ŹRÓDŁA PRAWA DO 1795 R. CZĘŚĆ I konspekt opracowany na

ŹRÓDŁA PRAWA DO 1795 R. CZĘŚĆ I konspekt opracowany na

ŹRÓDŁA PRAWA DO 1795 R. CZĘŚĆ I
konspekt opracowany na podstawie:
1) W. Uruszczak, Historia państwa i prawa polskiego, t. I, Wolters Kluwer 2010
(opracowanie podstawowe)
2) S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. I, Kraków 2002
(opracowanie pomocnicze)
Konspekt jest pomocą dydaktyczną, nie zastępuje podręcznika, wykładu i ćwiczeń, w
szczególności nie zawiera wszystkich informacji zamieszczonych w zalecanym podręczniku.
PODSTAWOWE POJĘCIA
Źródło prawa – trzy znaczenia1:
1/ materialne– „czynniki polityczne i kulturowe wpływające na genezę i treść prawa”; rola
prawa Bożego
a) kazus pokuty Bolesława Krzywoustego
b) Tripartitum czyli Zbiór troisty Iwona z Chartres przywieziony do Polski przez
Gwalona biskupa z Beauvais, zwany Kolekcją św. Wojciecha; zawiera rozdział O
sprawach ludzi świeckich
c) w II poł. XVIII w. wpływ koncepcji prawa natury, ale wciąż z akceptacją prawa
Bożego
2/ formalne fontes iuris oriundi – „czynności jednostek lub zespołów ludzkich, z reguły
organów państwa, tworzące prawo zgodnie z przyjętymi w danej społeczności zasadami
tworzenia prawa”
3/ poznawcze fontes iuris cognoscendi – „źródła informacji o prawie”
Zasada osobowości i terytorialności prawa2
→ geneza zasady osobowości prawa: prawo szczepowe; ewolucja w kierunku stanowości
prawa; pozostała w Polsce w odniesieniu do Żydów, Ormian, Tatarów
→ zasada terytorialności – „na danym terytorium obowiązuje tylko jeden system prawny”
Stanowość prawa jest formą zasady osobowości prawa
w Polsce od chrystianizacji (duchowni), osobne prawo rycerskie zw. później ziemskie
(ius militare) już w XI w.
1
2
W. Uruszczak, HPiPP, s. 69.
S. Płaza, HPwPnTP, s. 35-36.
od XIII prawo miejskie i wiejskie związane z kolonizacją na prawie niemieckim
Prawa szczególne jako forma zasady osobowości prawa: przykładowo prawo górnicze
Problem partykularyzmu prawnego:
a) jednolite w ramach prowincji kościelnej prawo kanoniczne
b) prawo ziemskie: rozwój partykularyzmu w okresie rozbicia dzielnicowego, odrębności
wielkopolskie, małopolskie, łęczyckie i mazowieckie, prawo w Wielkim Księstwie
Litewskim (cz. północna, centralna i południowa, czyli Ruś Halicka i Podole)
c) prawo miejskie: odmiany magdeburska, chełmińska, średzka, lubecka
d) synkretyzm i partykularyzm prawa wiejskiego
Prawo zwyczajowe i prawo stanowione
a)
b)
c)
d)
rola precedensu sądowego w przekształceniu zwyczaju w prawo zwyczajowe
zasada starego prawa; cecha znacznej trwałości
consuetudines in scriptis redactae
wpływ prawa rzymskiego i prawa kanonicznego; pojęcie ius commune na Zachodzie
oraz w Królestwie Polskim od XVI w.
FORMALNE ŹRÓDŁA PRAWA W MONARCHII PIASTOWSKIEJ
Prawo zwyczajowe
źródła poznania prawa zwyczajowego (Kroniki, Żywoty, Księga Henrykowska)
Księga Henrykowska3 – „Księga Założenia Klasztoru Najświętszej Panny Marii w
Henrykowie”; opat Piotr 1259-1269, kontynuatorzy do 1310 r.; wpisy dotyczące historii dóbr
klasztoru wraz z tytułami prawnymi; powoływane m.in. prawo bliższości (instytucja prawa
prywatnego)
najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego – Księga Elbląska4; powstanie 1253-1320;
odnaleziona 1825 przez Ferdynanda Neumanna; spisana w j. niemieckim; spory w zakresie
miejsca spisania (Państwo Krzyżackie, Śląsk, dzielnica polska granicząca w Państwem
Krzyżackim, Prusowie); zachował się fragment (29 rozdziałów, podzielone na 2-29 części);
najważniejsze instytucje: w prawie karnym kazuistyka, zasada odpowiedzialności zbiorowej;
w prawie prywatnym przepisy spadkowe, przerastanie roślin na grunt sąsiada, zbiegostwo
poddanych chłopów; w prawie procesowym: „pojedynek sądowy, ordalia z udziałem
duchowieństwa, przysięga oczyszczająca”
Prawo stanowione
„Prawem stanowionym jest prawo powstałe z woli uprawnionego ustawodawcy”5
definicja Johna Austina
definicja św. Tomasza z Akwinu
Przywileje – privilegium est privata lex; pierwotnie nietrwały walor przywileju; cel wydania
przywileju (wynagrodzenie, ustalenie odrębnej sytuacji prawnej, pozyskanie poparcia,
privilegia causae pietatis)
Przywileje indywidualne – ekonomiczne i sądownicze, zwolnienie od ius ducale
Przywileje generalne – 1228 w Cieni, 1291 Lutomyśl [obydwa to gwarancje
dotychczasowych praw]
Przywileje ziemskie – generalne przywileje dla szlachty
Przywileje dla rodów – 1366 r. dla Toporczyków i Starych Koni (sądowniczy); częste na
Mazowszu (1391 dla rodu Gozdawa)
Przywileje dla instytucji kościelnych – a) 1211-1215 czterech książąt Leszek Biały, Konrad
Mazowiecki, Władysław Kaliski, Kazimierz Opolski i konfirmacje papieskie 1215 i 1223; b)
1229 Władysław Laskonogi; c) 1254 i 1255 Bolesław Wstydliwy; treść: privilegium fori,
zwolnienie z ius ducale, wolność w obsadzie stanowisk kościelnych.
3
W. Uruszczak, HPiPP, s. 73.
W. Uruszczak, HPiPP, s. 71-72.
5
Ibidem, s. 73.
4
Przywileje dla Żydów – 1264 przywilej Bolesława Pobożnego: servi camerae principis;
potwierdzenie Kazimierz Wielki 1334, 1364, 1367
Przywileje lokacyjne – pojęcia: ius Teutonicum, lokacja in cruda radice, wolnizna
Statuty = ustawy; nietrafne dystynkcje Stanisława Kutrzeby; wielość terminologii; statut
łęczycki z 1180 r., potwierdzenie bullą 1181 r.: zniesienie ius spolii oraz podwód i stacji w
dobrach kościelnych; do 1341 r. 11 statutów, m.in. 1221/1224 Leszek Biały pierwszy statut
górniczy
Statuty Kazimierza Wielkiego – 1333/1341 edykt o zbiegach, 1338 statut o jednorocznej
dawności, 1368 ordynacja o żupach krakowskich; statut wielkopolski 34 art. (1357-1562),
małopolskie (24 art. następnie 59); uzupełnienia: ekstrawaganty, petyta, prejudykaty; reforma
prawa zwyczajowego przez usunięcie złych zwyczajów, wprowadzenie zasad prawnych; 1449
tłumaczenie na j. polski Świętosław z Wojcieszyna; przeróbki – nieformalne opracowanie
nowego zwodu ok. 1420 r.: „dygesta małopolsko-wielkopolskie” 130 art., tzw. „Księga praw
króla Kazimierza”
Pojęcie „regale” – koncepcja Sławomira Gawlas
Umowy międzypaństwowe (pokojowe, małżeńskie, sukcesyjne) – przykłady: Budziszyn
1018, Kwedlinburg 1054, 1157 Krzyszków, 1226 z Krzyżakami, 1339 Wyszehrad, 1343
Kalisz, 1355 Buda
Prawa obce
prawo kanoniczne powszechne (Tripartitum, Collectio Cracoviensis, Corpus iuris
Canonici), i partykularne (1. bule papieskie – z 1000 r. i 1136 r. tzw. „złota bulla”; 2. ustawy
synodów prowincjonalnych – 18 z XIII i XIV w., Synodyk Jarosława zbiór 18 statutów; akty
państwowo-kościelne: 1361 Arbitraż Jarosława, 1359 Ordynacja Bodzanty – dotyczą
dziesięcin); znaczenie prawa kanonicznego dla rozwoju prawa polskiego: podmiotowość
prawna, zasady prawne, likwidacja ordaliów, dekretał z 1193 r. w sprawie sprawstwa
kierowniczego, nauka prawa magister Salomon w kolegiacie sandomierskiej profesor iuris
prawo niemieckie w Polsce – problem lokacji na prawie niemieckim i kolonizacji; pomniki
prawne: Zwierciadło saskie (Speculum Saxonum – spisał ok. 1225 Eike von Repkov, saskie
prawo zwyczajowe, tłumaczenia łac. w Polsce: ok. 1280 Versio Vratislaviensis, 1359 Konrad
z Sandomierza Versio Sandomiriensis) i Weichbild magdeburski (Ius Municipale,
tłumaczenie łac. Konrad z Opola pocz. XIV w. dla miasta Krakowa); problem ortyli i sądów
wyższych – 1356 założenie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku królewskim w
Krakowie; Ius Culmense – przywilej dla Chełmna 1233 r., rola tamtejszego sądu ławniczego;
podstawowy zbiór der Alte Kulm – Stare prawo chełmińskie, uzupełniona przeróbka ortyli
magdeburskich, też przepisy zwierciadła szwabskiego, 386 art. w 5 księgach, niepełny; zbiory
prywatne, najpopularniejszy Landläufiges Kulmische Recht Gdańsk 117 art.: prawo
zwyczajowe, Zwierciadło saskie i Weichbild; prawo lubeckie – Elbląg (zbiór z 1240),
Chojnice, Tczew, Hel, Braniewo; zbiory i pouczenia z Lubeki; przywileje miejskie: dla całej
gminy lub cechowe, dokumenty polityczno-społeczne (Kraków prawo nabywania dóbr
ziemskich 1377, 1378; Gdańsk 1454 używanie herbu z wizerunkiem korony królewskiej) i
gospodarcze (kapelusznicy krak. 1365); wilkierze – statuty miejskie, Kraków 1336, 1342,
1363, 1364 (sprawy policyjno-targowe); wilkierze cechowe
prawo lenne – układ lenny i jego podmioty; występowanie: Ruś Czerwona i Podole; XII
kodyfikacja Iura feudorum, weszło do Corpus Iuris Civilis z XII w. w Bolonii; w Polsce za
pośrednictwem Lehnrecht w Zwierciadle Saskim; na podstawie lennej stosunki Królestwa z:
księstwa mazowieckie (1355, 1359), ziemia bełska (1396), Mołdawia (1387, 1393), Prusy
zakonne (1466), Prusy Książęce (1525)
Dokumenty
„Dokument to sporządzone na piśmie oświadczenie wiedzy lub woli wystawcy dokumentu o
treści prawnej”.6; pojęcie dyplomatyki; podział wg mocy prawnej: konstytutywne =
dyspozytywne (tworzą nowy stan, np. testament), deklaratywne = deklaratoryjne
(poświadczeniowe, potwierdzają stan, istniejący niezależnie; łac. notitaie, breve,
memoratiora; przez cały okres piastowski)
forma dokumentu, ars dictandi = ars dictaminis, formularz i ich zbiory, popularne:
Formularza Jana z Bolonii, Sztuka sporządzania dokumentów Piotra z Vineis, Formularz
Jerzego pisarza grodzkiego
Budowa dokumentu (podstawowe pojęcia: protokół (w nim inwokacja, intytulacja,
inskrypcja), kontekst (w nim arenga, promulgacja, narracja, dyspozycja, sankcja,
korroboracja), eschatokół (subskrypcja, datacja i lokacja, aprekacja).
Pojęcie notariatu publicznego; 1284 na wniosek Jakuba Świnki papież uwierzytelnia dwóch
notariuszy; akt bpa krak. Bodzanty z 1359 r. De salario tabellionum
Nauka Prawa
Środowisko kościelne, Jarosław Bogoria Skotnicki (zm. 1376) rektorem w Bolonii; inne
postaci: Martinus Polonus (zm. 1279, ur. Opawa; Kronika papieży, Margeritha seu tabula
Decreti), Laurentius Polonus (Memoriale Decreti), Jakub ze Skaryszewa (dziekan kapituły
krakowskiej, w capellae Innocentego IV), magister Stefanus Polonus (w capellae Urbana IV,
legat Stolicy Apostolskiej, napisał questiones o mocy ustnych dekretałów i koronacji
cesarskiej).
6
W. Uruszczak, HPiPP, s. 91.
ŹRÓDŁA POLSKIEGO IUS COMMUNE W OKRESIE ANDEGAWEŃSKIM I
JAGIELLOŃSKIM
Przywileje generalne: koszycki 1374 (podatek w dobrach rycerskich 2 gr. z łana
chłopskiego; starostami Polacy niepochodzący z rodów panujących, służba wojskowa
szlachcica na własny koszt tylko gdy napad na kraj, inne akcje zapłata przez króla, obowiązek
króla wykupu z niewoli); Jagiełły 1386-1388 Nowe Miasto Korczyn (potwierdzenie
dotychczasowych praw, wakujące urzędy ziemskie dla lokalnej szlachty osiadłej, zakaz
ekspektatywy na urzędy, starostwa grodowe i niegrodowe dla Polaków spoza książęcych
rodów, potwierdzenie przywileju koszyckiego, likwidacja justycjariuszy); czerwiński 1422
(zgoda rady koronnej na bicie monety, nakaz orzekania zgodnie z prawem spisanym,
zapowiedź unifikacji prawa); brzesko-jedlneńsko-krakowski 1425, 1430, 1433 (potwierdzenie
wcześniejszych; dla szlachty osiadłej neminem captivabimus nisi iure victum)
Przywileje inkorporacyjne: rodzaj ustawy zasadniczej ziem – ziemia przemyska (1387),
lwowska (1388/9), Podole (1430), księstwa: oświęcimskie (1457), zatorskie (1494), Prusy
(1454), ziemia: rawska (1462), gostyńska (1462), sochaczewska (1462), Księstwo
Mazowieckie (1529), województwa: podlaskie (1569), kijowskie (1569), wołyńskie (1569)
Akty unii Polski z Litwą
Przywileje konfirmacyjne – wystawiane w związku z elekcją, znaczenie dla zasady rządów
prawa; Kazimierz Jagiellończyk dopiero 1453 r.
Statuty królewskie [wydawane na sejmach] 48 z lat 1386-1492; 1421 krakowski o rokach
sądowych; 1423 warcki; 1440 o niezastawianiu dóbr królewskich; kolejne 1447
(piotrkowski), 1454 (nieszawski), 1468 (korczyński), 1474 (opatowiecki)
Samodzielne prawodawstwo królewskie: dekrety, edykty, ordynacje: bezpieczeństwo (1432
o przechodach wojskowych), domena, regale (np, sprawy górnicze ordynacja dla Bochni,
Wieliczki i Olkusza z 1492 i 1565, lenna, sprawy wyznaniowe (1424 edykt wieluński),
przywileje i dokumenty jednostkowe
Konstytucje sejmowe: 1/ uniwersały poborowe, podatki: pobór (I poł. XVI w. wiardunek
czyli 12 gr. z łana, po 1550 30 gr. z łana czyli sympla), szos, czopowe, pogłówne żydowskie,
inne podatki nadzwyczajne (dupla, trypla, czwarcizna od czynszów, wojenne, pogłówne
generalne); 2/ pospolite ruszenie; 3/ reformy skarbowe (1527 de taxatio bonorum, reformy
sejmów egzekucyjnych 1562-1563); 4/ prawo sądowe, np. formula processus 1523
Inne akty: Lauda sejmikowe, Artykuły marszałkowskie, Artykuły hetmańskie (pierwsze
znane 1561 r.), taksy wojewodzińskie, ordynacje żydowskie (najstarsza Andrzeja
Tęczyńskiego wojewody krak. z 1527 r. dla Żydów krak.)
Prawo zwyczajowe dominujące w praktyce sądowej do 1523 r.; spisy: Artykuły sądowe,
Zwyczaje ziemi krakowskiej, Processus iuris [Postępek sądowy]; 1506 zatwierdzenie w
ramach Statutu Łaskiego zwyczajów poszczególnych województw, polecenie spisania
dalszych; drugorzędne znaczenie prawa zwyczajowego pod koniec epoki jagiellońskiej7;
wzrastające znaczenie wyroków precedensowych sądów królewskich
Kodyfikacja prawa pospolitego postulat reformy – Memoriał Jana Ostroroga; Syntagmata
1488 r. (dygesta uzupełnione Statutów Kazimierza Wielkiego Statut krakowsko-warcki,
statuty nieszawskie w redakcji petytów opockich, statut korczyński z 1465, inicjatywa
kanclerza Zbigniewa Oleśnickiego); Statut Łaskiego 1506 r. (także prawo miejskie,
przywilej dla Żydów z 1264/1334 r., Consuetudines terrae Cracoviensis oraz Processus iuris,
prawodawstwo kościelno-państwowe); Formula processus z 1523 r. (1519 powołanie komisji,
Andrzej Tęczyński woj. lubelski; Wielkopolska przyjęła dopiero w 1553 r.; 111 art., przepisy
i formuły procesowe; przypomina kościelne podręczniki procesu ordines iudiciarii; kierunek
odformalizowania procesu); Korektura praw z 1532 r. komisja z 1526 (22 osoby, Andrzej
Tęczyński w 1528 zastąpiony Ottonem Chodeckim, reprezentacja senatu i szlachty, król
wskazał sekretarzy król. Jerzy Myszkowski, Mikołaj Zamoyski, Benedykt Izdebski) i 1532 r.
prawnicy (Małopolska: Jan Pieniążek <po jego śmierci Mikołaj Taszycki sędzia ziemski
krak.>, Bernard Maciejowski, Wielkopolska: Mikołaj Niemojewski <zastąpiony Wojciechem
Polickim pisarzem ziemskim poznańskim>, Maciej Krzyżanowski <zastąpiony Mikołajem
Koczanowskim miecznikiem inowrocławskim>, sekretarze: Mikołaj Zamojski <po jego
śmierci Benedykt Izdbieński>, Jerzy Myszkowski), odrzucenie na sejmie w 1534 r. z
powodów politycznych, fiasco późniejszych prób reformy prawa; 930 art., 5 ksiąg
podzielonych na tytuły i artykuły (kapituły); księga I źródła prawa, władza króla, prawo
Kościoła, urzędy; księga II proces i sądy ziemskie; księga III prawo rodzinne, opiekuńcze,
spadkowe cz. rzeczowego, mieszczanie, chłopi i inne grupy; księga IV zobowiązania i prawo
karne; księga V formuły procesowe i wpisy do ksiąg sądowych8.
Kompendia prywatne prawa polskiego „Kompendiami nazywamy prywatne systematyczne
zbiory prawa, redagowane z intencja stworzenia poręcznego zbioru prawa, użytecznego w
praktyce prawnej”9; Jakub Przyłuski, Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae omnia,
Kraków 1553 (6 ksiąg, rozdziały i art., 48 niepublikowanych wcześniej przepisów prawa
zwyczajowego, obszerne komentarze, opierał się na Melchiorze Klingu i Konradzie Lagusie
prawnikach niemieckich; dosyć skomplikowane); prostsze: Jan Sierakowski, Statuorum Regni
Poloniae Methodus (1554), Jan Palczowski, Ustawy prawa polskiego (1555, druk 1564),
popularny Jan Herbut Statuta Regni Poloniae (1563 – rzeczowy porządek alfabetyczny) i
Statuta i przywileje koronne (1570 – podział na księgi: I – o królu, urzędach, stanach, sądach
królewskich, domenie; księga II: sądy, proces, prawo karne, prawo wojny; księga III:
szlacheckie przywileje ziemskie, wybrane konstytucje, akta unii z Litwą, akta inkorporacji
Prus Królewskich i in.10).
Księgi sądowe
geneza: na potrzeby wsteczy; ziemskie krakowskie od 1374 r.; od XV w. grodzkie, wiecowe,
nadworne, podkomorskie, wojewodzińskie dla Żydów, od 1455 osobne sejmowe; protokoły i
7
W. Uruszczak, HPiPP, s. 164.
Ibidem, s. 168.
9
Ibidem, s. 170.
10
Ibidem, s. 171.
8
indukty; księgi ziemskie w XV w. dla osobnych powiatów, sprawy niesporne w obecności
samego pisarza wpisy w czasie tzw. „leżenia ksiąg”; księgi grodzkie dla sądu i od XVI w.
urzędu grodzkiego, początkowo 4 artykuły, sprawy szlachty nieosiadłej, egzekucje wyroków
sądowych, 1496 i 1507 potwierdzenie prawa wieczności dla ksiąg ziemskich ale praktyka
XVI w. także grodzkie, poł. XVI w. podział na księgi sądu (decreta iudicii castrensis) i
urzędu grodzkiego (acta officii castrensis), podział ksiąg urzędu na inscriptiones (sprawy
niesporne, oblaty dokumentów publicznych) oraz relationes (protestacje, np. „prezenta
urzędowe przedstawienie spornej rzeczy, obdukcja czyli, opis przebiegu urzędowych
oględzin”11, zeznania czynności sądowych); w XVII i XVIII w. dalsze specjalne serie: księgi
przyjęć, manifestacji, pozwów, długów; konstytucja o ważności zapisów nakaz
przyjmowania zeznań do ksiąg właściwych terytorialnie, pierwszeństwo wierzytelności na
dobrach wpisanej do ksiąg
Księgi urzędów
księgi kanclerskie – Metryka Koronna, zachowana od 1447 r.; serie wg osoby urzędnika:
kanclerskie, podkanclerskie, sekretarskie; serie wg spraw: od 1502 inskrypcji i legacji
(korespondencja dyplomatyczna), od 1658 r. ks. sigillat – dokumenty z pieczęcią królewską;
także Metryka Litewska
Księgi skarbowe – prowadzone przez podskarbich, dochody i wydatki królewskie; najstarsze
Hinczy z Rogowa 1393-1395; od XVI w. osobne podatkowe, mennicze, celne, rekognicji
(pokwitowania zapłaconych świadczeń), żup solnych (dochodów i wydatków) prowadzone
przez żupników; 1553 „rachunki sejmowe” księgi dochodów i wydatków państwa
(konsekwencja podziału skarbu króla i państwa)
Księgi wojskowe – rejestry pospolitego ruszenia i wojska zaciężnego; najstarsze 1474 i
1497/8 (przez wojewodów rejestr zastępców pospolitego ruszenia)
11
W. Uruszczak, HPiPP, s. 175.
ŹRÓDŁA PRAWA SZCZEGÓLNEGO 1370-1795
Prawo miejskie (do 1795 r.)
rozwój polonizacji; nowa redakcja łacińska Weichbildu i Zwierciadła Mikołaj Jaskier 1535 r.;
opracowania Bartłomieja Groickiego Artykuły prawa majdeburskiego (1559), Porządek
sądów prawa majdeburskiego (1559), Postępek z praw cesarskich (1559), Tytuły prawa
majdeburskiego (1567); tłumaczenie na j. polski Weichbildu i Zwierciadła Paweł Szczerbic
1581 r.; w XVIII w. popularny podręcznik Jakuba Czechowicza Praktyka kryminalna, to jest
wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych sądzenia (1769)
próba kodyfikacji – projekt Macieja Śliwnickiego 1523 Sigismundina iura constitutionesque
Sigismundinae
inne źródła prawa: prawodawstwo królewskie (przywileje i inne dokumenty), wilkierze (np.
proces sądowy w Krakowie 1544 r.), konstytucje sejmowe w sprawach miejskich (np. leges
sumptuariae 1613, 1620, 1629, 1655), ortyle; wyroki precedensowe sądu asesorskiego, 1627
wydał Andrzej Lipski w Practica observationum ex iure civili et saxonico...; prawodawstwo
dla miast prywatnych autorstwa właścicieli, w duchu oświeceniowym 1786 dla Kocka i
Siemiatycz księżny Anny Jabłońskiej zatwierdzone przez sejm
wpis czynności prawnych do ksiąg: radzieckich (acta consularia), ławniczych (acta
scabinalia), wójtowskich (acta advocatalia); księgi karne – libri maleficorum, acta niga
II poł. XVIII w. podniesienie miast z upadku: Komisje policji (centralne), komisje dobrego
porządku (w terenie); ustawa o miastach królewskich z 18 IV 1791 r.
Prawo wiejskie (do 1795)
XVI w. większość wsi ius teutonicum, w praktyce – zwyczaj, prawo karne ze Zwierciadła
saskiego, uzupełnienie ustawy wiejskie; księgi wiejskie od 1408 r. (Krościenko Wyżne); brak
ksiąg dla Wielkopolski; w formie czystopisów; ordynacje prywatnych właścicieli
Prawo kościelne (do 1795)
pomniki prawa: 1/ 1420 synod kalisko-wieluński tzw. Statut Mikołaja Trąby; 2/ 1510-1525
inicjatywa abp Jana Łaskiego, przygotowanie Jerzy Myszkowski i Jan Chojeński – 1525
Statut Jana Łaskiego; oba wysoka technika prawodawcza; 1577 Kodeks Stanisława
Karnkowskiego; 1620 Kodeks Jana Wężyka z 1620 r.; kon. XVIII w. kodeks Krzysztofa
Żórawskiego;
powszechne prawo to Corpus Iuris Canonici oraz prawodawstwo soboru trydenckiego
przyjęte w 1577 r.
księgi kościelne: acta episcopalia, acta officialia, acta capitularia (podzielone rzeczowo, w
tym acta actorum zawierające protokoły czynności, w szczególności posiedzeń i uchwał12);
księgi parafialne po 1563 r.
prawo kościoła prawosławnego: gwarancje przywilejami królewskimi
Kodyfikacje partykularne
Statuty mazowieckie – 1529 gwarantowane odrębności prawa sądowego w przywileju
inkorporacyjnym; statuty średniowieczne 1377 Ziemowit III, Janusz I 1387-1426 trzynaście;
1529 na sejmie polecenie akcji kodyfikacyjnej – Wawrzyniec Prażmowski, Statut
Mazowiecki I = Zwód Prażmowskiego (1532; luki i sprzeczności); 1540 nowy statut Zwód
Goryńskiego wiceregens woj. maz. Piotr Goryński (25 statutów, prawo zwyczajowe,
przywilej z 1529 r., trzy dekrety króla z 1532 r., konstytucja dla Mazowsza z 1540 r., dekret
króla z 1540 zatwierdzający Statut; modyfikacja prawa zwyczajowego, łagodzenie p. karnego,
usprawnienie procesu); 1576 ekscepta mazowieckie 46 art. odmiennych od prawa koronnego,
do 1795 r.
Rewizje prawa chełmińskiego – komisja powołana przez króla 1552-1554 I rewizja
lidzbarska, po dyskusjach w 1566 ogłoszona jako II rewizja lidzbarska
Landfryd Śląski – dla Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego; obowiązuje landfryd z 1513 r. w
języku czeskim; 1569 inkorporacja do Królestwa i rozciągnięcie prawa ziemskiego; w
biskupim Księstwie Siewierskim przywileje generalne biskupów (1529 r.), landfryd z 1513 r.
i prawo polskie
Statut ormiański – 1519 r. dla Ormian z Lwowa i Kamieńca Podolskiego; 134 duże art.,
podstawą wcześniejszy zbiór Datastanagirk z XIII w.; 1528 tłumaczenie polskie
12
W. Uruszczak, HPiPP, s. 247.
NAUKA PRAWA W XV-XVIII W. RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO. KULTURA
PRAWNA
1400 r. Akademia Krakowska 3 katedry prawa kanonicznego (Dekretu Gracjana, Praw
dawnych (dekretałów), Prawa nowego (pozostałe części Corpus Iuris Canonici); pierwszy
dziekan Mikołaj z Gorzkowa Gorzkowski; wybitne postaci: Stanisław ze Skalbmierza, Paweł
Włodkowic, Jan Englot, Mateusz z Krakowa, Mikołaj Wigandi, Tomasz Strzępiński; 1491
ufundowanie Katedry Reguł Prawa przez prof. Jakuba z Szadka (wykładał m.in. Garcias
Quadros z Sewilli); 1533 katedra prawa rzymskiego (wykłady Hieronim Buccia, Piotr Ruis de
Moroz zw. Rojzjuszem)
Akademia Lubrańskiego zał. 1519 w Poznaniu przez bpa Jana Lubrańskiego; prawo
kanoniczne; wykłada m.in. Grzegorz z Szamotuł
Nauka prawa: XV w. dekretalistyka, polska szkoła prawa narodów (Stanisław ze
Skalbmierza, Włodkowic, Strzempiński); Jan Ostroróg (ok. 1430-1501) Monumentum pro
comitiis generalibus regni sub rege Casimiro pro Reipublicae ordinatione congestum – m.in.
wprowadzenie prawa rzymskiego; Jan Łaski (zbiory prawa 1506, 1525); Mikołaj Taszycki
(prace nad Korekturą); Bartłomiej Groicki (prawo miejskie); Stanisław Zaborowski (O
dobrach króla); Jakub Przyłuski; Andrzej Frycz Modrzewski (De Respublica emendanda);
Marcin Kromer (Polonia), Wawrzyniec Goślicki (De optimo senatore, 1563, wydane w
Wenecji i tłumaczone na angielski)
w I Rzeczypospolitej popularne kompendia prawnicze: Stanisław Sarnicki, Statut i metryka
przywilejów koronnych, (1594); Jan Januszowski, Statuta, prawa i konstytucje koronne
(1600); Paweł Szczerbicz oparte jak dzieło Przyłuskiego na personae, res, actiones, tytuł
Promptuarium statutorum omnium et constitutionum Regni Poloniae (1604); opracowania
procesowe: Tomasz Drezner, Processus iudicarus Regni Poloniae (1601), Teodor Zawacki,
Processus iudicarius (1612 – praktyka małopolska); Grzegorz Czaradzki, Proces sądowy
polski prawa koronnego (1614 – praktyka wielkopolska); prawo polityczne: Tomasz Drezner,
Instututionum Iuris Regni Poloniae libri IV (1613); Gotfryd Lengnich, Ius publicum Regni
Poloniae, t. I-II, 1742-1756
apologetyka ustroju: m.in. Krzysztof Opaliński, Stanisław Karwicki; nurt reformacyjny:
Stanisław Leszczyński, Głos wolny wolność ubezpieczający; Stanisław Staszic, O skutecznym
rad sposobie
prawo natury, opracowania teoretyczne: Konstanty Święcicki, O prawie naturalnym i prawie
narodów (1763 – powiązanie Puffendorfa i nauki Kościoła katolickiego); Hugo Kołłątaj
(Porządek fizyczno-moralny); podręcznik w tym duchu Hieronim Stroynowski; prawo
prywatne z wątkami prawa natury Teodor Ostrowski, Prawo cywilne narodu polskiego, t. I-II
1784, Ostrowski opracował też elementy prawa karnego pod wpływem kierunku
humanistycznego w prawie karnym
w I Rzeczypospolitej ośrodkami nauczania prawa Akademia Krakowska, uczelnie jezuickie
Wilno (1579) i Lwów (1661), Akademia Zamojska w Zamościu (1594; prof. Tomasz
Drezner), protestanckie Gimnazjum w Toruniu; reformy lat 80’ XVIII w.: w Krakowie
Akademia --> Szkoła Główna Koronna z Kolegium Moralnym (prawo polskie i prawo natury,
reformę wprowadzał Hugo Kołłątaj, wybitni profesorowie: Sebastian Czochron, Antoni
Popławski); analogiczna reforma w Wilnie
recepcja prawa rzymskiego ograniczona w pomnikach prawa miejskiego; w prawie
ziemskim naleciałości terminologiczne oraz crimen laesae maiestatis; wpływy w pracach
Przyłuskiego i Śliwnickiego
Kultura prawna pogłębienie znajomości prawa po 1506 r., zasada lex est anima Reipublicae
(prawo duszą państwa); niewielkie znaczenie prawa uczonego; lepsza znajomość prawa
wśród duchownych; biblioteki mieszczańskie a znajomość prawa, szczególna pozycja miast
pruskich; wiedza o kulturze prawnej kmieci z ksiąg sądowych