Giełdy energii elektrycznej: OMEL

Giełdy energii elektrycznej: OMEL
Autor: Tomasz Fornalczyk
(“Polska Energia” – nr 5/2010)
OMEL to nazwa najczęściej kojarzona z giełdą energii elektrycznej funkcjonującą w Hiszpanii. Ale skrót
ten oznacza nie tylko handel energią elektryczną. Funkcja handlowego operatora rynku, jaką pełni,
nakłada na tę instytucję znacznie więcej obowiązków i praw niż tylko zarządzanie giełdą
Historia obecnego Operator del Mercado Iberico de Energia – Polo Espanol (OMEL) zaczyna się w listopadzie 1997
r. Wtedy to w Hiszpanii powstały przepisy nazywane Ustawą 54/1997. Po raz pierwszy w tym dokumencie mówi
się o instytucji, której powierza się zarządzanie rynkiem energii elektrycznej oraz nadzór nad jego efektywnym
rozwojem, tzw. handlowym operatorze rynku energii. Funkcję operatora technicznego powierzono spółce Red
Electrica de Espana (REE) – operatorowi sieci przesyłowej w Hiszpanii.
HANDEL NA OMEL
OMEL rozpoczął funkcjonowanie w styczniu 1998 r. Podstawową odpowiedzialnością spółki było zarządzanie
systemem zakupu i sprzedaży energii elektrycznej na hiszpańskim rynku energii, w tym mechanizmami
kształtowania cen, nadzorowanie systemu rozliczeń oraz procesu udostępniania notowań cen. Od 1998 r. zmieniały
się zarówno powiązania właścicielskie OMEL, nazwa, jak i uprawnienia. Jednak podstawowe zadania wynikające
z Ustawy 54/1997 nie uległy zmianom.
Pierwsze sesje na giełdzie energii elektrycznej zarządzanej przez OMEL zawarto w styczniu 1998 r. Były to
transakcje z dostawą fizyczną dnia następnego. Trzy miesiące później uruchomiono tzw. rynek dnia bieżącego.
W ramach tej części rynku przeprowadzano sześć sesji dziennie. Transakcje zawarte na tym rynku również kończyły
się fizyczną dostawą energii. Rynek dnia bieżącego, podobnie do innych giełd, powstał w wyniku rosnącej potrzeby
aktualizacji swoich zleceń przez uczestników giełdy, jako uzupełnienie notowań dziennych. Dzięki transakcjom dnia
bieżącego uczestnicy giełdy praktycznie na bieżąco mogli korygować zakontraktowane wcześniej przez siebie ilości
energii w zależności od zmieniających się potrzeb. Do dziś przyjęty przez OMEL system transakcji nie zmienił się:
wszystkie zawarte kontrakty kończą się dostawą fizyczną, a na rynkach zarządzanych przez OMEL odbywa się
codziennie siedem sesji. Handel na rynku dnia następnego bazuje na aukcjach realizowanych raz dziennie, na każdą
z 24 godzin dnia następnego. Transakcje rynku dnia bieżącego zawierane są również na poszczególne godziny doby.
Rozliczenie zawartych poprzez OMEL transakcji odbywa się codziennie. Płatności następują jednak raz w tygodniu
i obejmują rozliczenia zgromadzone przez uczestników w ciągu tygodnia. Informacja o zawartych kontraktach
i należnościach oraz zobowiązaniach przekazywana jest stronom transakcji automatycznie poprzez funkcjonujący
w ramach OMEL system informatyczny. Oprócz znacznej wygody dla uczestników giełdy, procedura związana ze
zautomatyzowaniem procesu udostępniania wyników sesji jest również sporym ułatwieniem dla OMEL. Ponad 900
uczestników i siedem notowań w ciągu dnia w skrajnym przypadku daje liczbę ok. 6,5 tys. rozliczeń dziennie.
UCZESTNICY I CENY
Giełda OMEL liczyła w 2008 r. 965 uczestników. W większości są to wytwórcy energii elektrycznej (834),
dystrybutorzy energii, przedsiębiorstwa obrotu oraz tzw. kwalifikowani odbiorcy energii elektrycznej korzystający
z możliwości uczestnictwa w wolnym rynku. Od stycznia 2003 r. wszyscy konsumenci energii elektrycznej
w Hiszpanii mają możliwość wyboru sprzedawcy energii elektrycznej. Na rynku hiszpańskim funkcjonuje podział
klientów na dwie grupy. Pierwsza z nich to klienci, którzy zdecydowali się na zakup energii na rynku. Mogą oni
negocjować warunki umów dotyczących sprzedaży energii lub dokonywać zakupów na giełdzie. Druga grupa to
klienci, którzy z różnych powodów nie zdecydowali się na uczestnictwo w rynku energii. Mogą oni dokonywać
zakupów od przedsiębiorstw energetycznych, działających na danym terenie, po cenach regulowanych –
ogłaszanych co roku na podstawie stosownych przepisów.
Przedsiębiorstwa realizujące transakcje bezpośrednio na rynku energii elektrycznej, aby skorzystać z prawa do
kupna lub sprzedaży energii poprzez giełdę energii, muszą dodatkowo spełnić dwa wymagania formalne: dokonać
wpisu poprzez umieszczenie swoich danych w rejestrze administracyjnym oraz potwierdzić przestrzeganie zasad
uczestnictwa w rynku poprzez podpisanie odpowiedniej umowy.
Uczestnikami giełdy OMEL mogą być następujące rodzaje podmiotów:
– producenci energii elektrycznej,
– producenci energii pracujący w tzw. trybie specjalnym (źródła odnawialne oraz elektrociepłownie),
– dystrybutorzy energii elektrycznej,
– sprzedawcy,
– konsumenci korzystający z przysługującego im prawa do zakupu energii elektrycznej na rynku.
Udział podmiotów w rynku energii i uczestnictwo w hiszpańskiej giełdzie wiąże się z wieloma zasadami
i ograniczeniami wynikającymi z obowiązujących przepisów. Określają one szczegółowo sposób obrotu energią
elektryczną przez poszczególne typy uczestników i warunki, pod jakimi można tych transakcji dokonywać.
W przyjętym w Hiszpanii modelu rynku także wytwórcy zostali podzieleni na dwie grupy: pracujących
w konwencjonalnym trybie oraz w trybie specjalnym. Do drugiej grupy należą źródła odnawialne o mocy
zainstalowanej mniejszej niż 50 MW oraz elektrociepłownie. Grupa elektrowni pracujących w tzw. konwencjonalnym
trybie to pozostałe, nienależące do wymienionych wcześniej rodzajów źródeł wytwórczych. Podział jest niezwykle
ważny, jeśli chodzi o zasady handlu poprzez OMEL.
Elektrownie pracujące w trybie konwencjonalnym o mocy zainstalowanej powyżej 1 MW powinny wyprodukowaną
przez siebie energię sprzedawać poprzez giełdę. Wyjątek stanowi ta część energii, która została zakontraktowana
przez nie w kontraktach dwustronnych z klientami korzystającymi z wolnego rynku. Pozostali wytwórcy z tej grupy
mogą sprzedawać energię elektryczną poprzez giełdę lub bezpośrednio klientom na podstawie umów dwustronnych.
Jeśli chodzi o źródła wytwórcze pracujące w specjalnym trybie pracy, zobowiązane są one sprzedawać energię na
giełdzie lub po obowiązujących cenach urzędowych.
Do zakupów energii poprzez OMEL zobowiązane są także spółki pełniące funkcję odpowiadającą polskim
sprzedawcom z urzędu, przedsiębiorstwom sprzedającym energię na danym terenie po cenach regulowanych.
Poprzez giełdę muszą handlować również sprzedawcy – spółki obrotu, które zawarły kontrakty z klientami
korzystającymi z rynku. Odbiorcy energii elektrycznej działający na rynku samodzielnie również mogą
dokonywać zakupów na giełdzie bezpośrednio, nie korzystając z usług spółek obrotu.
INSTRUMENTY POCHODNE
Na tle prezentowanych dotąd giełd energii OMEL wyróżnia się tym, że na jej platformach funkcjonują tylko rynki
z dostawą fizyczną. Wraz z postępującym procesem integracji rynków energii Hiszpanii i Portugalii, na podstawie
porozumień między tymi krajami, w 2003 r. powołano do życia Operator do Mercado Iberico de Energia (OMIP).
Podmiot ten, z siedzibą w Portugalii, stał się spółką zarządzającą rynkiem instrumentów pochodnych dla całego
obszaru Półwyspu Iberyjskiego.
Nieodłączną częścią OMIP jest izba rozrachunkowa OMIClear (Sociedade de Compensação de Mercados de
Energia S.A.). Do podstawowych funkcji OMIClear należą: prowadzenie rejestru uczestników giełdy OMIP,
szeroko rozumiane zarządzanie ryzykiem związane z handlem na giełdzie oraz rozliczenia transakcji na niej
zawieranych.
Działalność OMIP opiera się na następujących zasadach:
– anonimowość – wszystkie transakcje zawierane na giełdzie oraz proces rozliczeń są anonimowe, tzn. żaden
z uczestników giełdy nie wie, z kim zawarł transakcję. Podobnie agenci odpowiedzialni za rozliczenie nie są
w stanie zidentyfikować, kto kryje się za daną transakcją,
– przejrzystość – wszystkie oferty kupna/sprzedaży są publiczne. Pozwala to w sposób maksymalnie skuteczny
na zawieranie transakcji po cenach rynkowych na warunkach niedyskryminujących żadnego z uczestników
giełdy,
– płynność – zadaniem OMIP jest tworzenie takich warunków handlu, aby była ona jak największa. Tylko
w warunkach dużej płynności można mówić o rynkowych cenach i niedyskryminowaniu żadnej ze stron
transakcji,
– generalny partner handlowy – wszystkie transakcje zawierane poprzez OMIP są gwarantowane przez działającą
w jego strukturach izbę rozrachunkową. Dzięki temu ryzyko związane z solidnością partnera handlowego nie jest
przenoszone na podmioty zawierające transakcje.
Przedmiotem obrotu na OMIP są kontrakty terminowe zwane futures. Są one zawierane pomiędzy uczestnikami
giełdy a OMIP, w których sprzedający zobowiązuje się w określonym terminie sprzedać daną ilość energii po
określonej cenie, a kupujący kupić. Większość kontraktów futures zawieranych na OMIP jest rozliczana gotówkowo
i nie wiąże się z fizyczną dostawą energii elektrycznej. Podstawową cechą kontraktów futures jest to, że są
rozliczane każdego dnia. W przypadku OMIP kontrakty te rozlicza się po średniej cenie energii elektrycznej
zanotowanej w danym dniu dla hiszpańskiej strefy na rynku zarządzanym przez OMEL.
Kontrakty futures są zestandaryzowane i strony kontraktu umawiają się tylko na poziom ceny. Na giełdzie OMIP
podstawową jednostką handlu jest 1 MWh. Okresy, na które można zawrzeć kontrakty, to tygodnie, miesiące,
kwartały i lata. Ceny okreś-la się w euro z dokładnością do 0,01.
MARKET SPLITTING
Idea połączenia rynków energii Hiszpanii i Portugalii nie jest nowa. Pierwszy oficjalny dokument rozpoczynający
współpracę między tymi dwoma krajami został podpisany w 2001 r. Proces integracji przebiega powoli, jednak od
2007 r. zarówno na rynkach zarządzanych przez OMEL, jak i OMIP ceny w notowaniach są ustalane dla obu
obszarów. Fizyczne przepływy energii są jednak ograniczane technicznymi możliwościami transgranicznych linii
przesyłowych łączących te kraje. By optymalnie wykorzystywać możliwości przesyłowe, stosuje się tzw. market
splitting – metodę znaną z innych europejskich giełd energii – NordPool i Belpex. Najogólniej mówiąc, polega ona na
analizowaniu zawieranych kontraktów. Jeśli możliwości przesyłowe pomiędzy Portugalią a Hiszpanią są
wystarczające do ich realizacji, ceny dla obu obszarów są jednakowe. Jeśli natomiast występuje groźba przeciążenia
systemu przesyłowego, poziomy cen po obu stronach granicy są korygowane tak, by strony transakcji zmieniały
swoje zlecenia, dokonując zakupów w „swoim” obszarze i nie obciążając linii transgranicznych.
SPRZEDAWCA Z URZĘDU
przedsiębiorstwo energetyczne posiadające koncesję na obrót paliwami gazowymi lub energią elektryczną,
świadczące usługi kompleksowe odbiorcom paliw gazowych lub energii elektrycznej w gospodarstwie
domowym, niekorzystającym z prawa wyboru sprzedawcy (źródło: Prawo energetyczne)