FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Agnieszka

FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS
Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 254 (47), 59–66
Agnieszka FABIŚ
ROZWÓJ RYBOŁÓWSTWA A ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY
GMIN POBRZEŻA ZALEWU SZCZECIŃSKIEGO1
THE DEVELOPMENT OF FISHERY AND SUSTAINABLE DEVELOPMENT
OF STETTIN LAGOON GMINA’S
Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Handlu Zagranicznego
Akademia Rolnicza, ul. Żołnierska 47, 71-210 Szczecin
Abstract. The article represents the three possible directions of development of fishery
of Stettin Lagoon – local fish product, eco-labelling schemes for fisheries products
and fishery as touristic attraction. They can contribute to the growth of added value
of the fish and the same to sustainable development of region, behaviour of his identity
and promotion. Introduced solutions can be the chance for population of Region
of Stettin Lagoon on search the new non-agricultural forms of economic activity.
Słowa kluczowe: rozwój rybołówstwa, rozwój zrównoważony, Zalew Szczeciński.
Key words: Stettin Lagoon, the development of fishery, the sustainable development.
WSTĘP
Cechą charakterystyczną województwa zachodniopomorskiego jest obfitość wód powierzchniowych, które stanowią 5,7% jego powierzchni2, składają się na to liczne jeziora
i rzeki, ale także wody Zalewu Szczecińskiego. Obszar województwa utożsamiany jest zazwyczaj z szeroko rozumianą gospodarką morską. Jednym z jej elementów jest rybactwo
morskie. Dostęp do wód Morza Bałtyckiego i wód Zalewu Szczecińskiego pozwolił na rozwój w tym regonie gospodarki rybackiej, która jest integralną częścią całej gospodarki narodowej, a jednocześnie stanowi wycinek gospodarki żywnościowej.
Zalew Szczeciński jawi się jako specyficzny mikroregion w ramach województwa zachodniopomorskiego. Specyfika ta wynika przede wszystkim z:
– jego przygranicznego położenia,
– położenia w strefie nadmorskiej,
– prowadzonej na wodach Zalewu gospodarki rybackiej,
– rolniczego charakteru obszarów wokół akwenu.
Literatura, dotycząca rozwoju obszarów wiejskich, jest bogata, jednak dotyczy głównie
funkcjonowania rolnictwa i poszukiwania możliwości rozwoju działalności pozarolniczej.
Wydaje się, że ciągle niedoceniane i pomijane jest rybactwo, a przecież obszar uznany
1
Autorka niniejszej publikacji jest stypendystką w ramach projektu „Budowa potencjału naukowego
regionu w obszarach kluczowych dla jego rozwoju – stypendia dla doktorantów Akademii Rolniczej
w Szczecinie przygotowujących prace z zakresu rolnictwa, rybołówstwa, przemysłu rolno-spożywczego, gospodarki odpadami", finansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego i budżetu
państwa w ramach zintegrowanego programu operacyjnego rozwoju regionalnego.
2
Łącznie wody powierzchniowe obszaru lądowego i morskie wody wewnętrzne.
60
A. Fabiś
za zależny od rybołówstwa obejmuje 3 województwa: zachodniopomorskie, pomorskie
i warmińsko-mazurskie (zob. Strategia Rozwoju… 2005).
W dotychczasowych opracowaniach brakuje analiz, w jakim stopniu prowadzona działalność rybacka wpływa na rozwój regionu pobrzeża Zalewu Szczecińskiego. Większość
dostępnych opracowań, dotycząca akwenu, koncentruje uwagę na zagadnieniach biologii
ryb lub hydrochemii wód.
Celem niniejszej pracy jest wskazanie kierunków rozwoju rybołówstwa Zalewu Szczecińskiego, które mogą przyczynić się do aktywizacji wiejskich terenów nadzalewowych
oraz ukazanie ich wpływu na rozwój zrównoważony badanego obszaru.
MATERIAŁ I METODY
Zakres przedmiotowy pracy obejmuje zarówno rybołówstwo zawodowe, jak i sportowo-rekreacyjne, prowadzone w wodach Zalewu Szczecińskiego. W artykule wskazano możliwe kierunki rozwoju rybołówstwa zalewowego, uwzględniając aspekt rozwoju zrównoważonego gmin nadzalewowych. Badania zrealizowano przy użyciu metody opisowej i analizy
literatury przedmiotu. Wykorzystano dane Okręgowego Inspektoratu Morskiego w Szczecinie, a także informacje uzyskane podczas wywiadów pogłębionych prowadzonych z inspektorami rybołówstwa morskiego i rybakami.
WYNIKI I DYSKUSJA
Charakterystyka Zalewu Szczecińskiego i jego pobrzeża
Zalew Szczeciński stanowi część estuarium Odry, jest rozległym akwenem przymorskim
o powierzchni wynoszącej 687 km2 i średniej głębokości 3,8 m. Charakteryzuje go specyficzna hydrochemia wód, która kształtuje się pod wpływem dopływu wód śródlądowych
i wymiany słonawych wód Bałtyku i Zatoki Pomorskiej. „Warunki tlenowe wód – jeden
z ważniejszych elementów środowiskowych – są przez cały rok dobre. W Zalewie panują
zatem dogodne warunki do bytowania ryb – zarówno młodych, jak i starszych” (DuninKwinta 1995, s. 114). Jego ichtiofaunę tworzą głównie gatunki ryb słodkowodnych, takie jak:
płoć, leszcz, okoń, sandacz, szczupak, sieja, krąp, boleń, rozpiór, miętus, troć, lin, sum.
Granica państwowa pomiędzy Niemcami a Polską dzieli akwen na dwie części – zachodnią (niemiecką) zwaną Małym Zalewem (o powierzchni 277 km2) i wschodnią (polską)
– tzw. Wielki Zalew (o powierzchni 410 km2). Artykuł 4 Ustawy z dnia 21 marca 1999 r.
o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (2003) zalicza Zalew Szczeciński do morskich wód wewnętrznych. Zalew traktowany jest łącznie z jeziorem
Dąbie, jako wspólny obszar do celów wykonywania rybołówstwa.
Po stronie polskiej przylegają do Zalewu bezpośrednio 2 miasta na prawach powiatu,
tj. Szczecin i Świnoujście oraz 8 gmin wchodzących w skład trzech powiatów: polickiego
(Nowe Warpno i Police), goleniowskiego (Goleniów i Stepnica) oraz kamieńskiego (Wolin,
Kamień Pomorski, Dziwnów i Międzyzdroje). Terytorium tych gmin obejmuje więc nie tylko
obszar lądowy, ale i wodny. Wśród gmin nadzalewowych tylko Stepnica jest gminą wiejską,
a pozostałe jednostki mają status miejsko-wiejski. Wokół Zalewu usytuowanych jest 10 małych portów rybackich oraz 3 duże porty pełnomorskie, tj. Szczecin, Świnoujście i Police.
Rozwój rybołówstwa a rozwój zrównoważony gmin...
61
Ogólna charakterystyka rybołówstwa w wodach Zalewu Szczecińskiego
Pierwsze po wojnie kompleksowe opracowanie, obrazujące stan rybołówstwa przybrzeżnego, jego rolę w regionie nadmorskim i warunki rozwoju, powstało dopiero w roku
2000 (Polański 2000). Problematykę tę podejmują częściowo w swoich pracach także Dunin-Kwinta (1995), Polańska (2003) i Pieńkowska (2001).
Rybołówstwo zalewowe jest częścią rybołówstwa przybrzeżnego. Według Polańskiego
(2000) definicja „rybołówstwa przybrzeżnego” uwzględnia 2 kryteria – połowy łodziowe
z użyciem jednostek o długości całkowitej do 15 m oraz połowy prowadzone na wodach
terytorialnych metodami czynnymi i biernymi, zgodnie z obowiązującymi przepisami. Rybołówstwo przybrzeżne to w przeważnie połowy na małą skalę o charakterze rzemieślniczym,
uprawiane w granicach wód terytorialnych oraz Zalewów Wiślanego i Szczecińskiego.
Specyfika rybołówstwa zalewowego polega na tym, że ma ono charakter rodzinny i jest
osadzone w tradycji regionu. Rybacy łodziowi sami organizują sobie stanowiska pracy –
tzw. samozatrudnienie (Polańska 2003). Dodatkowo zatrudniają członków swoich rodzin
oraz osoby trzecie do pomocy przy pracach na lądzie. Ponadto rybołówstwo przybrzeżne
prowadzone jest przeważnie przy wykorzystaniu niewielkich łodzi, a także metodami ekologicznymi. Na Zalewie dominują łodzie o długości od 7,1–9 m i mocy silnika nieprzekraczającej 50 KM. Do połowu ryb na Zalewie rybacy używają przede wszystkim takich narzędzi, jak: żaki, mieroże, alhamy, haki węgorzowe, mance, przywłoki, drygawice i wontony.
Nadzór nad wykonywaniem rybołówstwa na Zalewie Szczecińskim sprawuje Okręgowy
Inspektorat Rybołówstwa Morskiego (OIRM) w Szczecinie, który w 2000 roku przejął
te kompetencje od Urzędu Morskiego. Inspektorat podlega Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Administracja OIRM obejmuje 4 inspektoraty terenowe (IRM). Są to IRM Świnoujście, z podległymi portami Karsibór, i Przytór; IRM Wolin, obejmujący bazy rybackie
w Wolinie, Lubiniu i Kamieniu Pomorskim; IRM Trzebież, sprawujący nadzór nad portami
Trzebież, Stepnica i Nowe Warpno; IRM Szczecin, z bazami rybackimi Dąbie i Stołczyn.
Wyładunki ryb [kg]
1200000
1000000
2003
800000
Rok
2004
2005
600000
400000
200000
Stołczyn
Dąbie
Nowe
Warpno
Stepnica
Trzebież
Kamień
Pom.
Wolin
Przytor
Lubin
Karsibór
0
Port wyładunku ryb
Rys. 1. Wyładunki ryb z Zalewu Szczecińskiego w poszczególnych portach w latach 2003–2005
Źródło: opracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych z OIRM w Szczecinie (2006).
62
A. Fabiś
Połowy w badanym okresie ulegały niewielkim fluktuacjom i kształtowały się następująco: w 2003 r. wynosiły ponad 2 529 t, w 2004 r. – ponad 2 802 t, a w 2005 r. – prawie 2 152 t.
Najwięcej wyładunków ryb odnotowuje się w Trzebieży, a najmniej – w Przytorze (rys. 1).
W połowach dominują takie gatunki ryb, jak: płoć, leszcz i okoń.
Rybołówstwo a rozwój zrównoważony
Możliwości rozwoju rybołówstwa zalewowego i jego wpływ na rozwój lokalny gmin
są praktycznie mało znane. Rybołówstwo to dziedzina, która wciąż pozostaje w cieniu rolnictwa. Cieszy jednak fakt, iż zmienia się sposób postrzegania wsi. Kłodziński (2005) podkreśla, że istotną kwestią dla przyszłego rozwoju obszarów wiejskich jest konieczność
zmiany dotychczasowych tendencji, tak aby strategie (krajowe i regionalne) w większym
stopniu uwzględniały potrzeby wsi jako całości. Sektorowa polityka wiejska powinna bowiem obejmować różne aspekty życia i pracy na wsi, a więc także na niektórych obszarach
– kwestie związane z rybołówstwem.
Obecny rozwój lokalny gmin powinien być rozwojem zrównoważonym, tzn. uwzględniającym współzależność trzech wymiarów: ekonomicznego, społecznego i związanego
ze środowiskiem naturalnym. „Próby działania na rzecz zrównoważonego rozwoju są prowadzone w pierwszej kolejności w sektorach silnie uzależnionych od środowiska naturalnego.
Takim sektorem jest sektor rybny, w skład którego wchodzi rybołówstwo”. (Brocki 2005, s. 2)
Możliwe kierunki rozwoju rybołówstwa zalewowego
Rozwój rybołówstwa zalewowego ma szansę pozytywnie wpłynąć się na rozwój społeczno-gospodarczy badanych gmin. W niniejszej pracy założono trzy możliwe kierunki
rozwoju rybołówstwa zalewowego:
– rybołówstwo jako atrakcja turystyczna,
– rybny produkt lokalny (regionalny) pochodzący z wód Zalewu Szczecińskiego,
– system certyfikacji ryb.
W ostatnim okresie zaczęto zwracać uwagę na korzyści, jakie niesie ze sobą efekt synergii, wynikający z połączenia rybołówstwa i turystyki. Pobrzeże Zalewu Szczecińskiego
jest regionem bardzo atrakcyjnym turystycznie w województwie zachodniopomorskim, dlatego należy zrobić wszystko, aby czerpać z tej dziedziny gospodarki jak największe korzyści.
Już dzisiaj można znaleźć kwaterę u rybaka, który prowadzi gospodarstwo agroturystyczne. Ale pojawiają się nowe tendencje. W ostatnich latach wzrosła liczba wędkarzy
na wodach Zalewu. Według danych Okręgowego Inspektoratu Rybołówstwa Morskiego
w Szczecinie, w 2003 r. wydano 7049 sportowych zezwoleń połowowych 3, w 2004 r. –
7494, a w 2005 r. – 8558. Coraz częściej na wodach polskich wędkują obcokrajowcy,
zwłaszcza Niemcy i Holendrzy. Być może szansą dla rybaków jest przekwalifikowanie
się i przerobienie łodzi na potrzeby uprawiania turystyki i wędkarstwa rekreacyjnego.
W Strategii rozwoju turystyki województwa zachodniopomorskiego przewiduje się,
iż wędkarstwo (oprócz turystyki konnej, myślistwa i golfa) należy do najbardziej przyszłoś3
Suma wydanych zezwoleń przez: IRM Trzebież, IRM Wolin, IRM Świnoujście, IRM Szczecin, IRM
Szczecin.
Rozwój rybołówstwa a rozwój zrównoważony gmin...
63
ciowych form tzw. turystyki aktywnej. Jest ono szansą na wydłużenie sezonu turystycznego, gdyż chętnie jest uprawiane zimą (Strategia Rozwoju… 2006).
Przemianowanie floty rybackiej na turystyczną, a następnie organizowanie rejsów po Zalewie,
w tym specjalnych dla wędkarzy, może być szansą dla rybaków, którzy chcą się przekwalifikować. Atrakcją będzie również umożliwienie usmażenia (np. na ognisku) własnoręcznie złapanej
ryby. „Wartość” takiej ryby przekracza wielokrotnie „wartość” ryby handlowej.
Możliwość przeznaczenia części floty poławiającej na Zalewie na inne cele, niż wykonywanie rybołówstwa (turystyka morska, połowy w celach sportowo-rekreacyjnych), umożliwi uzyskanie wartości dodanej do samych produktów rybołówstwa i przyczyni się do zrównoważonego rozwoju strefy nadmorskiej (Skowroński i in. 2006). Nie należy zapominać,
że rybołówstwo samo w sobie jest atrakcją turystyczną. Coraz trudniej bowiem zobaczyć
łódź i rybaka. Widok taki niewątpliwie jest poszukiwany przez turystów.
Produkty regionalne (lokalne) od wielu lat są cenione w takich krajach, jak Francja
czy Włochy. W Unii Europejskiej pierwsze rozwiązania legislacyjne w tym zakresie wprowadzono dopiero w 1992 roku. Ochroną objęto jakość i tożsamość lokalnych produktów
żywnościowych, które w dobie globalizacji mają wyróżniać i promować dane regiony krajów, wyrażać ich tradycję, historię oraz odmienność. Utworzone w tym celu instrumenty
to certyfikaty: „chroniona nazwa pochodzenia”, „chronione oznaczenie geograficzne” oraz „nazwa specyficznego charakteru”, o które można się ubiegać po spełnieniu wielu wymogów.
W Polsce kwestię ochrony produktów regionalnych reguluje Ustawa z 17 grudnia 2004 r.
o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz
o produktach tradycyjnych. Ustawa dała podstawy do funkcjonowania Listy produktów tradycyjnych, którą prowadzą wspólnie marszałkowie województw wraz z Ministrem Rolnictwa
i Rozwoju Wsi. Jest ona podzielona na 10 kategorii; kategoria III obejmuje „produkty rybołówstwa, w tym ryby”. Obecnie4, w powyższej kategorii, zarejestrowane są: 3 produkty
z województwa pomorskiego5, 2 produkty z woj. śląskiego6 oraz jeden produkt z woj. podlaskiego7. Zastanawiające jest to, że nie ma wśród nich żadnej ryby ani produktu rybnego
z województwa zachodniopomorskiego. Nie ma wątpliwości, że w badanych gminach
nadzalewowych, gdzie rybołówstwo uprawiane jest od wielu lat, istnieją produkty rybołówstwa, ale też przetwory rybne, które mają wszystkie cechy produktów lokalnych. Być może
jest to okoń pochodzący z wód Zalewu Szczecińskiego, cieszący się dużym popytem, być
może – pasztet z leszcza, a być może – inny produkt lub danie, które od wielu pokoleń króluje na stołach mieszkańców pobrzeża Zalewu.
Produkty regionalne są szansą na rozwój polskich obszarów wiejskich i małych producentów, a zatem dla tych, którzy są związani z miejscem wytwarzania danego artykułu
czy miejscem pochodzenia surowca lub technologii. Są wreszcie szansą na zagospodarowanie lokalnych zasobów, do których należą wiedza i świadomość tradycji na danym regionie (Duczkowska-Piasecka 2005).
4
Stan na 05.01.2007 r.
Śledź pomorski solony z beczki w zalewie słodko-kwaśnej, węgorz wędzony po kaszubsku i „Hylyng” opiekany z cebulą, czyli śledź po kaszubsku.
6
Złotopotocki karp smażony i złotopotocki pstrąg z rusztu.
7
Sejneński szczupak faszerowany.
5
64
A. Fabiś
Produkty lokalne generują nowe miejsca pracy, są istotnym elementem promocji miejsca, stanowią o atrakcyjności turystycznej, pozwalają na zwiększenie opłacalności produkcji, a przez to poziomu życia w regionie. Produkty te przynoszą godziwy zysk ze sprzedaży
bezpośredniej. Najwyższą cenę uzyskują produkty w formie przetworzonej, np. dania
kuchni regionalnej (Russak 2005). Dlatego powinno się jak najszybciej produkty takie zidentyfikować, wpisać na Listę produktów tradycyjnych i wypromować. Nie jest to zadanie
trudne, a może przynieść wymierne korzyści.
System certyfikacji ryb to kolejny instrument, który może istotnie wpłynąć na rozwój
obszarów wiejskich. Istotą tych programów są tzw. ekoetykiety. Ich historia sięga początku
lat 90.; do dwóch najbardziej znanych należą amerykańskie: „Dolphin Safe/Dolphin friendly” i „Marine Stewardship Council”.
Unia Europejska po raz pierwszy zwróciła uwagę na omawiane zagadnienie w 1997 roku, a od 2005 roku rozpoczęła debatę nad stanowiskiem Wspólnoty w tej sprawie (zob.
Komunikat Komisji… 2005). Certyfikacja ryb, której wyrazem jest tzw. ekoetykieta, uprawnia do umieszczania na produkcie logo, informującego konsumenta o tym, że został
on wyprodukowany zgodnie z określonymi standardami ochrony środowiska, dotyczącymi
takich zagadnień, jak zrównoważone zasoby używane jako surowiec oraz wpływ metody
produkcyjnej na środowisko (Czy należy… 2005).
Komisja Europejska uważa, że program taki powinien być dobrowolny, i że celem przyjętej polityki powinno być popieranie takich działań, jak (Komunikat Komisji… 2005):
– zrównoważone rybołówstwo oraz odpowiedni poziom ochrony ekosystemu,
– zharmonizowane podejście do programów oznakowania ekologicznego w całej UE,
–przejrzyste i obiektywne informowanie konsumentów,
–uczciwa konkurencja,
– wolny dostęp do programów,
– rozwój i handel.
Długoletnie tradycje rybackie w gminach położonych nad Zalewem Szczecińskim
są ogromnie ważne dla tożsamości i identyfikacji tego regionu. Być może własna marka
dla ryb i produktów rybnych, pochodzących z Zalewu (także z niemieckiej części), jest przyszłością dla rybaków. System certyfikacji pozwoli na sprzedaż ryb po wyższych cenach,
co zwiększy dochody rybaków, a kontrola, która jest nieodłącznym elementem tego system, przyczyni się do bardziej zrównoważonego prowadzenia rybołówstwa. Wraz z certyfikacją należałoby także rozpocząć poszerzanie rynku sprzedaży bezpośredniej, co również
miałoby istotny wpływ na dochodowość gospodarstw rybackich. Konsumenci, w tym turyści, mieliby jasne informacje na temat, skąd dana ryba pochodzi, gdzie została złapana i jakimi metodami.
Ryba z ekoetykietą to instrument promujący region, a tym samym przyczyniający się do jego rozwoju. Ważne jest także, że rozpoczęcie wdrażania omawianego programu to także
zapotrzebowanie na silę roboczą (kontrolerzy, sprzedawcy, osoby oznaczające ryby logiem
itp.), a to z kolei szansa na obniżenie poziomu bezrobocia w gminach.
WNIOSKI
Rybołówstwo często jest pomijane i zapomniane, o czym świadczy chociażby fakt,
że w strategiach i planach rozwoju badanych gmin nie poświęca się mu praktycznie miejsca.
Władze samorządowe nie dostrzegają korzyści, jakie może przynieść sfera rybołówstwa.
Rozwój rybołówstwa a rozwój zrównoważony gmin...
65
Do wzrostu dochodów rybaków, rozwoju rybołówstwa, a tym samym rozwoju lokalnego
badanych gmin mogą przyczynić się trzy instrumenty: powiązanie rybołówstwa z turystyką,
wypromowanie rybnego produktu lokalnego oraz wprowadzenie systemu certyfikacji ryb.
Przyczynią się one niewątpliwie do bardziej opłacalnego wykorzystania potencjału endogenicznego regionu oraz do wzrostu wartości dodanej ryb, zrównoważonego rozwoju regionu oraz zachowania jego tożsamości i promocji.
Warunkiem powodzenia tych działań jest zwiększenie zainteresowania problemami rybołówstwa władz samorządowych, a nade wszystko nawiązanie aktywnej władz lokalnych
ze środowiskiem rybaków. Wprowadzenie wskazanych instrumentów jest trudne i kosztowne. Rybacy nie są w stanie poradzić sobie sami z wprowadzeniem w życie systemu certyfikacji czy z promowaniem lokalnych produktów. Niezbędne jest szybkie wprowadzenie rozwiązań organizacyjnych i prawnych, umożliwiających wykorzystanie potencjału, jaki ma rybołówstwo zalewowe.
Gospodarka rybacka bez wątpienia przyczynia się do aktywizacji gospodarczej w skali
lokalnej i regionalnej. Jej dalszy rozwój ma istotne znaczenie dla rozwoju społecznogospodarczego obszaru Pobrzeża Zalewu Szczecińskiego. Jest to szczególnie ważne
dla okalających Zalew gmin rolniczych, dla których rozwój rybołówstwa, przetwórstwa rybnego i różnych form turystyki kwalifikowanej, opartej na rybołówstwie, może przyczynić
się do aktywizacji gospodarczej społeczności lokalnej.
PIŚMIENNICTO
Brocki W. 2005. Sektorowy Program Operacyjny. Zrównoważony Rozwój Sektora Rybołówstwa
i Nadbrzeżnych Obszarów Rybackich. Narodowy Plan Rozwoju 2007–2013. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Gospodarki i Pracy, www.funduszestrukturalne.pl.
Czy należy stworzyć ramy prawne regulujące programy oznakowania ekologicznego
dla produktów rybołówstwa. 2005. Rybołów. Hod. Ryb Eur. 26, 4.
Duczkowska-Piasecka M. 2005. Tradycyjna żywność na obszarach wiejskich. Specyfika budowy rynku [w: O produktach tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia].
Red. M. Gąsiorowski. Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa, 54–58.
Dunin-Kwinta I. 1995. Rybołówstwo Zalewu Szczecińskiego [w: 50 lat polskiej gospodarki morskiej na Pomorzu Zachodnim]. Red. I. Dunin-Kwinta, J. Stanilewicz. Ośrodek Myśli Morskiej
Stowarzyszenia „Civitas Christiana”, Szczecin, 114.
Kłodziński M. 2005. Rola rolnictwa i pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich. Wieś wielofunkcyjna [w: Rolnictwo a rozwój obszarów wiejskich]. Red. M. Kłodziński, W. Dzun. IRWIR
PAN, Warszawa, 22–23.
Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, rozpoczynający debatę nad stanowiskiem Wspólnoty w sprawie
programu oznakowania ekologicznego dla produktów rybołówstwa. COM nr 275 z dnia
29.06.2005, Bruksela.
Lista produktów tradycyjnych, www.minrol.gov.pl, z 05.01.2007 r.
Polańska A. 2003. O miejsce polskiego tradycyjnego rybołówstwa przybrzeżnego w gospodarce
globalnej i unijnej. Wiad. Ryb. 2/3 (131), 10–11.
Polański Z. 2000. Polskie rybołówstwo przybrzeżne. Stud. Mater. MIR, Ser. E 60, 9.
66
A. Fabiś
Russak G. 2005. Idea produktów regionalnych i lokalnych w Unii Europejskiej [w: O produktach
tradycyjnych i regionalnych. Możliwości a polskie realia]. Red. M. Gąsiorowski. Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa, 61–67.
Skowroński T., Klimczak T., Mordak R. Lisowska A., Koniecka M., Fiedoruk P. 2006. Strategia rozwoju gospodarki morskiej województwa zachodniopomorskiego do roku 2015. Grupa
Doradcza Sienna, Warszawa, 86.
Strategia Rozwoju Rybołówstwa na lata 2007–2013. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 6 września 2005 r. Dokument towarzyszący realizacji Narodowego Planu
Rozwoju na lata 2007–2013. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, 28.
Strategia Rozwoju Turystyki w Województwie Zachodniopomorskim do roku 2015. Projekt
– wersja ze stycznia 2006. PART S.A. Zachodniopomorska Regionalna Organizacja Turystyczna, Szczecin, 25.
Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej. DzU z 2003 r., nr 153, poz. 1502 z późn. zm.