogarda (szowinizm) oraz ksenofobia
Apartheid – ideologia będąca po II wojnie światowej oficjalną ideologią państwową w RPA, na
skutek której doszło do odseparowania od siebie ludności białej i czarnej; wersja rasizmu
Antysemityzm – ideologia skierowana przeciwko Żydom, w umiarkowanym przypadku
piętnująca ich społecznie (tworzenie społecznych gett włącznie z tzw. gettami ławkowymi w
szkołach, bojkot sklepów, umiarkowanie wyrażana publicznie niechęć),a w skrajnym dążąca do
ich unicestwienia (nazizm)
Faszyzm – ideologia bardziej związana z państwem niż z narodem, choć oczywiście państwo to
miało cechy narodowe; wedle jej tez, państwo jest wartością najwyższą i należy szczególnie to
-5-
Szukaj innych materiałów na:
a
www.wosnastoprocent.pl
podkreślać; państwa faszystowskie miały charakter zmilitaryzowany, a władzę w nim
sprawowali wojskowi; na skutek aliansu Mussoliniego z Hitlerem utożsamiany z nazizmem
(używany z nim jako synonim) co jednak jest nadużyciem (można to stosować ewentualnie w
jakimś zakresie do faszyzmu włoskiego, ale już nie do Hiszpańskiego czy Portugalskiego, które
– wedle Normana Daviesa – miały bardziej formę tradycyjnych dyktatur, z nieco innym
zakresem wartości, którym hołdowały)
nazizm – ideologia stworzona przez Adolfa Hitlera w książce Mein Kampf; podstawową
wartością dla nazizmu był naród, ale rozumiany naturalistycznie; jego ochrona, ochrona jego
interesów uzasadniała realizowanie wszelkich możliwych środków, które charakteryzowały się
pełną kontrolą nad życiem społecznym; jak każda ideologia bazująca na szowinizmie,
kluczowym jej elementem było znalezienie zbiorowego wroga, utożsamianego w tym wypadku
z Żydami – walka przeciwko temu wrogowi (włącznie z fizyczną jego eliminacją) była misją
całego narodu
-6-