17. Ryzyko zawodowe, jego analiza i ocena

Prawo pracy i BHP – poradnik
17. Ryzyko zawodowe, jego analiza
i ocena
17.1. Wiadomości ogólne
TA
R
BO
N
U
S
Ryzyko zawodowe (rozporządzenie MPiPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bhp – Dz. U. z 2003 r. poz. 1650 ze zm.) to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych
w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.
Pracodawca jest zobowiązany zapewnić pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności przez zapobieganie zagrożeniom związanym z wykonywaną pracą,
właściwą organizację pracy, stosowanie koniecznych środków profilaktycznych oraz informowanie i szkolenie pracowników.
Obowiązek ten powinien być realizowany na podstawie ogólnych zasad dotyczących
zapobiegania wypadkom i chorobom związanym z pracą, w szczególności przez:
• zapobieganie zagrożeniom;
• przeprowadzanie oceny ryzyka związanego z zagrożeniami, które nie mogą być wykluczone;
• likwidowanie zagrożeń u źródeł ich powstawania;
• dostosowanie warunków i procesów pracy do możliwości pracownika, w szczególności przez odpowiednie projektowanie i organizowanie stanowisk pracy, dobór
maszyn i innych urządzeń technicznych oraz narzędzi pracy, a także metod produkcji i pracy – z uwzględnieniem zmniejszenia uciążliwości pracy, zwłaszcza pracy
monotonnej i pracy w ustalonym z góry tempie, oraz ograniczenia negatywnego
wpływu takiej pracy na zdrowie pracowników;
• stosowanie nowych rozwiązań technicznych;
• zastępowanie niebezpiecznych procesów technologicznych, urządzeń, substancji
i innych materiałów – bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi;
• nadawanie priorytetu środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej;
• instruowanie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Pracodawca ocenia ryzyko zawodowe występujące przy wykonywanych pracach,
w szczególności przy doborze wyposażenia stanowisk i miejsc pracy, stosowanych substancji chemicznych i ich mieszanin, substancji biologicznych, rakotwórczych lub mutagennych oraz zmianie organizacji pracy. Podczas oceny ryzyka zawodowego uwzględnia się wszystkie czynniki środowiska pracy występujące przy wykonywanych pracach
oraz sposoby wykonywania prac.
Stosowane w następstwie oceny ryzyka zawodowego środki profilaktyczne, metody oraz
organizacja pracy powinny:
• zapewniać zwiększenie poziomu bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników;
• być zintegrowane z działalnością prowadzoną przez pracodawcę na wszystkich poziomach struktury organizacyjnej zakładu pracy.
62
17. Ryzyko zawodowe, jego analiza i ocena
Pracodawca prowadzi dokumentację oceny ryzyka zawodowego oraz zastosowanych
niezbędnych środków profilaktycznych.
Dokument potwierdzający dokonanie oceny ryzyka zawodowego uwzględnia
w szczególności:
• opis ocenianego stanowiska pracy, w tym wyszczególnienie:
–– stosowanych maszyn, narzędzi i materiałów,
–– wykonywanych zadań,
–– występujących na stanowisku niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych
czynników środowiska pracy,
–– stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej,
–– osób pracujących na tym stanowisku;
S
• wyniki przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego dla każdego z czynników środowiska pracy oraz niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko;
N
U
• datę przeprowadzonej oceny oraz osoby dokonujące oceny.
Niezbędne wiadomości konieczne do prawidłowego przeprowadzenia oceny ryzyka
zawodowego zawarte są w normie PN-N-18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.
TA
R
BO
17.2. Analiza ryzyka zawodowego
Analiza ryzyka zawodowego zawiera następujące elementy:
• zebranie informacji potrzebnych do oceny ryzyka zawodowego,
• zidentyfikowanie występujących zagrożeń,
• oszacowanie ryzyka zawodowego wynikającego z istniejących zagrożeń.
Informacje potrzebne do oceny ryzyka zawodowego, czyli głównie informacje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy, powinny być gromadzone w sposób ciągły, bo
ich odpowiednie dokumentowanie prowadzi do łatwej identyfikacji występujących zagrożeń, a także do prawidłowego oszacowania ryzyka związanego z występowaniem
określonych zagrożeń. Ryzyko szacuje się w zasadzie dla każdego zidentyfikowanego
zagrożenia osobno.
Po zakończeniu analizy niezbędne jest podjęcie decyzji o dopuszczalności ryzyka, czyli
ustalenie, czy ryzyko związane ze zidentyfikowanym zagrożeniem można uznać za dopuszczalne.
UWAGA!
Ryzyko oszacowane jako duże zawsze jest niedopuszczalne. Należy je natychmiast zmniejszyć do poziomu
akceptowalnego, np. przez zastosowanie odpowiednich środków ochrony.
63
Prawo pracy i BHP – poradnik
17.3. Ocena ryzyka zawodowego
(wg PN-N-18002:2011)
S
Ocenę ryzyka zawodowego powinien przeprowadzać zespół, w skład którego mogą
wchodzić: pracodawca, pracownik służby bhp lub osoba wykonująca zadania służby
bhp, lekarz medycyny pracy, osoby kierujące pracownikami oraz pracownicy lub ich
przedstawiciele.
Zaleca się, by pracownik uczestniczył w ocenie ryzyka zawodowego na swoim stanowisku pracy.
Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym i może być przeprowadzana
„krok po kroku”. Pro­ces przeprowadzania oceny oraz wynikające z niej działania przedstawiono na rysunku 17.1.
Zagrożenia można zidentyfikować na podstawie analizy zebranych informacji, za pomocą metody prze­prowadzenia analizy ustalonej przez zespół oceniający ryzyko zawodowe.
TA
R
BO
N
U
Rys. 17.1. Ocena
ryzyka zawodowego oraz
wynikające z niej
działania
64
17. Ryzyko zawodowe, jego analiza i ocena
TA
R
BO
N
U
S
Najczęściej stosowaną do identyfikacji zagrożeń jest metoda list kontrolnych, które
mogą być opracowywane na przy­kład z wykorzystaniem wykazów czynników szkodliwych i niebezpiecznych, zawartych w odpowiednich przepisach i normach. Niekiedy
należy przyjąć bardziej zaawansowa­ne metody identyfikacji zagrożeń.
Oszacowanie ryzyka zawodowego związanego z zidentyfikowanymi zagrożeniami polega na ustaleniu:
• prawdopodobieństwa wystąpienia niekorzystnych dla życia i zdrowia pracowników
następstw tych zagrożeń,
• ciężkości tych następstw.
Oszacowanie ryzyka zawodowego można przeprowadzać w różny sposób, w zależności
od potrzeb przedsiębiorstwa. Zaleca się przede wszystkim takie sposoby oszacowania
ryzyka zawodowego, których stosowanie nie wymaga wiedzy specjalistycznej i które
mogą łatwo wykorzystywać osoby przeprowadzające oceny. Bardzo ważne jest także,
aby otrzymane wyniki były w pełni wystarczające do wyznaczenia dopuszczalności ryzyka i właściwego planowania działań korygujących i zapobiegawczych.
Najczęściej zalecanymi sposobami jest oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej lub pięcio­stopniowej.
Ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia i prawdopodobieństwo ich wystąpienia
określa się stosując niżej wymienione wskazówki:
• następstwa o małej szkodliwości – urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pracy (czasowe pogorszenia stanu zdrowia – niewielkie
stłuczenia i zranienia, podrażnienia oczu, niewielkie zatrucia, bóle głowy itp.),
• następstwa o średniej szkodliwości – urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale
długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z okresami absencji
(np. zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowego itp.),
• następstwa o dużej szkodliwości – urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwo­ści i/lub śmierć (np. oparzenia III stopnia, oparzenia II stopnia dużej
powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narzą­dów wewnętrznych i układu nerwowego
w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenia
słuchu, astma, zaćma itp.),
• mało prawdopodobne – następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas
całego okresu aktywności zawodowej pracownika,
• prawdopodobne – następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika,
• wysoce prawdopodobne – następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie
podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.
We wszystkich możliwych przypadkach należy oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wartości wielkości charakte­ryzujących narażenie. Ogólne zasady oszacowania
ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie przedstawiono w tabeli 17.1.
65
Prawo pracy i BHP – poradnik
Tab. 17.1. Ogólne zasady oszacowania ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie (wg PN-N–18002:2011)
Wartość wielkości charakteryzującej
narażenie (P)
Oszacowanie ryzyka
zawodowego
P > Pmax
duże
Pmax ≥ P > 0,5 Pmax
średnie
P ≤ 0,5 Pmax
małe
S
UWAGA: Pmax – wartość dopuszczalna wielkości charakteryzującej naraże­nie, ustalana na ogół
na podstawie obowiązujących przepisów (np. od­powiednia wartość NDS – najwyższego
dopuszczalnego stężenia lub NDN – ­najwyższego dopuszczalnego natężenia). W przypadku braku ustalonych wy­magań przy jej ustalaniu można wykorzystać opinie ekspertów i/lub
wziąć pod uwagę opinie pracowników.
TA
R
BO
N
U
Podane w powyższej tabeli ogólne zasady oszacowania ryzyka zawodowego nie
uwzględniają zmniejszania narażenia przez zastosowanie środków ochrony indywidualnej. W przypadku zastosowania i prawidłowego doboru tych środków oszacowanie
ryzyka zawodowego może ulec zmianie (np. z dużego na średnie). Zasadę tę można
zastoso­wać po wyczerpaniu możliwości ograniczenia ryzyka zawodowego za pomocą
innych środków ochronnych.
Najważniejszym kryterium dopuszczalności ryzyka zawodowego są wymagania przepisów praw­nych i innych dokumentów normatywnych. Gdy nie ma takich wymagań,
przedsiębiorstwo powinno ustalić własne kryteria dopuszczalności ryzyka zawodowego, uwzględniając opinie ekspertów z dziedziny bhp, własne doświadczenia oraz opinie
pracowników. Przedsiębiorstwa mogą również ustalać własne kryteria dopuszczalności ryzy­ka zawodowego, oparte na wymaganiach wyższych niż wymagania przepisów
prawnych i innych dokumen­tów normatywnych.
Dopuszczalność ryzyka zawodowego można na ogół wyznaczyć bezpośrednio na podstawie jego oszacowania. W tabelach 17.2 i 17.3 podano zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oszacowanego w skali trójstopniowej (tabela 17.2) lub
pięciostopniowej (tabela 17.3).
66
17. Ryzyko zawodowe, jego analiza i ocena
Tab. 17.2. Zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oraz zalecane działania wynikające z oceny tego ryzyka (skala 3-stopniowa)
Oszacowanie
Dopuszczalność
ryzyka zawodowego ryzyka zawodowego
niedopuszczalne
Zalecane jest zaplanowanie i podjęcie działań, mających za zadanie
zmniejszenie ryzyka zawodowego.
N
U
Średnie
dopuszczalne
Małe
Jeżeli ryzyko zawodowe związane
jest z pracą już wykonywaną, należy podjąć bezzwłocznie działania
w celu jego zmniejszenia (np. zastosowanie środków ochronnych).
Jeżeli praca nie była jeszcze rozpoczęta, można do niej przystąpić, gdy
ryzyko zawodowe zostanie zmniejszone do dopuszczalnego poziomu.
S
Duże
Niezbędne
działania
Niezbędne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe nie ulega pogorszeniu
i pozostaje co najwyżej na dotychczasowym poziomie.
TA
R
BO
Tab. 17.3. Zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego oraz zalecane działania wynikające z oceny tego ryzyka (skala 5-stopniowa)
Oszacowanie
Dopuszczalność
ryzyka zawodowego ryzyka zawodowego
Niezbędne
działania
Bardzo duże
Pracy nie wolno kontynuować,
a tym bardziej rozpoczynać do czasu
zmniejszenia ryzyka zawodowego
do poziomu dopuszczalnego.
Duże
Jeżeli ryzyko zawodowe związane
jest z pracą już wykonywaną, należy podjąć bezzwłocznie działania
w celu jego zmniejszenia (np. zastosowanie środków ochronnych).
Jeżeli praca nie była jeszcze rozpoczęta, można do niej przystąpić, gdy
ryzyko zawodowe zostanie zmniejszone do dopuszczalnego poziomu.
niedopuszczalne
67
Prawo pracy i BHP – poradnik
Oszacowanie
Dopuszczalność
ryzyka zawodowego ryzyka zawodowego
Zalecane jest zaplanowanie i podjęcie działań, mających za zadanie
zmniejszenie ryzyka zawodowego.
Średnie
Małe
Bardzo małe
Niezbędne
działania
dopuszczalne
Niezbędne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe nie ulega pogorszeniu
i pozostaje co najwyżej na dotychczasowym poziomie.
Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań.
TA
R
BO
N
U
S
Działania korygujące i zapobiegawcze na stanowiskach pracy są planowane na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego.
Środki ochronne należy stosować w następującej kolej­ności:
• środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia u źródła;
• środki ochrony zbiorowej;
• środki organizacyjne i proceduralne;
• środki ochrony indywidualnej.
Przed wykonywaniem działań korygujących lub zapobiegaw­czych należy dokonać przeglądu planu tych działań w celu określenia, czy:
• proponowane działania ograniczą ryzyko zawodowe w wymaganym stopniu,
• w wyniku realizacji planu nie dojdzie do powstania nowych zagrożeń,
• nie jest możliwe zastosowanie innych, bardziej skutecznych działań,
• pracownicy widzą potrzebę realizacji oraz jak oceniają skuteczność planowanych działań.
Po zrealizowaniu zaplanowanych działań należy przeprowadzić kolejną ocenę ryzyka
zawodowego, umożliwiającą sprawdzenie ich skuteczności.
Wyniki oceny ryzyka zawodowego powinny być udokumentowane przy współudziale
pracowników lub ich przedstawicieli. Pracownicy powinni zostać poinformowani o wynikach oceny ryzyka zawodowego na ich stanowiskach pracy.
68